- Xem thêm thông tin : Bộ Gà
Gà mái
Gà con
Gà trống
Gà hay gà nhà, gà Đồi (danh pháp hai phần: Gallus gallus, Gallus gallus domesticus) là một loài chim đã được con người thuần hoá cách đây hàng nghìn năm. Một số ý kiến cho rằng loài này có thủy tổ từ loài chim hoang dã ở Ấn Độ và loài gà rừng lông đỏ nhiệt đới ở vùng Đông Nam Á. Trong thế giới loài chim, gà là loài vật có số lượng áp đảo nhất với 24 tỉ cá thể (thống kê vào năm 2003).[1] Con người thường sử dụng thịt gà, trứng gà và lông gà. Ngoài ra, ngày nay, người ta còn dùng gà để làm các thí nghiệm nghiên cứu khoa học trong các ngành sinh học, vật lý, hóa học.
Cận cảnh đầu một con gà trốngGà là loài ăn tạp. Trong tự nhiên, chúng thường bới đất tìm hạt cây, côn trùng nhỏ, thằn lằn hoặc chuột nhắt con. Tuổi thọ của gà hoàn toàn có thể từ năm đến mười năm tùy theo giống. [ 2 ] Con gà mái già nhất quốc tế sống được 16 năm và được ghi vào Sách Kỷ lục Guinness. [ 3 ] Gà trống thường trông độc lạ với gà mái bởi bộ lông sặc sỡ, chiếc đuôi dài và bóng, lông nhọn trên cổ và sống lưng thường sáng và đậm màu hơn. Tuy vậy, ở một số ít giống gà như giống Sebright thì gà trống có màu giống gà mái, chỉ khác chút ít ở phần lông cổ hơi nhọn. Có thể phân biệt trống – mái dựa trên mào gà hoặc sự tăng trưởng của cựa ở chân gà trống. Gà trưởng thành còn có những yếm thịt trên cổ phía dưới mỏ. Cả gà trống và mái đều có mào và yếm thịt, tuy nhiên ở hầu hết giống gà thì những đặc thù này chỉ điển hình nổi bật ở gà trống. Ở 1 số ít giống, xảy ra đột biến khiến dưới đầu gà có một phần lông trông tựa như râu ở người .Mặc dù nhìn chung những thành viên gà nhẹ cân hoàn toàn có thể bay quãng ngắn ở tầm thấp như qua hàng rào hoặc bụi cây, nhưng hầu hết những giống gà nhà thuộc nhóm chim hướng đến nên không có năng lực bay xa như nhóm chim bay với cấu trúc khung hình rất đầy đủ bộ phận thích nghi tập tính trên không. Gà nhiều lúc bay từng chập khi mày mò khu vực xung quanh hoặc trốn khỏi nguy hại .
Gà là loài sinh sống thành đàn khi những thói quen hoạt động và sinh hoạt, ấp trứng và nuôi con mang tính hội đồng. Lúc gặp nguy khốn, gà con sẽ núp dưới cánh của gà mẹ .
Các cá thể gà trong đàn sẽ thiết lập hệ thống tôn ti trật tự (dựa trên nguyên tắc “mạnh được, yếu thua”) bằng cách giành giật nhau đặc quyền tiếp cận thức ăn, giao phối và địa điểm làm tổ. Khi có cá thể mạnh mất khỏi đàn, hệ thống trật tự này bị phá vỡ một thời gian ngắn đến khi một trật tự mới được thiết lập. Việc bổ sung gà mái – đặc biệt là gà trẻ vào đàn có sẵn có thể dẫn đến xung đột và thương tích. Khi gà trống tìm ra mồi, nó sẽ kêu “cục tác”, nhặt thức ăn và thả xuống, gọi các gà khác đến ăn trước. Tương tự, có thể quan sát thấy hành vi này ở gà mẹ khi chúng gọi gà con đến ăn.
