Thành gắn liền với những thần thoại cổ xưa kỳ thú của dân tộc bản địa Việt, về việc Vua An Dương Vương định đô xây thành, về việc chiếc nỏ thần Kim Quy bắn một phát hạ hàng trăm tên giặc, về mối tình bi thương và cảm động của Mỵ Châu – Trọng Thuỷ … Từ bao đời nay, dấu vết của ngôi thành cổ này cùng với những nhân vật được huyền thoại hoá đã đi vào tiềm thức của dân cư Nước Ta. Trong khoanh vùng phạm vi bài viết này mới chỉ nêu những nét khái quát nhất về khu di tích lịch sử có giá trị đặc biệt quan trọng của Thủ đô ngàn năm tuổi .
1. Vị trí của Cổ Loa
Vào thời Âu Lạc, Cổ Loa nằm vào vị trí đỉnh của tam giác Châu thổ sông Hồng, là nơi giao lưu quan trọng của đường thủy và đường đi bộ. Từ đây hoàn toàn có thể trấn áp được cả vùng đồng bằng lẫn vùng sơn địa. Cổ Loa là một khu đất đồi cao ráo nằm ở tả ngạn sông Hoàng. Con sông này qua nhiều thế kỷ bị phù sa bồi đắp và nay đã trở thành một con lạch nhỏ, nhưng xưa kia sông Hoàng là một nhánh lớn quan trọng của sông Hồng, tiếp nối sông Hồng với sông Cầu, con sông lớn nhất trong mạng lưới hệ thống sông Tỉnh Thái Bình. Như vậy, về phương diện giao thông vận tải đường thủy, Cổ Loa có vị trí vô cùng thuận tiện hơn bất kể ở đâu tại Đồng bằng Bắc Bộ vào thời ấy. Đó là vị trí thông suốt mạng lưới đường thủy của sông Hồng cùng với mạng lưới đường thủy của sông Tỉnh Thái Bình. Hai mạng lưới đường thủy này chi phối hàng loạt mạng lưới hệ thống đường thủy tại Bắc Bộ Nước Ta. Qua sông Hoàng, thuyền bè hoàn toàn có thể tỏa đi khắp nơi, nếu ngược lên sông Hồng là hoàn toàn có thể xâm nhập vào vùng Bắc hay Tây Bắc của Bắc Bộ, xuôi sông Hồng, thuyền hoàn toàn có thể ra đến biển cả, còn nếu muốn đến vùng phía Đông Bắc Bộ thì dùng sông Cầu để xâm nhập vào mạng lưới hệ thống sông Tỉnh Thái Bình đến tận sông Thương và sông Lục Nam .
Khu di tích lịch sử Cổ Loa nằm trên địa phận 3 xã Cổ Loa, Dục Tú và Việt Hùng thuộc huyện Đông Anh ( Thành Phố Hà Nội ). ( Ảnh : TL )
2. Con người đến với Cổ Loa qua dấu vết Khảo cổ học
Những người tiên phong được thiên nhiên và môi trường – cảnh quan tiền Cổ Loa mê hoặc đến tìm hiểu và khám phá và làm chủ nơi này là nhóm dân cư đã để lại dấu tích ở Di chỉ Đồng Vông. Vậy những người tiên phong xuất hiện ở Cổ Loa – Đồng Vông, từ đâu tới ? Nghiên cứu Khảo cổ học về Đồng Vông cho biết, trước hết, đây “ là một di chỉ thuộc nhóm di tích lịch sử quy trình tiến độ Phùng Nguyên ” ( 4000 – 3500 năm trước Công nguyên ), hoặc là Phùng Nguyên muộn. Cố GS Trần Quốc Vượng cho biết : “ Cả một cụm di chỉ đa số là Phùng Nguyên muộn, đầu thời đại đồng thau – đã phát hiện dọc đôi bờ Ngũ Huyện Khê, cũng như ở nhánh Tiêu Tương phía hạ lưu của nó, ở khu vực Cổ Loa. Đó là Đồng Vông, là Xuân Kiều, xa hơn chút nữa là chân núi Tiên Sơn và vùng đồi Lim, cho đến tận Võ Cường, mé ngoài thị xã Thành Phố Bắc Ninh, trên sườn đồi giáp mé sông của những làng quan họ sau này ” .
