Vì “Ngôi Lời đã làm người và đã cư ngụ giữa chúng ta” (Ga 1, 14),
nên những gì là “thần linh nhất” được tỏ bày qua những gì là “con người nhất”,
và ngược lại, những gì là “rất người” đều mang dấu ấn “thần linh”.
Có những quan niệm coi con người chỉ là thân xác, hoàn toàn thuộc thế giới tự nhiên. Trái lại, có những cái nhìn về con người là tâm linh, thuộc thế giới siêu nhiên. Để tìm hiểu về con người, triết học từ xa xưa đã chia thành hai trường phái chính: thuyết nhị nguyên và thuyết nhất nguyên.
Cách riêng, thuyết nhị nguyên được khởi xướng từ Platon, Aristote, cũng như những phe phái Sankhya và Yoga trong triết học Ấn độ giáo, và được René Descartes ( Tk17 ) chính thức đề cập, thiết kế xây dựng và tăng trưởng : thừa nhận có hai thực thể vật chất và ý thức sống sót độc lập với nhau nơi con người. Vấn đề nhị nguyên đã phân rẽ con người duy nhất, và đã tác động ảnh hưởng sâu nặng trên hàng loạt đời sống làm người, cũng như cách riêng trên đời sống Kitô hữu .
Thật ra, tất cả chúng ta không hề có kinh nghiệm tay nghề về một con người trọn vẹn “ tự nhiên ”, vì con người được phát minh sáng tạo có năng lực tiếp đón Thiên Chúa, và vì Con Thiên Chúa đã trở nên con người để con người được trở nên con Thiên Chúa. Sự sống siêu nhiên này đã gắn liền với thực trạng và sự tồn vong của mỗi người trong từng tích tắc cuộc sống. Do đó, không có gì trọn vẹn trần tục trong ngoài hành tinh này, vì toàn bộ sẽ phải được thâu họp trong Đức Kitô. Chính trong đường hướng đó mà loài người phải hành vi trong Tình Yêu để tiếp nối việc làm của Đấng Tạo Hóa ( GS 33 ) là đưa ngoài hành tinh này tới Nước Trời là nước vĩnh cửu và đại đồng ( GS 39 ). Chúng ta lượt qua từng ý niệm trước khi đi sâu vào con người thuần nhất giữa tự nhiên và siêu nhiên .
1. Những quan niệm về cơ cấu con người
Theo Platon, con người đích thực chính là linh hồn thiêng liêng đã có sẵn từ thời xưa trên thiên giới, ở đấy hồn ngất ngây chiêm ngưỡng và thưởng thức những ý tưởng sáng tạo tinh ròng, nhưng rồi vì một nguyên do nào đó, hồn phải chịu giam phạt trong thân xác. Khi tri thức sự vật, hồn chỉ hoài niệm những ý tưởng sáng tạo đã có trước kia, nhưng trong trạng thái mù mờ. Trên con đường đi lên để tìm kiếm chân lý, con người phải giải thoát linh hồn mình khỏi tù ngục của thân xác .
Ấn giáo hay Phật giáo cũng coi kiếp sống thể xác như những trạm dừng chân của niềm tin trong vòng luân hồi. Cứu cánh của đời là Diệt đời ( nirvâna ) hay Giải thoát ( moksha ). Tham, sân, si, như cạm bẫy do xác, nên phải vượt khỏi thân xác, là ngục tù của niềm tin .
Tiếp nối trong thời cận đại, có những triết thuyết duy nhất như :
– Thuyết Duy Linh : chủ trương con người là tâm linh thuần túy, thân xác chỉ là hình dáng hình thức bề ngoài ( Schopenhauer ) .
– Thuyết Duy vật : chủ trương con người là vật chất thuần túy. Những hành vi suy lý hay tư tưởng chỉ là những hiện tượng kỳ lạ, hoặc được coi như hiệu quả vô tình của một mạng lưới hệ thống thần kinh ; hoặc được coi như loại sản phẩm của “ vật chất ” tiến hóa theo biện chứng pháp, nhờ có một bước nhảy vọt từ lượng sang phẩm ( Karl Marx ). Ngoài ra, có vài triết gia khác coi linh hồn và thân xác như hai bản thể của con người ( Descartes, Malebranche, Leibniz ) .