Gà trống thường gáy to vào buổi sáng. Tiếng gáy của gà trống ( thường có âm lượng lớn, nhiều lúc gây chói tai ) còn là tín hiệu thông tin cho những gà trống khác về chủ quyền lãnh thổ. Tuy nhiên, gà hoàn toàn có thể gáy khi giật mình bị phá rối. Gà mái cục tác ầm ĩ sau khi đẻ trứng và khi gọi gà con. Gà cũng có ” tiếng kêu cảnh báo nhắc nhở ” âm lượng thấp khi chúng cho rằng có sự Open của loài ăn thịt .
Để khởi đầu màn tỏ tình, 1 số ít gà trống nhảy vòng tròn xung quanh hoặc gần gà mái, hạ thấp chiếc cánh gần nhất với gà mái ( gọi là gù mái ). [ 4 ] Sau khi được gà mái đáp lại, cuộc giao phối hoàn toàn có thể mở màn ( gọi là đạp mái ) .
Gà mái thường đẻ trứng trong những chiếc tổ đã có sẵn trứng từ trước ; ngoài những, người ta còn quan sát thấy chúng chuyển trứng từ tổ của những con khác sang tổ của mình. Do tập tính này mà một đàn gà chỉ có một số ít khu vực đẻ trứng yêu dấu thay vì mỗi con có một tổ khác nhau. Gà mái thường tỏ ra thích đẻ trứng ở một nơi nhất định. Hai hoặc nhiều gà hoàn toàn có thể cố gắng nỗ lực san sẻ ổ với nhau cùng một lúc. Trong trường hợp ổ quá nhỏ hoặc một con gà quá cương quyết không chịu rời đi thì những gà mái sẽ cố nằm đè lên nhau. Có vật chứng cho thấy những thành viên gà mái hoặc thích làm tổ một mình hoặc làm tổ tập thể. [ 5 ] Có những người nuôi gà dùng trứng giả làm bằng nhựa hoặc đá để khuyến khích gà đẻ trứng ở nơi mà họ muốn .
Đòi ấp và úm gà[sửa|sửa mã nguồn]
Các quá trình thai nghén khởi đầu và tuần hoàn máu trong phôi gàTrong tự nhiên, đa phần gà chỉ đẻ đầy một ổ trứng rồi ngưng và khởi đầu ấp. Hành vi này được gọi là đòi ấp. Gà đòi ấp sẽ ngưng đẻ để chỉ tập trung chuyên sâu vào việc ấp trứng ( một ổ khoảng chừng 12 quả ). Trong thời hạn này, gà ít ra khỏi tổ để ăn hay tắm, đồng thời sẽ mổ nếu bị làm phiền hoặc bị đẩy khỏi ổ. Gà mái duy trì nhiệt độ và nhiệt độ trong tổ, đồng thời lật trứng trong quá trình đầu .Hết thời hạn ấp ( khoảng chừng 21 ngày ), [ 4 ] trứng gà sẽ nở. Do trứng chỉ tăng trưởng khi được gà ấp nên tổng thể số trứng sẽ nở chỉ trong một hoặc hai ngày, dù rằng thời hạn gà đẻ trứng hoàn toàn có thể trải dài trong hai tuần. Gà mái có năng lực nghe thấy gà con kêu trong vỏ trước khi trứng nở ; nó sẽ nhẹ nhàng cục tác để kích thích gà con mổ vỏ chui ra. Gà con mổ một lỗ thở trên vỏ trứng, thường là ở phần trên của quả trứng. Gà con sau đó sẽ nghỉ ngơi trong vài giờ và hấp thu phần lòng đỏ trứng còn lại trước khi liên tục mổ cho đến khi lớp vỏ vỡ ra thành một cái nắp. Chúng chui ra khỏi vỏ và bộ lông được làm khô dưới sức ấm của tổ .
