Pháp luật về thừa kế ở Nước Ta kể từ Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 đến nay có 4 loại thời hiệu là : Thời hiệu khởi kiện yêu cầu triển khai nghĩa vụ và trách nhiệm do người quá cố để lại ( 1 ) ; thời hiệu khởi kiện yêu cầu xác nhận quyền thừa kế ( 2 ) ; thời hiệu khởi kiện bác bỏ quyền thừa kế của người khác ( 3 ) và thời hiệu khởi kiện yêu cầu chia di sản ( 4 ) .
Nghiên cứu thực tiễn xét xử về thừa kế, chúng tôi nhận thấy 3 loại thời hiệu đầu không làm phát sinh những chưa ổn nên chúng tôi không bàn luận ở đây ( tất cả chúng ta trọn vẹn hoàn toàn có thể giữ lại để giữ sự không thay đổi của pháp luật ). Tuy nhiên, loại thời hiệu thứ 4 nêu trên gây nhiều khó khăn vất vả trong thực tiễn .
Dự thảo sửa đổi BLDS lấy quan điểm toàn dân có pháp luật cũng chưa thuyết phục về chủ đề này và cần có hướng giải quyết và xử lý thích hợp .
Bất cập từ BLDS hiện hành
Kế thừa Pháp lệnh Thừa kế năm 1990 và BLDS năm 1995, Điều 645 BLDS năm 2005 pháp luật “ thời hiệu khởi kiện để người thừa kế yêu cầu chia di sản là 10 năm, kể từ thời gian mở thừa kế ” .
Việc áp đặp thời hiệu khởi kiện để yêu cầu chia di sản như trên đã biểu lộ nhiều chưa ổn .
Thứ nhất, việc áp đặt thời hiệu 10 năm trên đã kéo theo một sự phức tạp trong mạng lưới hệ thống pháp luật Nước Ta do người Nước Ta không có thói quen yêu cầu chia di sản mà người thân trong gia đình để lại sau khi người thân trong gia đình mới mất. Trên trong thực tiễn, người dân vẫn yêu cầu Tòa án xử lý mặc dầu thời hạn 10 năm đã qua và Tòa án đã phải tìm cách để cho phép người thừa kế chia di sản. Chẳng hạn, để đồng ý yêu cầu chia di sản đã quá thời hạn luật định, Tòa án đã tìm cách làm chậm thời gian mở màn thời hiệu ( như thời gian mở màn chậm hơn thời gian mở thừa kế nên thời hiệu chấm hết muộn hơn ), bằng cách không tính một khoảng chừng thời hạn vào thời hiệu ( nên thời hiệu chấm hết muộn hơn ) hay bằng cách khởi đầu lại thời hiệu ( cũng làm cho thời hiệu chấm hết muộn hơn ) .
Ngoài ra, Tòa án Nhân dân tối cao còn phát hành một Nghị quyết ( số 02/2004 ) để xác lập trong 1 số ít trường hợp di sản được chuyển thành gia tài chung của những người thừa kế nên người thừa kế được quyền yêu cầu chia. Chính sự cố gắng nỗ lực của Tòa án như vừa nêu ( để giúp người dân vẫn được chia di sản mặc dầu thời hạn 10 năm đã hết ) đã làm cho mạng lưới hệ thống pháp luật của tất cả chúng ta rất phức tạp đối với thời hiệu trong nghành thừa kế .
Thứ hai, việc BLDS đặt ra thời hiệu ( 10 năm ) để “ yêu cầu chia di sản ” đồng nghĩa tương quan với việc BLDS buộc những người thừa kế phải thực thi chia di sản trong thời hạn luật định ( nếu họ không chia di sản trong thời hạn này thì sẽ không nhận được sự tương hỗ của Tòa án khi thời hạn luật định đã hết ). Đây là một giải pháp chưa thuyết phục ở cả góc nhìn lý luận cũng như thực tiễn. Khi cha mẹ để lại cho những người con ( những người thừa kế ) một khối gia tài ( như một căn nhà, một biệt thự nghỉ dưỡng … ) thì tại sao tất cả chúng ta ( BLDS ) lại bắt những người con ( những người thừa kế ) phải “ chia năm xẻ bảy ” khối gia tài này ?