Khai phá tiên phong khu vực Cổ Loa từ nửa đầu thiên niên kỷ thứ II trước Công nguyên, những người ở Đồng Vông rất lâu rồi, trong khi lan rộng ra sự tăng trưởng của văn hoá Khảo cổ học Phùng Nguyên, về phương diện lịch sử vẻ vang đã tham gia tích cực vào việc khởi phát thời kỳ tiền Hùng Vương. Điều này cũng có nghĩa Cổ Loa, với sự Open những dân cư tiên phong ở Đồng Vông, đã khởi động lịch sử vẻ vang của mình, kèm theo ý nghĩa là một địa vực sớm được khám phá, ngay từ buổi đầu thời đại Hùng Vương .
Liền sau nhóm dân cư Đồng Vông là hai nhóm dân cư đến sinh sống ở Cổ Loa. Người xưa đã lưu dấu tích lại ở hai di chỉ Xuân Kiều và Tiên Hội. Sự tăng trưởng liên tục ấy, chính thức đến tiến trình quan trọng nhất : quá trình Văn hoá Gò Mun – Đông Sơn trên đất Cổ Loa. Hai di chỉ khảo cổ học tiêu biểu vượt trội cho tiến trình này đã được phát hiện ở đây là Đình Tràng ( Chàng ) và Đường Mây. Sự “ quy tụ văn hoá ” ở Cổ Loa vậy là đã thấy rõ vào thời hạn tăng trưởng sau cuối của Di chỉ Đình Chàng. Có nghĩa là : khi ấy, họ tận mắt chứng kiến hoặc tham gia vào việc chuyển Cổ Loa từ thời tiền Cổ Loa sang thời Cổ Loa đích thực – Cổ Loa thời An Dương Vương .
( Ảnh : TL )
3. Kết cấu thành Cổ Loa
Cổ Loa được hình thành cùng với thời kỳ An Dương Vương – Thục Phán. Thời kỳ đó được mở màn bằng việc xây đắp một toà thành ở Cổ Loa. Đắp thành ở Cổ Loa, An Dương Vương đã chuyển khu vực Cổ Loa thời tiền Cổ Loa trở thành Kinh đô nước Âu Lạc .
Về mặt vật chứng, việc nghiên cứu và điều tra Khảo cổ học thành Cổ Loa đã bộc lộ ra những hình thể của di tích lịch sử toà thành còn lại như sau :
a ) Tường thành :
Di tích thành hiện thấy có ba vòng : tường thành ngoại, tường thành trung và tường thành nội .
– Tường thành ngoại là một vòng tường khép kín, lần theo những gò đống vạn vật thiên nhiên, nên không có hình dáng rõ ràng. Không phải tổng thể những vòng tường thành đều do đắp xây, mà nhiều đoạn vốn là gò đất tự nhiên .
– Tường thành trung là một vòng khép kín, không có hình dáng nhất định, cũng do đắp nối những gò tự nhiên và men theo đầm hồ mà thành. Theo cố GS Trần Quốc Vượng, chiều dài thành khoảng chừng 6.500 m, theo R.Despierres và Cl. Madrolle thì thành dài 6.150 m. Cao từ 6 đến 12 m, mặt thành rộng trung bình 10 m, chân thành rộng tới 20 m .
Điểm độc lạ là vòng tường thành ngoại và trung được đắp bằng nhau ở phía Nam, tạo thành một quãng trống làm cửa ra vào. Hiện tượng nối tiếp hai vòng tường thành ngoại và trung để tạo lối ra vào và việc cùng thuận theo thế đất tự nhiên để đắp tường, làm cho hai vòng tường thành ngoại và trung có chứng cớ để mang một tuổi chung, đồng thời, có hình dáng nguyên thuỷ của một khu công trình quân sự chiến lược .
– Tường thành nội mang hình dáng khác hẳn hai vòng tường thành trên, có hình chữ nhật nghiêm chỉnh, chu vi khoảng chừng 1.650 m, mặt thành rộng khoảng chừng 10 m, chân thành rộng khoảng chừng 20 m, thành cao chừng 5 m .
b ) Hào ngoài :
Cả ba vòng tường thành đều có hào ngoài .
Hào thành ngoài, phía Tây Nam, tận dụng con sông Hoàng, chảy gần sát tường thành. Phía Tây Nam, từ gò Cột Cờ ; phía Đông, từ Đầm Cả, người xưa đã đào khắp ven phía ngoài tường thành. Như vậy, nước sông Hoàng hoàn toàn có thể chảy thông khắp quanh thành .
Hào thành giữa cũng nối với hào thành ngoài ở gò Cột Cờ và Đầm Cả .