Gà con một ngày tuổi
Một bầy gà gồm gà mẹ và những gà conGà mái nằm trong tổ khoảng chừng hai ngày sau khi quả trứng tiên phong nở. Trong thời hạn này, gà mới nở sống nhờ vào dinh dưỡng thu được từ phần lòng đỏ trứng chúng hấp thu khi sắp nở. Gà mái rời ổ, bỏ lại những quả trứng không nở được. Gà con mới nở được gà mẹ ra sức bảo vệ và được ấp để giữ ấm khi thiết yếu. Gà mẹ dẫn những con tìm thức ăn và nước uống ; nó sẽ gọi con khi tìm thấy thứ gì ăn được nhưng hiếm khi mớm trực tiếp cho gà con. Gà mẹ liên tục chăm nom gà con cho đến khi chúng được vài tuần tuổi, sau đó nó sẽ mất dần hứng thú và lại mở màn đẻ trứng mới. Các giống gà lấy trứng tân tiến hiếm khi đòi ấp trứng. Những con nào còn đòi ấp thì thường bỏ ngang giữa chừng. Tuy vậy, một số ít giống như gà Tam hoàng, gà Cornwall và gà ác liên tục đòi ấp và là những bà mẹ tuyệt vời, không riêng gì ấp trứng gà giỏi mà còn ấp cả những loại trứng nhỏ hơn như trứng chim cút, gà lôi, gà tây hoặc ngỗng. Có khi vịt cũng ấp trứng gà .
Năm 2006, các nhà khoa học nghiên cứu tổ tiên của chim đã “bật” một gien lặn talpid2 trên gà và khám phá ra sự hình thành hàm răng ở giai đoạn phôi gà, tương tự những gì đã tìm thấy trên các hóa thạch chim cổ. John Fallon – giám sát dự án – cho hay gà có “…giữ lại khả năng tạo răng, dưới các điều kiện nhất định….”[6]
Gà rừng lông đỏ
Gà nhà có nguồn gốc là gà rừng lông đỏ (Gallus gallus) và được phân loại khoa học vào cùng loài này.[7] Phân tích gien gần đây hé lộ rằng ít nhất gen da vàng ở gà là do lai giống với gà rừng lông xám (G. sonneratii).[8] Quan niệm chăn nuôi gia cầm truyền thống được từ điển bách khoa Encyclopædia Britannica (2007) viết như sau: “Con người lần đầu tiên thuần hóa gà tại tiểu lục địa Ấn Độ với mục đích để làm gà chọi ở châu Á, châu Phi và châu Âu. Có rất ít sự chú ý chính thức dành cho việc nuôi lấy trứng hay lấy thịt…”[9] Vào thập niên trước, đã có nhiều nghiên cứu về gien. Dựa theo nghiên cứu của một nhóm nhà khoa học người Nhật, một vụ thuần hóa đơn lẻ ở nơi mà ngày nay thuộc Thái Lan đã tạo nên loài gà có khác biệt rất ít so với các giống gà hiện đại.[10] Tuy nhiên, nghiên cứu đó về sau bị phát hiện là dựa trên các số liệu không đầy đủ. Các nghiên cứu về sau chỉ ra nhiều nguồn gốc của gà với nhánh ở châu Mỹ, châu Âu, Trung Đông và châu Phi, đều bắt nguồn từ tiểu lục địa Ấn Độ – nơi có nhiều haplotype độc đáo.[11][12] Người ta công nhận rằng gà rừng, tức “gà tre” trong nhiều ngôn ngữ Đông Nam Á, là một loại gà lôi đặc biệt đã thích nghi nhằm tận dụng lượng trái cây dồi dào sinh ra trong giai đoạn cuối của vòng sinh trưởng dài 50 năm của cây tre nhằm tăng sinh sản.[13] Theo Daniel H. Janzen từ Đại học Pennsylvania, trong quá trình thuần hóa gà, con người đã lợi dụng sự mắn đẻ mà gà có được khi chúng có nhiều thức ăn.[14]