Thứ ba, việc BLDS đặt ra thời hiệu để yêu cầu chia di sản như nêu trên là xích míc với những nội dung khác trong BLDS. Thực tế, di sản thừa kế là gia tài chung của những người thừa kế. Trong khi đó khoản 2 Điều 224 BLDS không vận dụng thời hiệu chia gia tài chung : Quy định vừa nêu theo hướng đồng sở hữu tài sản chung được yêu cầu chia gia tài chung ở bất kể thời gian nào vì pháp luật này đã pháp luật “ trong trường hợp chiếm hữu chung hoàn toàn có thể phân loại thì mỗi chủ sở hữu chung đều có quyền yêu cầu chia gia tài chung ; nếu những chủ sở hữu chung đã thoả thuận không phân loại gia tài chung trong một thời hạn thì mỗi chủ sở hữu chung chỉ có quyền yêu cầu chia gia tài chung khi hết thời hạn đó ” ( không có thời hạn để chia gia tài chung ) .
Thứ tư, việc BLDS đặt ra thời hiệu để yêu cầu chia di sản như nêu trên là xích míc với văn bản khác đang có hiệu lực hiện hành, mà đơn cử là Điều 159 Bộ luật Tố tụng Dân sự ( BLTTDS ). Cụ thể, theo điểm a khoản 3 Điều 159 BLTTDS ( sửa đổi năm 2011 ), “ tranh chấp về quyền sở hữu tài sản ; tranh chấp về đòi lại gia tài do người khác quản trị, chiếm hữu ; tranh chấp về quyền sử dụng đất theo pháp luật của pháp luật về đất đai thì không vận dụng thời hiệu khởi kiện ” trong khi đó tranh chấp về “ chia di sản ” thường là tranh chấp về quyền sử dụng đất, tranh chấp về quyền sở hữu tài sản. Nói cách khác, BLTTDS theo hướng không vận dụng thời hiệu còn BLDS lại áp đặt thời hiệu là xích míc nhau .
Thứ năm, BLDS đưa ra lao lý vận dụng thời hiệu 10 năm và khi hết thời hiệu 10 năm thì người thừa kế mất quyền khởi kiện tại Tòa án. Tuy nhiên, BLDS lại không cho biết số phận của di sản được quyết định hành động như thế nào ? Nghị quyết số 02/2004 nêu trên, cho rằng trong 1 số ít trường hợp di sản trở thành gia tài chung cũng không cho biết số phận của di sản nếu không thuộc trường hợp vừa nêu. Trong thực tiễn, Tòa án Nhân dân tối cao theo hướng tạm giao di sản cho người đang quản trị di sản nhưng tạm giao đến thời gian nào cũng chưa có câu vấn đáp. Nói cách khác, di sản hết thời hiệu yêu cầu chia di sản trở thành gia tài không có chính sách kiểm soát và điều chỉnh rõ ràng và dứt khoát nên sẽ không giúp khai thác triệt để gia tài .
Bất cập của Dự thảo
Dự thảo đã đưa ra pháp luật khá mới về thừa kế. Cụ thể, theo khoản 1 Điều 646 Dự thảo, “ thời hạn yêu cầu Tòa án xử lý việc thừa kế là 30 năm đối với bất động sản, 10 năm đối với động sản, kể từ thời gian mở thừa kế. Hết thời hạn này thì di sản thuộc về người thừa kế đang quản trị di sản đó ” .
Quy định này ( lê dài thời hiệu đối với di sản là bất động sản ) có nhiều chưa ổn .
Thứ nhất, Dự thảo vẫn duy trì thời hiệu cho việc yêu cầu chia di sản ( tăng từ 10 năm lên 30 năm đối với di sản là bất động sản ) nên vẫn giữ nguyên những chưa ổn nêu trên xuất phát từ việc áp đặt một thời hạn cho việc yêu cầu chia di sản .
Thứ hai, ngoài việc không triệt tiêu được những chưa ổn nêu trên, Dự thảo còn tạo ra những yếu tố mới, ví dụ điển hình pháp luật người thừa kế phải chia di sản thành 2 đợt ( nếu họ không muốn chia di sản là bất động sản ngay ) – động sản trong 10 năm còn bất động sản trong 30 năm ( trên quốc tế, chúng tôi chưa gặp nước nào lại tách di sản thành 2 loại để bắt chia ở hai thời gian khác nhau ) .