Trong lịch sử dân tộc Giáo hội cũng đã có những người chủ trương sai lầm như phái Manichéisme, Gnosticisme : ý thức thì được gọi là thánh thiện và vĩnh cửu, còn vật chất thì vừa làm hư nát vừa bị hư nát. Trong cái nhìn về sự vật và thân xác như thế, thì thực chất tự nhiên bị xem như đứa con vô thừa nhận của Tạo dựng. Vật chất và niềm tin cạnh tranh đối đầu nhau thì chỉ còn lại ý chí “ thống trị ”, qua đó, con người chỉ tới được với Chúa khi đã vô hiệu được phần vật chất. Quan niệm như vậy phải chăng là phủ bỏ khu công trình tạo dựng và cứu chuộc của Thiên Chúa ?
Không ai hoàn toàn có thể phủ nhận rằng, toàn bộ sự sống đều là phản ánh nét toàn hảo của Thiên Chúa ( x. St 1, 3-31 ). Sống mà xem thực chất tự nhiên như quân địch là phản bội sự sống. Cho rằng mình tương khắc và chế ngự được thực chất tự nhiên là nhổ đi thế quân bình của sự sống. Không có năng lực cảm nhận được Chúa trong trong những nét đẹp của vật chất và niềm tin, là đi qua cuộc sống với một quả tim lãnh đạm và một tâm hồn cằn cỗi .
2. Quan niệm Kitô giáo
Lập trường của Giáo hội phủ nhận thuyết Nhị nguyên, khẳng định chắc chắn bản tính của con người là đơn nhất : vừa tâm linh vừa xác thể. Công đồng Vat. II đã minh định : “ Con người duy nhất với xác hồn ” ( GS 14 ). Kinh Thánh có dùng nhiều từ để chỉ về con người như :
– Basar: sars (chair, xác thịt): “vì xác thịt anh em yếu đuối” (Rm 6, 19).
– Nephes: psychê (âme, hồn, hơi thở, sự sống): “Hồn tôi khao khát” (Tv 84, 3).
– Ruah: pneuma (esprit, thần khí, tâm linh): “Thần trí tôi mừng rỡ” (Lc 1, 14).
Những từ ngữ trên đều có ý nói con người đơn cử, con người tổng lực, chứ không tách biệt ra hai phần. Do đó, xác không phải là “ nhà tù ” của hồn, trái lại đều thuộc một bản tính con người duy nhất. Hơn nữa, tín điều về việc xác sống lại trong ngày sau hết sẽ không có ý nghĩa, nếu chỉ coi xác như một dụng cụ ngoại tại .
Còn về xác thịt đôi lúc được Kinh Thánh coi như một ngăn trở cho đời sống hướng thượng, thì không có nghĩa là một yếu tố ngoại tại của con người. Thực ra Kinh Thánh có ý nói rằng : hoặc vì những lo ngại trong đời sống hằng ngày mà tâm linh bị chi phối ( Kn 9, 15 ), hoặc vì con người đơn cử trong lịch sử vẻ vang cứu độ là kẻ tội lỗi có xu thế tìm mình mà khước từ tiếng gọi của Thiên Chúa ( x. Rm 7, 24 ; Ga 5, 17 ) .
3. Thần học suy lý về bản tính con người
Để lý giải tính đơn nhất nơi con người, theo thánh Thomas d’Aquin, đó là một hữu thể gồm hai nguyên tắc siêu hình : linh hồn thiêng liêng và chất thể đệ nhất :
– Linh hồn thiêng liêng là “mô thể” duy nhất nơi con người, là nguyên lý duy nhất cho hoạt động của lý trí, cảm giác, dinh dưỡng và thân xác.
– Còn “ chất thể đệ nhất ” ( materia prima ) là tiềm thể thuần túy, là nguyên tắc số lượng giới hạn. Linh hồn tinh chỉnh và điều khiển mọi hoạt động và sinh hoạt của thân xác, làm cho bản tính con người được hoàn hảo nhất .
Thực ra, ý niệm này dựa trên triết học Aristote cho rằng, “ mọi loài đều giống như số lượng ”, nghĩa là số 1, 2, 3 tiềm tàng trong số 4 thế nào, thì hoạt động và sinh hoạt của thân xác cũng hàm chứa trong linh hồn như vậy. Đây là lý giải thuộc thời Trung Cổ. Ngày nay có những lý giải mới hơn, tiêu biểu vượt trội là lý giải của Cha Teillard de Chardin .