Dựa theo những giả định cổ khí hậu học, có nghiên cứu và điều tra vào năm 1988 cho rằng gà được thuần hóa ở vùng Hoa Nam vào năm 6000 trước Công nguyên. [ 15 ] Tuy vậy, một điều tra và nghiên cứu vào năm 2007 [ 16 ] cho rằng ” chưa biết liệu những con chim này có góp phần nhiều cho sự hình thành gà nhà tân tiến hay là không. Gà nguồn gốc từ Văn minh lưu vực sông Ấn ( 2500 – 2100 trước Công nguyên ), nơi mà thời nay thuộc Pakistan, hoàn toàn có thể là nguồn chính cho sự Viral của gà trên toàn quốc tế. ” Một con đường dẫn về phương bắc đã đưa gà đến lòng chảo Tarim ở Trung Á. Gà đến châu Âu ( România, Thổ Nhĩ Kỳ, Hy Lạp, Ukcraina ) vào khoảng chừng năm 3000 trước Công nguyên. [ 17 ] Tây Âu tiếp xúc với gà muộn hơn, khoảng chừng vào thiên niên kỷ 1 trước Công nguyên. Người Phoenicia đã mang gà dọc theo bờ biển Địa Trung Hải đến bán đảo Iberia. Việc nuôi gà tăng trưởng dưới thời Đế quốc La Mã nhưng suy giảm trong thời Trung Cổ. [ 17 ] Dấu tích của gà ở Trung Đông có từ trên 2000 năm trước Công nguyên tại Syria. Thiên niên kỷ 1 trước Công nguyên chỉ ghi nhận quy trình nam tiến của gà. Chúng đến Ai Cập để Giao hàng trò đá gà của con người vào khoảng chừng năm 1400 TCN và sau đó được nuôi thoáng rộng dưới thời Ai Cập Ptolemy ( khoảng chừng năm 300 TCN ). [ 17 ] Có ít thông tin về việc gà đến châu Phi. Có ba năng lực về việc gà đến châu Phi vào thiên niên kỷ 1 TCN : ( 1 ) qua thung lũng sông Nin của Ai Cập, ( 2 ) qua giao thương mua bán giữa Đông Phi với Hy Lạp-Lã Mã hoặc với Ấn Độ và ( 3 ) từ Carthage và người Berber qua sa mạc Sahara. Dấu vết sớm nhất là từ Mali, Nubia, Bờ biển Đông và Nam Phi với niên đại là giữa thiên niên kỷ 1 TCN. [ 17 ] Câu hỏi rằng liệu gà nhà đã có tại châu Mỹ từ trước khi người châu Âu xâm lăng lục địa này hay không vẫn đang trong vòng tranh luận, tuy nhiên loại gà đẻ ra trứng màu xanh chỉ có tại châu Mỹ và châu Á ; điều này gợi ý rằng châu Á là nguồn gốc của những con gà tiên phong ở châu Mỹ. [ 17 ]Sự thiếu thốn số liệu từ Vương Quốc của nụ cười, Nga, tiểu lục địa Ấn Độ, Khu vực Đông Nam Á và Hạ Sahara thuộc châu Phi đã gây khó khăn vất vả cho việc vạch ra một tấm map bộc lộ sự lan rộng của gà ở những vùng này ; những diễn đạt và điều tra và nghiên cứu tốt hơn về gien so với những giống gà bị rình rập đe dọa tuyệt chủng hoàn toàn có thể sẽ giúp nghiên cứu và điều tra về những khu vực này. [ 17 ]
Một biến thể gà khác thường có nguồn gốc Nam Mỹ được gọi là gà Araucana, được người Mapuche ở miền nam Chile nuôi. Araucana đẻ ra những quả trứng có màu xanh dương pha xanh lá cây. Từ lâu người ta đã cho rằng gà araucana xuất hiện ở Nam Mỹ từ trước khi người Tây Ban Nha mang theo gà châu Âu đến lục địa này, đồng thời cho rằng araucana là dẫn chứng về mối liên hệ tiền Colombo xuyên Thái Bình Dương giữa người châu Á và những dân tộc bản địa sống ở Thái Bình Dương, đặc biệt quan trọng là người Polynesia và Nam Mỹ. Năm 2007, một nhóm những nhà nghiên cứu quốc tế ra báo cáo giải trình về những tác dụng nghiên cứu và phân tích xương gà tìm thấy ở bán đảo Arauco ( Nam Trung Bộ Chile ). Xác định cacbon phóng xạ cho thấy đây là xương của những con gà có từ thời tiền Colombo, và nghiên cứu và phân tích DNA chỉ ra rằng chúng có liên hệ với gà tiền sử ở Polynesia. [ 18 ] Các tác dụng này có vẻ như đã xác nhận rằng gà đến từ Polynesia và sống sót mối liên hệ xuyên đại dương giữa Polynesia và Nam Mỹ từ trước khi Cristoforo Colombo đến châu Mỹ. [ 19 ] Tuy nhiên, một báo cáo giải trình về sau cũng dùng vật mẫu đó để nghiên cứu và phân tích và đi đến Kết luận phủ nhận công bố của điều tra và nghiên cứu trước. [ 20 ]