Hào thành trong được đào quanh tường thành. Đó là một vòng hào khép kín, nối với sông Hoàng bằng một trong năm lạch nước ở thành giữa .
Pho tượng công chúa Mỵ Châu bị chặt đầu được đặt bên trong đền thờ. ( Ảnh : TL )
c ) Cửa thành :
Vòng thành trong được xây dựng theo bốn hướng chính: Nam, Bắc, Đông, Tây, nhưng chỉ mở một cửa ở chính giữa tường thành phía Nam.
Vòng thành giữa mở bốn cửa : cửa Trấn Nam, cửa Bắc, cửa Tây Bắc, cửa Tây Nam .
4. Di tích trong khu vực Cổ Loa
Khu vực Cổ Loa còn lại đến ngày này không chỉ là một di tích lịch sử nhỏ bé mà là cả một quần thể di tích lịch sử, đó là :
– Đền Thục An Dương Vương : thiết kế xây dựng năm 1687, đời Lê Hy Tông, sửa lại năm 1689, thường gọi là Đền Thượng, đứng trên một quả đồi xưa có Cung thất của Vua. Cửa đền có hai con rồng đá uốn khúc, tay vuốt râu, nghệ thuật và thẩm mỹ điêu khắc thời Lê. Nhà bia có 3 tấm bia đá khắc năm 1606. Trong đền có đôi ngựa hồng làm năm 1716, tượng đồng Vua Thục đúc năm 1897, nặng 255 kg .
– Giếng Ngọc : ngay trước đền là một hồ hình bán nguyệt, giữa đắp bờ tròn tạo thành giếng ngọc. Tương truyền, đây là nơi sau khi phản bội, Trọng Thuỷ tự tử, nước giếng này đem rửa ngọc trai thì ngọc sáng đẹp bội phần cho nên vì thế thành tên đó .
– Am Bà chúa : ngay sau cây đa nghìn tuổi tỏa bóng mát cả một vùng sân rộng, gốc đa rẽ đôi thành chiếc cửa tò vò vạn vật thiên nhiên mở lối đi vào am. Tượng bà chúa Mỵ Châu là một hòn đá tự nhiên có hình dáng người cụt đầu. Huyền thoại kể rằng : sau khi Mỵ Châu hóa thành hòn đá to trôi dạt về bãi Đường Cấm, ở phía Đông thành Cổ Loa, dân trong thành đem võng ra cáng về đến gốc đa thì đứt võng, hòn đá rơi xuống, bèn lập am thờ ngay tại chỗ .
– Đình Ngự Triều Di Quy : kiến thiết xây dựng trên nền điện thiết triều cũ, năm 1907 thời Nguyễn. Dáng vóc vững chãi, bề thế, mái đao vút cong, cột đình có đôi câu đối của Tôn Thất Thuyết, một Thủ lĩnh Cần Vương chống Pháp :
Tặc đáo Loa thành tùy diệt một
Điện vô quy nỗ dũng uy linh
Nghĩa là :
Giặc đến thành Loa theo diệt hết
Điện không nỏ báu vẫn rất thiêng
Hội đền Cổ Loa tổ chức triển khai vào đầu xuân hàng năm, từng có câu rằng : “ chết bỏ con cháu, sống không bỏ mồng sáu tháng Giêng ” .
( Ảnh : TL )
5. Tính chất, ý nghĩa và giá trị của thành Cổ Loa
– Thành Cổ Loa, trước hết là Kinh thành đồng thời là một quân thành, một thị thành .
Kinh thành Cổ Loa thời An Dương Vương – Thủ đô của nước Âu Lạc, nơi đặt cỗ máy triều chính của Nhà nước Âu Lạc, đó là một Kinh thành với hình dáng của những Kinh đô “ tam trùng thành quách ” mà ở những thời phong kiến về sau, cũng đã được tưởng tượng ra : Vua và Hoàng gia ở tại thành Nội, những quan văn võ và quân đội ở tại thành Trung, dân chúng ở tại thành Ngoại. Rồi thì kiến trúc Cung đình cũng phải mọc lên, không đến nỗi lộng lẫy vàng son xa hoa như ở những Kinh thành thời sau nhưng cũng đã đủ những chi tiết cụ thể vật thể : “ Nền nhà lát gạch kẻ hoa văn, mái lợp ngói ống và ngói bản. Ngói có đóng đinh và đinh ngói cũng nặn bằng đất sét nung, đầu đinh vẽ hoa văn trang trí. Diềm mái chạy một số 1 ngói ống với những loại hoa văn trang trí hình mây cuốn … ” .