Bàn về vạn vật trong quốc tế hiện tượng kỳ lạ này, Cha Teillard de Chardin cho biết rằng, trong bất kể vật gì tất cả chúng ta đều nhận thức được hai phương diện : nội tại và ngoại tại :
– “ Nội tại ” là chính sự hiện hữu, là tính cách đơn nhất, thường hằng và có ý nghĩa đặc biệt quan trọng của nó .
– “ Ngoại tại ” là cái chịu ràng buộc vào quốc tế bên ngoài, là cái bao hàm những biến thái di dịch trong khoảng trống và thời hạn .
Nguyên lý làm cho con người hiện hữu, thường hằng, sinh động và ý thức, được gọi là “ tâm linh ”. Còn nguyên tắc làm cho con người phụ thuộc khoảng trống và thời hạn được gọi là “ sức khỏe thể chất ”. Như vậy, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể nói được rằng, con người đơn cử là chính “ thân thể con người ” ( Le corps humain ). Đó là một chất thể được hình thành do một tâm linh, và tất cả chúng ta cũng hoàn toàn có thể gọi con người là một tâm linh phô diễn và bộc lộ qua một chất thể .
Như thế, không phải con người “ có ” thân xác ”, mà “ là ” thân xác, vì con người được “ ĐK ” trong thời hạn, có những liên hệ ngặt nghèo với tha nhân và với ngoài hành tinh. Nhờ cao độ hướng về trong của con người ( vai trò của lý trí và ý chí ) mà con người thực sự đã vượt lên trên cả yếu tố khoảng trống và thời hạn là hai yếu tố riêng của vật chất .
Cần ghi nhận rằng, “ tâm linh ” và “ sức khỏe thể chất ” của con người không phải là hai phương diện xích míc nhau như chủ trương của Nhị Nguyên thuyết. Gọi là “ tâm linh ” toàn bộ những gì mà tính hướng nội của tất cả chúng ta đạt tới mức độ hoàn toàn có thể tự bộc lộ bằng ý thức phản tỉnh. Còn “ sức khỏe thể chất ” là tính “ ngoại tại ” của phương diện hướng nội. Cả “ tâm linh ” và “ sức khỏe thể chất ” đều chịu ràng buộc nguyên do phổ quát là Thiên Chúa Sáng Tạo .
Quan niệm Kitô Giáo và ý niệm duy vật về con người khác nhau, không phải ở chỗ xác nhận có hay không có một linh hồn thiêng liêng. Thật ra, cả hai bên đều công nhận là trong thiên hà, nhất là nơi con người có một cái gì nội tại, có ý nghĩa, có lý trí, có nhân vị. Điểm độc lạ cơ bản là :
– Những người theo thuyết Duy vật chứng minh và khẳng định thực thể của nền tảng thiên hà và của con người chỉ là cái vẻ bên ngoài, là biến dịch, là ngẫu nhiên, là phức tạp, và không có yếu tố vĩnh cửu .
– Kitô Giáo xác lập : dù là trong thiên hà, nhất là nơi con người có vẻ như hình thức bề ngoài, có biến dịch, có ngẫu nhiên và phức tạp, nhưng thực thể nền tảng của thiên hà, và nhất là của con người là tính nội tại, có ý nghĩa, có lý trí, có nhân vị, thì sống sót muôn đời .
Do đó, so với thuyết duy vật, quy trình nhân hóa nơi con người có tính cách hoàn nguyên, nghĩa là sự sống sẽ chết đi, toàn bộ sẽ trở lại tro bụi khởi đầu. Trái lại, so với Kitô giáo, quy trình nhân hóa tiến mãi theo chiều thuận, nghĩa là nhờ Cứu Chuộc, mỗi người sẽ trở thành vĩnh cửu .