Các bệnh trên gà[sửa|sửa mã nguồn]
Gà dễ mắc những loại ký sinh, gồm phthiraptera, bét, ve, bọ chét và giun đũa cũng như dễ mắc những bệnh tật khác .Một số bệnh thường gặp trên gà là :
Trong văn hóa truyền thống[sửa|sửa mã nguồn]
Từ thời cổ đại, gà đã là một loài vật rất thiêng trong 1 số ít nền văn hóa truyền thống [ 24 ] và gắn chặt với nhiều mạng lưới hệ thống tín ngưỡng và thờ cúng tôn giáo. Người Hy Lạp sau khi tiếp xúc với văn hóa truyền thống Ba Tư đã dùng thuật ngữ ” chim Ba Tư ” để chỉ gà trống ” do tầm quan trọng to lớn và công suất tôn giáo của gà trống trong xã hội Ba Tư “. [ 25 ]Tại Indonesia, gà mang ý nghĩa rất là quan trọng trong nghi lễ hỏa táng của đạo Hindu. Gà ở đây được xem là đường nối cho linh hồn xấu xa. Trong buổi lễ, gà bị thắt chân để bảo vệ rằng mọi linh hồn xấu Open trong buổi lễ sẽ nhập vào gà thay vì nhập vào những thành viên trong mái ấm gia đình tại đó. Sau lễ, người ta mang gà về nhà và nó lại liên tục đời sống thông thường .Người Hy Lạp cổ đại thường không dùng gà để hiến tế, có lẽ rằng là do nó vẫn được xem là loài vật ngoại lai. Nhờ sở hữu tính gan góc mà gà trống được cho là tượng trưng của thần Ares, Heracles và Athena. Plato thuật lại những lời được cho là ở đầu cuối từ miệng Socrates trước khi ông chết, đó là ” Crito, tôi nợ Asclepius một con gà trống ; ông sẽ trả món nợ này hộ tôi chứ ? “Người Hy Lạp tin rằng ngay đến sư tử cũng còn sợ gà trống. Một số truyện ngụ ngôn Aesop có đề cập đến tín ngưỡng này .
Gà trống Ba Tư Vatican – bản in vải năm 1919 bộc lộ một mẫu vẽ gà trống Ba Tư thuộc Tòa Thánh, niên đại là năm 600. Để ý rằng vầng hào quang bộc lộ sự rất linh .
Trong kinh Tân Ước, Giê-su đã tiên đoán sự phản bội của Thánh Phêrô: “Thầy bảo thật anh, nội đêm nay, gà chưa kịp gáy, thì anh đã chối Thầy ba lần.” (Lc 22:34) Lời tiên tri đó đã thật sự trở thành sự thật (Lc 22:61). Điều này khiến gà trống trở thành biểu tượng của sự cảnh giác và sự phản bội. Trong Phúc Âm Mát-thêu, Phúc âm Máccô và Phúc âm Luca của Tân Ước đều đề cập chuyện gà trống đóng vai trò là hiện thân của Giê-su.[26] Vào thế kỷ VI, Giáo hoàng Grêgôriô I tuyên bố gà trống là biểu tượng của Kitô giáo.[27] Vào thế kỷ IX, Giáo hoàng Nicôla I[24] ra lệnh đặt hình gà trống lên tất cả các gác chuông nhà thờ.[28]
Chúa Giê-su so sánh ông với gà mái mẹ khi nói về Jerusalem : ” Hỡi Jerusalem, Jerusalem, ngươi giết những đấng tiên tri và ném đá những kẻ chịu sai đến cùng ngươi, bao nhiêu lần ta muốn nhóm họp những con ngươi như gà mái túc con mình lại ấp trong cánh, mà những ngươi chẳng hứng. ” ( Mt 23 : 37 ; Lc 13 : 34 ) .Trong nhiều truyện cổ tích Trung Âu, người ta tin quỷ dữ sẽ chạy trốn khi nghe tiếng gáy tiên phong của gà trống .