Thứ ba, Dự thảo đưa ra hệ quả của hết thời hiệu yêu cầu chia di sản. Cụ thể, theo Dự thảo, “hết thời hạn này (10 năm khi di sản là động sản và 30 năm khi di sản là bất động sản) thì di sản thuộc về người thừa kế đang quản lý di sản đó”.
Ở đây, có thể có sự nhầm lẫn về hệ quả của hết thời hiệu khởi kiện (hết thời hạn luật định thì mất quyền yêu cầu) với thời hiệu hưởng quyền (hết thời hạn luật định thì một chủ thể được hưởng quyền như quyền sở hữu tài sản). Việc những người thừa kế kết quyền khởi kiện không đương nhiên để một người thừa kế trở thành chủ sở hữu di sản. Để trở thành chủ sở hữu di sản theo các quy định chung về thời hiệu hưởng quyền, người thừa kế đang quản lý di sản phải đáp ứng rất nhiều kiện khó thỏa mãn đối với người thừa kế (ngoài điều kiện phải chiếm hữu trong một thời hạn luật định): Phải là chiếm hữu di sản không có căn cứ pháp luật (1), ngay tình (2), liên tục (3), công khai (4), không thuộc trường hợp được ủy quyền quản lý di sản (5) hay được giao tài sản theo giao dịch (6). Vì phải đáp ứng điều kiện vừa nêu mà cho đến hiện nay Tòa án Nhân dân tối cao cũng chưa bao giờ chấp nhận cho một người thừa kế trở thành chủ sở hữu tài sản thông qua quy định về thời hiệu hưởng quyền (Điều 247 BLDS hiện hành).
Thứ tư, pháp luật về hệ quả của hết thời hiệu nêu trên còn gây thêm chưa ổn nữa là Dự thảo theo hướng di sản thuộc về người “ đang quản trị ” mà không nêu rõ thời hạn bao lâu. Để hiểu rõ hơn chưa ổn từ lao lý này, tất cả chúng ta xem trường hợp sau : A, B, C là ba người thừa kế gia tài do cha mẹ để lại. A đã quản lý tài sản này ( nhà và quyền sử dụng đất ) trong 29 năm và C quản trị khối gia tài này từ năm thứ 30. Nếu vận dụng lao lý trong Dự thảo, di sản sẽ thuộc về C và đây là tác dụng trọn vẹn không thuyết phục, không công minh .
Đề xuất
Vấn đề thừa kế không phải là yếu tố mới ở Nước Ta và cũng không phải chỉ có ở Nước Ta. Bất kỳ xã hội nào cũng có yếu tố thừa kế nhưng những yếu tố nêu trên lại là đặc trưng của Nước Ta .
Chúng tôi đã nghiên cứu rất nhiều hệ thống pháp luật nước ngoài về thừa kế thì những bất cập nêu trên không thấy tồn tại. Sở dĩ các bất cập nêu trên không tồn tại là vì pháp luật nước ngoài không áp đặt thời hạn để người thừa kế phải tiến hành chia di sản (tức nếu quá thời hạn này thì yêu cầu chia di sản không được chấp nhận). Nói cách khác, tự chúng ta áp đặt thời hạn yêu cầu chia di sản và tự chúng ta phải đối mặt với những khó khăn do chính thời hạn này làm phát sinh.
Từ những nghiên cứu và phân tích trên, chúng tôi đề xuất kiến nghị bỏ thời hiệu khởi kiện yêu cầu chia di sản. Việc này sẽ giúp tránh thực trạng gia tài của cha mẹ để lại ( là một khối thống nhất ) phải “ chia năm xẻ bảy ” .
Giải pháp này sẽ giúp tránh được xích míc giữa nội tại pháp luật trong BLDS ( yêu cầu chia di sản và yêu cầu chia gia tài chung ) và giữa BLDS với BLTTDS ( không vận dụng thời hiệu ). Giải pháp này cũng sẽ làm chấm hết những phức tạp trong pháp luật hiện hành xuất phát từ việc áp đặt thời hiệu để yêu cầu chia di sản .
PGS. TS. Đỗ Văn Đại
