Vườn Chuối – Đi qua ba nền văn hóa
Cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km, thuộc địa bàn thôn Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, di chỉ khảo cổ Vườn Chuối sở hữu một kho tàng vô giá những thông tin, tư liệu thông qua các hiện vật, cổ vật… của ba nền văn hóa Đông Sơn, Gò Mun và Đồng Đậu.
Sau mười đợt khai thác, kể từ năm 1968 đến nay, những nhà khoa học đã tìm thấy 1.000 hiện vật đá với những nhóm công cụ lao động, đồ trang sức đẹp và những mô hình hiện vật khác, 40 hiện vật đồng gồm cả công cụ sản xuất, vũ khí cùng khoảng chừng 300 viên xỉ đồng li ti lẫn trong những khu nhà bếp lửa. Các nhà khoa học cũng phát hiện ra những loại mảnh tre, gỗ có vết chặt, đẽo, gọt, cùng với xương răng động vật hoang dã, hầu hết là trâu bò và một chút ít mảnh vỏ ốc. Số lượng đồ gốm thu được khá lớn, ước tính khoảng chừng hơn 10 nghìn mảnh, tương tự với một tấn gốm. Nhiều dấu tích tương quan đến hoạt động và sinh hoạt hằng ngày của con người thời Tiền Đông Sơn – Đông Sơn, gồm những khu nhà bếp đun nấu, vết tích lò nấu đồng, những hố đất đen, hố chân cột, vết tích nền sân hoặc nền kiến trúc … cũng được phát hiện tại những hố khai thác ở Vườn Chuối.
Đặc biệt, ở Vườn Chuối, còn tập trung một số lượng không ít mộ táng, gồm 15 ngôi mộ táng Đông Sơn, trong đó có 13 mộ huyệt đất và hai mộ quan tài gốm. Đây cũng là nơi có số lượng mộ táng lớn được tìm thấy tập trung tại một địa điểm ở Hà Nội. 13 mộ huyệt đất đều là mộ chôn nằm thẳng, theo nhiều hướng khác nhau, và di cốt đều ở trong tình trạng rất mục nát. Có năm mộ kèm theo đồ tùy táng gồm đồ đồng, gốm, những mộ còn lại không có. Hai mộ quan tài gốm là mộ nồi vò, tuy nhiên đây cũng có khả năng là đồ tùy táng của các mộ huyệt đất nào đó chưa được phát hiện ra…
Với một số lượng hiện vật rất nhiều và trải qua ba tầng văn hóa truyền thống, di chỉ khảo cổ Vườn Chuối vô cùng có giá trị về mặt lưu giữ thông tin, lịch sử vẻ vang …, cho tất cả chúng ta thấy sơ bộ những phác thảo về đời sống, xã hội con người qua nhiều quá trình lịch sử dân tộc ở đây, từ những hoạt động giải trí sống hằng ngày, những ngành nghề bằng tay thủ công sơ khai, những ngành chế tác … cho đến vết tích của nghề nông, săn bắt, chài lưới …
Cổ Loa – Kinh đô sớm
Cố Loa hai lần được chọn làm kinh đô. Thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, An Dương Vương đặt kinh đô nước Âu Lạc tại Cổ Loa. Sau đó, một lần nữa Cổ Loa lại trở thành kinh đô nước Đại Việt sau chiến thắng của Ngô Quyền sau khi ông thắng quân Nam Hán trên sông Bạch Ðằng năm 938.
Cổ Loa cách trung tâm Hà Nội khoảng gần 20km, có diện tích bảo tồn gần 500 ha, thuộc ba xã Cổ Loa, Dục Tú và Việt Hùng thuộc huyện Đông Anh (Hà Nội). Cổ Loa có cấu trúc đặc biệt với kiểu xây dựng hình ốc, ngày nay còn lại ba vòng thành dài hơn 16km. Cổ Loa gắn với truyền thuyết trước đây về mối tình Mỵ Châu – Trọng Thủy và vị vua An Dương Vương tin con mà mất nước.
Các nhà khoa học đã phát hiện ra ở Cổ Loa nhiều hiện vật cổ quan trọng, vật chứng quy trình tăng trưởng liên tục của dân cư ở đây trải qua những nền văn hóa truyền thống Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn. Ngoài ra còn có 60 di tích khác, trong đó có bảy di tích được xếp hạng cấp vương quốc, ba di tích xếp hạng di tích thành phố : Đền Thượng ( nơi thờ An Dương Vương ), đình Ngự triều di quy ( tương truyền là nơi An Dương Vương thiết triều ), am Mỵ Châu … Ngày 27-9-2012, Thủ tướng nhà nước đã công nhận Khu Di tích lịch sử dân tộc, kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật và khảo cổ Cổ Loa là Khu Di tích vương quốc đặc biệt quan trọng.
Đình Tràng – Bốn giai đoạn văn hóa
Di chỉ Đình Tràng thuộc thôn Đình Tràng ( Dục Tú, Đông Anh, TP. Hà Nội ) nằm ở phía đông Cổ Loa, cách TT Thành Phố Hà Nội khoảng chừng hơn 12 km. Đình Tràng có diện tích quy hoạnh khoảng chừng 15 nghìn mét vuông, trong đó diện tích quy hoạnh khai thác khoảng chừng gần 300 mét vuông. Đình Tràng được nhìn nhận là một di chỉ khảo cổ đặc biệt quan trọng quan trọng bởi tại đây đã tìm ra những hiện vật, tư liệu tương quan đến bốn tiến trình văn hóa truyền thống gồm Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn. 