Theo lệ thường, người Do Thái giáo chính thống sẽ đu đưa một động vật ăn kiêng (kosher) quanh đầu mình và xả thịt nó vào buổi chiều trước ngày Yom Kippur – ngày sám hối linh thiêng của người Do Thái – trong một nghi thức gọi là kapparos. Động vật thường dùng là gà hoặc cá do chúng có sẵn (và có kích cỡ vừa tay cầm). Nghi lễ hiến tế này mang ý nghĩa rằng động vật đó sẽ mang đi mọi tội lỗi của người làm lễ. Thịt của con vật sau đó sẽ được bố thí cho người nghèo. Phụ nữ mang gà mái đến dự lễ trong khi đàn ông mang gà trống. Mặc dù nghi lễ này không thực sự mang ý nghĩa hiến tế như trong kinh thánh nhưng cái chết của vật hiến tế nhắc nhở những kẻ sám hối rằng sinh mạng của họ nằm cả trong tay Thượng đế.
Sách Talmud có nói đến việc học hỏi ” tính lịch sự và trang nhã so với một nửa yêu thương ” từ gà trống ( Eruvin 100 b ). Như đã nói ở trên, khi gà trống tìm thấy thứ gì ăn được, nó sẽ gọi những gà mái đến ăn trước. Sách Talmud viết ” Giả sử nếu tất cả chúng ta không có kinh Torah thì tất cả chúng ta sẽ họ sự nhu mì từ mèo, sự cần mẫn lao động lương thiện từ kiến, sự trinh bạch từ bồ câu và sự lịch sự và trang nhã từ gà trống ” [ 29 ] – ( Jonathan ben Nappaha. Talmud : Erubin 100 b )Gà cũng là một trong 12 con giáp. Theo tôn giáo dân gian của Trung Quốc thì gà là món dành riêng để kính dâng lên tổ tiên và thờ cúng thành hoàng. Theo một số ít quan sát thì việc cúng gà thường đi kèm với màn cầu khấn ” tráng lệ “, trong khi tại những liên hoan vui tươi thì người ta dùng thịt lợn nướng thay vì thịt gà. Trong những đám cưới Khổng giáo, gà được dùng làm vật thế thân cho người nào bị bệnh hay vắng mặt ( ví dụ điển hình bị chết giật mình ) không dự được hôn lễ. Người ta đặt khăn quàng bằng lụa đỏ lên đầu gà, và một người họ hàng gần của cô dâu / chú rể vắng mặt sẽ ôm con gà để triển khai lễ cưới. Tuy nhiên, ngày này hiếm có ai còn theo tục này .Rắn thần được xem là nở ra từ trứng gà trống và sẽ chết khi nghe tiếng kêu của gà trống .
Trong lịch sử dân tộc[sửa|sửa mã nguồn]
Tranh vẽ hai con gà đang đá nhau
Gà chắc hẳn đã sớm được thuần hóa ở Đông Nam Á do từ ngữ để chỉ gà nhà (*manuk) là một phần của ngữ hệ Nam Đảo nguyên thủy. Gà, chó và lợn là những vật nuôi trong nền văn hóa Lapita[30] – nền văn hóa thời đồ đá mới đầu tiên của châu Đại Dương.[31] Tranh vẽ đầu tiên về gà ở châu Âu được tìm thấy trên món đồ gốm Korinthos niên đại thế kỷ VII trước Công nguyên.[32][33] Nhà thơ Cratinus gọi gà là “cái chuông cảnh báo của Ba Tư”. Vở hài kịch Những Con Chim của Aristophanes (414 trước Công nguyên) gọi gà là “chim Media”, ý chỉ nguồn gốc của gà là từ phương Đông. Hình ảnh về gà có trên đồ gốm đỏ và đen của Hy Lạp. Ở Hy Lạp cổ đại, gà còn hiếm và là loại thực phẩm khá danh giá trong các tiệc rượu đêm Hy Lạp. Đảo Delos dường như từng có một trung tâm gây giống gà.
