Mong muốn tìm lại những dấu ấn xưa của con phố mang tên nghề, chúng tôi đến một ngõ nhỏ, nơi có ngôi đình thờ ông tổ nghề. Trên nền dấu tích xưa, giờ sót lại gian thờ tổ lọt thỏm giữa căn gác hai rộng chừng 20 mét vuông. Tiếp chúng tôi là vợ chồng ông Đặng Thanh Sơn, những người đã trông nom gian thờ tự gần 40 năm nay. Ông kể, đình Lò Rèn trước đây có tên là đình Hành Tích, tuổi thọ đã hơn 200 năm, được xây lúc nghề rèn còn cực thịnh. Những thợ rèn ở khắp mọi miền như Tỉnh Nam Định, Thanh Hóa, làng Canh … đến đây lập nghiệp, dựng đình thờ tổ nghề và những vị khai công đưa nghề rèn về đất Thăng Long. Đây cũng là nơi tận mắt chứng kiến sự sinh ra của Nghiệp đoàn thợ rèn thời kỳ Cách mạng Tháng Tám, sự xây dựng của Liên đoàn thợ rèn năm 1954 và biết bao hoạt động giải trí trọng đại của công nhân nghề rèn. ” Thời tôi còn nhỏ, diện tích quy hoạnh đình rộng cả trăm mét vuông, vươn tới tận phía đường, nhưng sau những ngôi nhà mọc lên, diện tích quy hoạnh đình hẹp lại. Đến những năm 50, những thành viên của Hội phường rèn đã đưa gian thờ lên tầng hai, tầng một cho thuê làm xưởng in, trường mẫu giáo, hợp tác xã … Nay, nhiều nhà ở phố Lò Rèn đã chuyển nghề, nhưng họ vẫn có tên trong Hội phường rèn, nên những ngày rằm, mồng một và ngày giỗ tổ rèn, họ vẫn đến thắp hương, ông Sơn tâm sự. Ngày trước, phố Lò Rèn vốn có tên là Hàng Bừa. Khi ấy, người dân cũng đã làm rèn nhưng đến lúc người Pháp thiết kế xây dựng, mở mang phố xá, nguyên vật liệu sắt kẽm kim loại được ưu thích và sử dụng thoáng rộng, nghề rèn mới trở nên cực thịnh. Phố Hàng Bừa đổi tên thành Lò Rèn với cả trăm bễ ngày đêm đỏ lửa. Người thợ rèn Thành Phố Hà Nội nổi tiếng khắp nơi với những loại sản phẩm công cụ đẹp và bền, như kìm, khoan, búa, đục … Cả phố chộn rộn tiếng đe, tiếng búa của những thợ rèn khéo tay, sản xuất những loại sản phẩm ship hàng giao thông vận tải đường tàu, khu công trình văn hóa truyền thống. Nghề rèn đã làm nên tên phố, tuy nhiên cũng giống bao phố cổ TP. Hà Nội, những nghề truyền thống cuội nguồn cuốn theo nhịp sống kinh tế tài chính mới dần bị thương mại kinh doanh hóa, tên phố vẫn còn, nhưng hồn nghề ngày càng mai một. Theo hướng dẫn của người coi đình, chúng tôi tìm thấy bễ rèn duy nhất còn đỏ lửa trên con phố này. Cái góc hẹp chừng năm mét vuông ở địa chỉ số 26 với tấm biển nhỏ ” Hùng Lò Rèn “, chỉ như chút dấu tích làm nao lòng những người hoài cổ, níu giữ một thời xưa cũ. Thấy khách đến, ông Nguyễn Phương Hùng – gia chủ bễ lò ngừng tay, nhấp ngụm trà xanh, quệt mồ hôi trên trán, bùi ngùi nói về thời hoàng kim của nghề rèn. ” Thời ông nội tôi sống là quá trình bùng cháy rực rỡ nhất của nghề rèn. Ông nội là người dựa theo phong cách thiết kế của chiếc máy dệt người Pháp mang sang rồi tự làm ra máy dệt lụa tiên phong cho làng lụa Vạn Phúc. Đến đời bố tôi, cùng những người thợ khác hăng say rèn vũ khí ship hàng kháng chiến, cả những đạo cụ màn biểu diễn của ngành sân khấu. Bố tôi đã làm ra máy xay mía quay tay trước đây rất thông dụng … Thời thế thay đổi, khi người ta đã quen với quạt máy, điều hòa thì khó ai còn chịu được sức nóng của lò rèn. Nghề cực lại ít doanh thu, nhiều nhà chuyển nghề khác kinh doanh thương mại. Đôi mắt của người thợ rèn bước vào độ ngũ tuần, gần 20 năm gắn bó với nghề, bỗng thoáng buồn …
Những ngày cuối năm, cửa hàng nhỏ của ông Hùng tấp nập hơn. Người đến nhờ làm đục, làm móc treo quạt, làm mũi khoan, phá bê-tông… Ông Hùng kể, nghề rèn tuy vất vả, nhưng quanh năm không hết việc, nhất là những ngày gần Tết, nhà ai cũng có nhu cầu sửa sang, lắp đặt vật dụng… Ông không làm hàng chợ, chỉ làm hàng đặt, muốn có đồ do ông rèn, khách phải chờ vài ngày. Song, khách hàng luôn hài lòng với độ bền, tính tiện dụng của những sản phẩm, bởi nó không chỉ là thành phẩm từ đôi tay tài hoa rèn giũa nửa đời người, mà còn được hun đúc bằng tình yêu và cái tâm với nghề truyền thống của cha ông.