4. Con người trong Đức Kitô
Vì “ Ngôi Lời đã làm người và đã cư ngụ giữa tất cả chúng ta ” ( Ga 1, 14 ), nên những gì là “ thần linh nhất ” ( le plus divin ) được tỏ bày qua những gì là “ con người nhất ” ( le plus humain ), và ngược lại, những gì là “ rất người ” đều mang dấu ấn “ thần linh ”. Đi sâu vào kinh nghiệm tay nghề về con người giúp ta đi sâu vào kinh nghiệm tay nghề về Thiên Chúa. Mọi hành vi nhân linh đều có khối lượng của nó, cảm được điều đó giúp ta nghiệm được chiều sâu thần linh .
Có thể nói rằng, tổng hợp Kitô giáo về con người là hướng thượng, và hướng về tương lai vĩnh cửu : tương lai đó là “ sự sống đời đời nhờ Đức Giêsu Kitô, Chúa tất cả chúng ta ” ( Rm 5, 21 ), Đấng đã tưới gội mọi vết nhơ trần tục bằng chính máu mình. Và nhờ Thánh Thần của Người là Đấng đang hoạt động giải trí trong mọi tâm hồn, hướng đà tiến của trái đất về nguồn sống vô biên là Thiên Chúa .
Như vậy, sự sống siêu nhiên đang hoạt động giải trí trong chính sự sống tự nhiên của con người và cả nơi mọi loài khác trong thiên hà. Bởi vậy mà thánh Phaolô nói rằng : muôn loài thụ tạo những ngong ngóng đợi chờ ngày giải thoát, không còn bị chịu ràng buộc vào cảnh hư nát nữa, mà được cùng với con cái Thiên Chúa chung hưởng tự do và vinh quang ( x. Rm 8, 19-21 ) .
Cứ hình thức bề ngoài mà xét, ta thấy cuộc hoạt động và sinh hoạt của một cá thể chẳng có là bao : sinh, sống, rồi chết. Cuộc đời kết liễu như vậy, chẳng ai lấy làm thỏa mãn nhu cầu. Nguyện vọng tự nhiên của con người là muốn sống sót mãi. Nhưng cái gì sống sót bên kia đời hiện thế ? Hoặc là chính cá thể sống sót, hoặc là một thực tại độc lạ với cá thể, như xã hội, chủng tộc, vương quốc, khoa học, văn minh ? Lập trường của Giáo hội không gạt bỏ những ý niệm trên, nhưng khẳng định chắc chắn cá thể sống sót vĩnh cửu .
Con người cũng như thiên hà đã được phát minh sáng tạo thật là tốt đẹp, nhưng chưa hoàn hảo nhất. Với sự tương hỗ của Thiên Chúa, con người còn phải nỗ lực để “ thành người ”, để “ nhân hóa ” mình, tức là để chiếm lấy cái bản lĩnh, cái nhân cách, cái phẩm giá cao quý của mình : đó là phân biệt và yêu quý Thiên Chúa, đồng thời cộng tác với Người mà hoạt động giải trí, bằng cách tăng trưởng và tận dụng mọi năng lực để mưu cầu niềm hạnh phúc trần gian và trường cửu cho mình cũng như cho tha nhân. Sứ mệnh tự nhiên nhưng cũng là siêu nhiên của mỗi người chỉ hoàn toàn có thể triển khai được cùng với Chúa Kitô và nhờ Chúa Kitô .
Cái nghịch lý của thời đại tất cả chúng ta là chỉ chăm sóc đến một phần nơi con người : chăm sóc đến vật chất thay đổi nhưng lại quên lãng ý thức vĩnh cửu ; lo tổ chức triển khai cho con người một đời sống trần gian hoàn bị mà đánh mất sứ mạng siêu nhiên của chính con người .
Ngay trong đời sống Giáo hội cũng vậy, cũng có những khi quá lo hoàn bị cơ cấu tổ chức mà quên mất tính thiêng liêng của mình, nên người ngoài chỉ còn thấy nơi Giáo hội một tổ chức triển khai trần gian hơn là một thực thể thần thiêng. Hiện trạng đó mời gọi ta phải biết sống hòa hợp cả hai, biết lựa chọn và xem xét yếu tố theo bậc thang giá trị. Đừng như chim phượng hoàng quá say mồi, để rồi biến thành chú gà đi bươi móc rác rến hôi tanh, không còn năng lực bay về tổ ấm và vươn lên khoảng chừng trời xanh cao đẹp vẫn dành cho mình .
Lm. Thái Nguyên
( còn tiếp )
Nguồn : gpcantho.com