Người La Mã cổ đại dùng gà trong thuật bói chim để nhận lời tiên tri. Một người (gọi là pullarius) sẽ chăm sóc gà, khi nào cần bói thì ông ta sẽ mở lồng và cho nó hạt đậu hoặc một loại bánh ngọt mềm đặc biệt. Nếu con gà ở nguyên trong lồng và gây ra tiếng động (“occinerent”), đập cánh hoặc bay đi thì đó là điềm xấu; nếu con gà ăn ngấu nghiến thì là điềm tốt.[34] Năm 249 trước Công nguyên, trước trận chiến Drepana, vị tướng La Mã là Publius Claudius Pulcher đã sai người vứt “những con gà thiêng”[35] xuống biển do chúng từ chối ăn. Ông còn nói “Nếu chúng nó không ăn thì có lẽ chúng muốn uống nước”. Ngay lập tức ông bại trận dưới tay người Carthago và 93 thuyền của La Mã bị đắm. Khi trở về Roma, ông này bị xử tội bất kính và chịu hình phạt nặng nề.
Năm 162 trước Công nguyên, La Mã ra luật Lex Faunia cấm vỗ béo gà mái nhằm để đảm bảo lượng ngũ cốc tích trữ. Do vậy dân La Mã chuyển sang thiến gà trống, kết quả là kích cỡ gà tăng gấp đôi,[36] mặc cho luật của La Mã quy định không được phép ăn gà đã vỗ béo. Luật này được sửa đổi nhiều lần, tuy nhiên dường như không thu được thành công. Sách Apicius viết về ẩm thực của La Mã đã liệt kê 17 món ăn làm từ gà, phần nhiều là các món luộc ăn kèm nước sốt. Người chế biến tận dụng mọi phần của con vật: dạ dày, gan, tinh hoàn và thậm chí cả phần xương bánh lái béo ngậy của con gà (nơi lông đuôi mọc).
Tác giả người La Mã là Columella có nêu lời khuyên về lai giống gà trong quyển thứ tám của bộ chuyên luận về nông nghiệp của ông. Ông xác định có các giống gà gồm Tanagra, Rhodes, Chalcidice và Media (thường bị nhầm thành Melia) – những giống có bộ dạng ấn tượng, bản tính hung hăng và được dùng trong trò chơi đá gà của người Hy Lạp. Tuy nhiên, trong chăn nuôi thì gà bản địa La Mã hoặc gà lai giữa gà mái bản địa và gà trống Hy Lạp lại được ưa chuộng hơn. Cũng theo Columella, một đàn gà lý tưởng nên có khoảng 200 con, có thể do một người trông coi. Nên tránh nuôi gà trắng do chúng không mắn đẻ và dễ bị đại bằng hay chim ó bắt mất. Tỷ lệ gà trống:gà mái nên là 1:5. Riêng gà trống giống Rhodes và Media do có cơ thể to lớn nên không ham muốn giao phối nhiều, vì thế tỷ lệ trống:mái chỉ là 1:3. Gà mái càng to lớn thì càng ít ấp trứng, do vậy tốt hơn hết là để gà mái bình thường ấp số trứng đó. Một gà mái có thể ấp không quá 15-23 quả trứng – phụ thuộc vào thời điểm trong năm – và chăm lo không quá 30 gà con mới nở. Trứng dài và nhọn thì thường nở ra gà trống trong khi đa số trứng tròn thì nở ra gà mái. Columella cũng cho rằng chuồng gà nên quay mặt về hướng đông nam và đặt gần nhà bếp do khói bếp có lợi cho chúng; ông viết “gia cầm sống khỏe nhất trong hơi ấm và khói”.[37] Chuồng gà nên có ba gian và có lò sưởi. Nên cho gà tắm trong bụi khô hoặc tro. Columella khuyên cho gà ăn lúa mạch, đậu xanh, hạt kê và cám làm từ lúa mì nếu chúng rẻ tiền. Không nên cho gà ăn thẳng lúa mì do loại lương thực này có hại cho chúng. Ngoài ra có thể cho ăn rơm rạ đã nấu (Lolium sp.), lá và hạt của cỏ linh lăng Medicago sativa L.. Có thể cho gà ăn bã nho, tuy nhiên chỉ nên làm điều này khi gà mái đã ngừng đẻ (tức vào thời điểm giữa tháng 11), bằng không gà sẽ đẻ ít trứng và trứng nhỏ. Khi cho gà ăn bã nho, cần chú ý bổ sung cám. Gà mái bắt đầu đẻ trứng sau Đông chí, khoảng đầu tháng 1 ở những vùng ấm áp và khoảng giữa tháng 2 ở những vùng lạnh hơn. Lúa mạch nấu sơ có tác dụng làm tăng khả năng sinh sản ở gà; nên trộn thứ này với lá và hạt cỏ linh lăng hoặc trộn kèm với đậu tằm hay hạt kê nếu không có cỏ linh lăng. Đối với gà thả vườn, mỗi ngày nên cho chúng ăn hai tách lúa mạch. Columella khuyên nhà nông nên giết thịt gà mái trên 3 tuổi do chúng không còn khả năng đẻ nhiều trứng.