Ông Hùng tâm sự, chính nghề rèn đã chọn ông chứ không phải ông chọn nghề. Từ năm lên sáu tuổi, ông đã mon men ra lò phụ ông nội và bố quay bễ, xúc than, trả hàng…, rồi cứ thế biết làm nghề. Thấm thía cái vất vả, nhem nhuốc của nghề rèn, có thời kỳ, ông xác định không theo nghiệp gia đình, đi học trung cấp cơ khí, sau làm thợ hàn, rồi thợ sửa chữa ô-tô. “Ngày ấy, sửa ô-tô là nghề oai lắm”, ông cười. Nhưng rồi, khi sức khỏe của bố ông yếu dần và khuyên nhủ với ông: Bố theo nghề này vẫn đủ sức lo cho bảy anh chị em con ăn học. Ðây là nghề của gia đình, con lại biết việc, đừng để uổng phí. Thế là trở về với “cái máng lợn cũ” – ông Hùng tếu táo, quanh năm nai lưng nện búa, rồi thấy yêu, thấy gắn bó với cái bễ, cái lò lúc nào không hay. Ông Hùng tâm sự: Cứ hôm nào mưa to gió lớn không thể mở cửa hàng, là lại nhớ tiếng đe, tiếng búa ghê gớm. Không được nghe tiếng xèo xèo của kim loại nung đỏ nhúng vào nước là thấy bứt rứt. Nghề rèn đã “vận” vào ông như thế!
Vừa tươi cười tiếp chuyện chúng tôi, ông Hùng say sưa nện búa vào khối sắt kẽm kim loại đang nung đỏ rực. Đôi cánh tay trần vạm vợ, săn lại giữa những tia lửa nhỏ bé. ” Không phải tôi chủ quan với sức khỏe thể chất đâu mà là vì đã quen với việc để tay trần thao tác. Có thế thì cảm xúc với nguyên vật liệu mới thật và chuẩn được. Bố tôi cả đời làm rèn cũng thế, nay gần 90 tuổi, không bệnh tật gì, giơ hai bàn tay lấm lem, ông Hùng nói. Vì được học tập hơn ông nội, hơn bố nên khi quay về với nghề tổ, ông Hùng đã ứng dụng nhiều kỹ năng và kiến thức mới để việc làm thuận tiện hơn, loại sản phẩm tạo ra cũng đạt độ đúng mực cao hơn. Ngày xưa, cứ rèn là rèn, không cần biết nguyên vật liệu là sắt kẽm kim loại gì, nhưng giờ đây, phải ghi nhận phân biệt để vận dụng cái nào cần đánh đỏ, cái nào cần đánh nguội. Bố ông thời xưa toàn dùng dây sắt kẽm kim loại uốn cong để đo hình tròn trụ, nhưng giờ ông đã biết vận dụng những kỹ năng và kiến thức của toán học để tính cho chuẩn xác. Ông san sẻ, nhìn nghề rèn ai cũng nghĩ cực lắm, nhưng nếu thạo nghề thì nện búa cả ngày cũng chẳng thấy mỏi tay. Cũng là cầm búa nhưng nếu cầm đúng cách thì tay không hề hấn gì. Chẳng hạn, lúc nện búa thì tay nên vẩy vào trong, vừa đỡ mất lực, tàn lửa cũng bay ra ngoài chứ không dính vào mình. Thế nên, cứ tưởng nghề rèn có sức khỏe thể chất là làm được nhưng không phải ai cũng làm nổi, để làm tốt, vừa cần kỹ thuật vừa cần có duyên với nghề. Nhà ông Hùng có bốn đồng đội trai nhưng cũng chỉ mình ông nối được nghiệp cha, có người tha thiết muốn theo nghề nhưng không làm nổi. Nói tới đây, ông lại bùi ngùi : Hai đứa con tôi cũng không theo được nghề này. Chúng đều học ngành nghề khác. Giá mà có ai muốn học nghề và có năng khiếu sở trường làm nghề này thì tôi cũng truyền lại, nhưng chỉ sợ từ giờ đến lúc tôi nghỉ cũng chẳng có ai, chắc tôi sẽ là người làm nghề sau cuối ở cái phố Lò Rèn .
Nói rồi, ông lại quay về với việc làm thường nhật, với cái inh ỏi của tiếng búa đập đe, cái lem luốc của bụi than, muội sắt kẽm kim loại …, như bỏ mặc sau sống lưng sự trôi chảy của thời hạn, sự thay đổi của thời cuộc. Chia tay ông, bằng nụ cười thật tươi, bằng cái bắt tay thật chặt, giữa phố phường ồn ã, nhưng chúng tôi thấy lòng mình bâng khuâng nghĩ về hồn phố, hồn nghề …