Di chỉ Đình Tràng. Ảnh: Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Tại Đình Tràng, những nhà khảo cổ còn tìm thấy rất nhiều mộ táng thời Đông Sơn. Có tổng số 17 mộ đều là mộ đất. Hầu hết những mộ táng này đều ở thực trạng xương cốt mục nát, 1 số ít còn giữ lại hộp sọ. Hầu hết những mộ đều có đồ tùy táng kèm theo bằng gốm hoặc đồng …
Thành Dền – Điển hình của văn hóa Đồng Đậu
Di chỉ khảo cổ học Thành Dền thuộc thôn Phú Mỹ, xã Tự Lập, Mê Linh, có diện tích quy hoạnh khai thác gần 560 mét vuông. Di chỉ khảo cổ này đã trải qua bảy lần khai thác từ năm 1972 đến năm 2013. Các nhà khảo cổ đã phát hiện nhiều hiện vật gồm đồ đồng, đá, xương …, những vết tích hoạt động và sinh hoạt của dân cư cổ như lò đúc đồng, cụm đất sét, mộ táng … thuộc tiến trình văn hóa truyền thống Đồng Đậu. Theo tiến sỹ khảo cổ học Nguyễn Anh Thư, tại Thành Dền đã phát hiện được dấu tích của chín lò nấu sắt kẽm kim loại đắp bằng đất sét còn khá nguyên vẹn, số lượng lớn di vật là khuôn đúc, mảnh khuôn đúc, lõi khuôn, mảnh gốm vụn dính xỉ đồng, mảnh nồi nấu đồng, đồ đồng, những cục xỉ đồng là phế phẩm của quy trình luyện kim. Đây là những dẫn chứng chắc như đinh về sự tăng trưởng của một cơ sở chế tác đồ đồng quy mô lớn ở Thành Dền. Ngoài ra, những nhà khoa học cũng tìm thấy những dấu tích của nghề trồng lúa nước và thủ công nghiệp với trình độ chuyên môn hóa cao. TS Nguyễn Anh Thư cho biết, những vật chứng này cho thấy sự tăng trưởng kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống của những cộng đồng cư dân cổ ở khu vực Thành Phố Hà Nội thời nay, và hoàn toàn có thể khẳng định chắc chắn Thành Dền là một trong những di tích quan trọng nhất thuộc quy trình tiến độ tiền Đông Sơn ở châu thổ sông Hồng.
Cần có biện pháp bảo vệ
Ngoại trừ khu di tích Hoàng thành Thăng Long hiện đang nằm trong list Di sản văn hóa truyền thống quốc tế, những di tích còn lại đều đang trong thực trạng bị xâm lấn, thậm chí còn có nguy cơ biến mất vĩnh viễn trước nhu yếu tăng trưởng kinh tế tài chính của đô thị văn minh. Vườn Chuối nằm trong dự án Bất Động Sản đường vành đai 3.5, và lúc bấy giờ, khi những nhà khoa học đang liên tục triển khai đợt khai thác mới nhất kể từ sau khi dịch Covid-19 bùng phát, khu công trình kiến thiết xây dựng đường vành đai 3.5 vẫn liên tục và đã đè lên phần đông diện tích quy hoạnh khu di chỉ khảo cổ này. Trong nhiều năm qua, những nhà khoa học, người dân đã liên tục kêu cứu lên những cơ quan chức năng để hoàn toàn có thể giữ lại một phần di chỉ khảo cổ quan trọng này. Mong muốn lớn nhất của những nhà khoa học cũng như người dân địa phương là hoàn toàn có thể giữ được một phần diện tích quy hoạnh của Vườn Chuối để thiết kế xây dựng khu vui chơi giải trí công viên khảo cổ, vừa ship hàng công tác làm việc bảo tồn, vừa để tuyên truyền, giảng dạy …
Tương tự Vườn Chuối, Cổ Loa nằm trong khu vực đông dân cư, nhu cầu phát triển dân sinh đã khiến cho Cổ Loa ngày càng bị thu hẹp lại. Trước khi được xếp hạng di tích, đã có các công trình xây dựng, nhà ở riêng tư, hệ thống giao thông… tồn tại từ trước đó. Những vi phạm ở Cổ Loa cũng rất phức tạp, vừa các công trình xây dựng, vừa canh tác nông nghiệp, nuôi thả cá, gia súc…, ngoài ra còn bị rác, phế thải xây dựng xâm lấn.
Với Đình Tràng, thực trạng cũng không khá hơn, khi những khu công trình dân số, sân vận động … đang ngày càng lấn sâu vào di chỉ khảo cổ này. Hiện nay, cũng chưa có nhiều cuộc khai thác được thực thi tại Đình Tràng cho tương ứng với tầm vóc và giá trị của di chỉ. Thành Dền cũng đang chịu chung số phận như vậy. TS khảo cổ học Nguyễn Anh Thư cho biết, mặc dầu có những giá trị cao nhưng cho đến nay Thành Dền vẫn không thuộc list những di tích, di chỉ được bảo vệ. Địa điểm này cũng có rủi ro tiềm ẩn xóa khỏi do hoạt động giải trí canh tác của người dân địa phương.
Có thể nói, hiếm địa phương nào như Hà Nội, sở hữu những di chỉ khảo cổ có giá trị cao về lịch sử, văn hóa, chứa đựng những thông tin, tư liệu giúp chúng ta hình dung ra cuộc sống của con người ở trên chính vùng đất này vào buổi bình minh của lịch sử. Những giá trị quý giá đó, nếu không có cách bảo tồn, gìn giữ, chúng ta sẽ không thể tiếp tục kể cho con cháu mai sau những câu chuyện về tổ tiên trên chính mảnh đất này.