Những vòng thành Cổ Loa khoanh lại đã tạo nên một địa thế căn cứ quân sự chiến lược, một quân thành có vị thế Quốc đô, hay đúng hơn : một Kinh thành kiêm cả tính năng quân thành – đó là một thực tiễn sáng giá ở Cổ Loa thời An Dương Vương .
Thị thành Cổ Loa thời An Dương Vương cũng là một đặc thù đặc trưng của Cổ Loa ở thời đích thực này, nhưng mới được nhận diện cho tương thích với những dẫn liệu ngày càng thấy rõ hơn ở Cổ Loa. Đó là dấu tích của hai khu vực sản xuất bằng tay thủ công : luyện kim – đúc đồng, không những quy mô lớn, mà còn chuyên hoá trong việc sản xuất những chế phẩm, đã được phát hiện và chứng minh và khẳng định ở Cổ Loa thời này. Từ Cổ Loa, con đường luân chuyển, kinh doanh, trao đổi với đầu mối Cổ Loa cũng đã được phát hiện, tập trung chuyên sâu vào đường thuỷ, tập trung chuyên sâu từ Đầm Cả – Vườn Thuyền Ao Mắm … Và chợ Cổ Loa thời An Dương Vương cũng đã được nhận diện, đó là chợ Sa, thời nay vẫn phồn thịnh …
– Về mặt quân sự chiến lược, thành Cổ Loa bộc lộ sự phát minh sáng tạo độc lạ của người Việt cổ trong công cuộc giữ nước và chống ngoại xâm. Với những bức thành vững chắc, với hào sâu rộng cùng những ụ, lũy, Cổ Loa là một địa thế căn cứ phòng thủ vững chãi để bảo vệ Nhà Vua, Triều đình và Kinh đô. Đồng thời, đây cũng là một địa thế căn cứ phối hợp hài hòa thủy binh cùng bộ binh. Nhờ ba vòng hào thông nhau thuận tiện, thủy binh hoàn toàn có thể phối hợp cùng bộ binh để hoạt động trên bộ cũng như trên nước khi tác chiến .
Năm 1962, thành Cổ Loa được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử lịch sử vẻ vang văn hóa truyền thống cấp vương quốc. ( Ảnh : TL )
– Về mặt xã hội, với sự phân bố từng khu cư trú cho vua, quan, binh lính, thành Cổ Loa là một chứng cứ về sự phân hóa của xã hội thời ấy. Thời kỳ này, vua quan không những đã tách khỏi dân chúng mà còn phải được bảo vệ chặt chẽ, sống gần như cô lập hẳn với cuộc sống bình thường. Xã hội đã có giai cấp và có sự phân hóa giàu nghèo rõ ràng hơn thời Vua Hùng.
– Về mặt văn hóa truyền thống, là một tòa thành cổ nhất còn để lại dấu tích, Cổ Loa trở thành một di sản văn hóa truyền thống, một dẫn chứng về sự phát minh sáng tạo, về trình độ kỹ thuật cũng như văn hóa truyền thống của người Việt Cổ. Hàng năm, vào ngày 6 tháng Giêng Âm lịch, dân cư Cổ Loa tổ chức triển khai một lễ sang chảnh để tưởng niệm đến những người xưa đã có công xây thành, tạo dựng lên Khu Di tích Cổ Loa .
Từ những đặc thù đã nêu ở trên về vị trí, ý nghĩa của thành Cổ Loa cho thấy đó là một thành cổ sinh ra từ thế kỷ thứ III trước Công nguyên do Thục Phán An Dương Vương khởi dựng. Tích hợp vào Thủ đô TP.HN giờ đây, Cổ Loa vừa tăng sự truyền kiếp của đô thị TP.HN thêm lên hàng nghìn tuổi, vừa bổ trợ cho vị trí và vai trò TT, đầu não, phồn thịnh của miền đất Thượng kinh này. Những đặc thù đặc trưng một thời vàng son của thành cổ : Kinh thành, quân thành, thị thành cổ đại, cùng với những giá trị của một quy trình rất lâu dài hơn đấu tranh bảo vệ – bảo tồn truyền thống – bản lĩnh của mình đã làm tôn lên giá trị của Cổ Loa và Thăng Long – TP.HN một ngàn năm tuổi .
Hiền Lương – Nguyễn Tuyết Anh