Các nhà đi biển người Polynesia đã mang gà phát tán ra nhiều nơi. Gà đến hòn đảo Phục Sinh vào thế kỷ XII. Ở đây gần như chúng được xem là loài vật nuôi duy nhất. Dân địa phương nuôi gà trong những cái chuồng xây vững chắc bằng đá. [ 38 ]
Chăn nuôi gà[sửa|sửa mã nguồn]
Một con gà trống thả đồng ở một nông trạiNgành công nghiệp gia cầm toàn thế giới hiện đang tiêu thụ khoảng chừng 50 tỷ con gà hàng năm để làm thực phẩm – trứng và thịt. [ 39 ] [ 40 ] [ 41 ]
Chuồng nuôi gà công nghiệpĐa số gia cầm được nuôi bằng kỹ thuật thâm canh. Theo Viện Worldwatch thì 74 % số thịt gia cầm và 68 % số trứng được sản xuất theo lối này. Ngoài ra còn có cách nuôi gà thả vườn .Sự trái chiều giữa hai giải pháp nuôi gà nêu trên đã dẫn đến những yếu tố vĩnh viễn của chủ nghĩa tiêu dùng đạo đức. Phe ủng hộ thâm canh cho rằng giải pháp này giúp tiết kiệm chi phí đất đai và thức ăn nhờ tăng hiệu suất ; động vật hoang dã được chăm nom với hệ thống thiết bị tân tiến được trấn áp. Phe phản đối cho rằng nuôi thâm canh gây hại cho môi trường, gây nên những rủi ro tiềm ẩn so với sức khỏe thể chất con người và là việc làm vô nhân tính .
Nuôi lấy thịt[sửa|sửa mã nguồn]
Gà sống khoảng chừng sáu năm hay hơn, tuy nhiên gà nuôi lấy thịt thường thì chỉ mất sáu tuần là đạt được kích cỡ giết thịt. [ 42 ] Gà nuôi thả vườn hay gà nuôi bằng thực phẩm hữu cơ thường bị giết mổ khi đạt 14 tuần tuổi .
Nuôi lấy trứng[sửa|sửa mã nguồn]
Một số giống gà có thể đẻ 300 trứng/năm; sách Kỷ lục Guinness 2011 dẫn ra kỷ lục gà đẻ 371 trứng trong 364 ngày.[43] Khả năng đẻ trứng của gà lấy trứng bắt đầu giảm sau 12 tháng. Gà mái – đặc biệt là những con được nuôi trong hệ thống lồng nối tiếp nhau – rụng đáng kể lông và tuổi thọ sụt giảm từ bảy năm xuống dưới hai năm.[44] Tại Anh và châu Âu, gà lấy trứng khi đó sẽ bị giết thịt và dùng trong thực phẩm chế biến sẵn hoặc bán dưới dạng “gà để nấu súp”.[44] Ở một số quốc gia khác, thay vì bị giết thịt thì gà thỉnh thoảng bị ép rụng lông để bắt chúng đẻ trứng tiếp. Người ta thực hiện việc này bằng cách không cho gà ăn (có khi không cho uống) trong khoảng 7 đến 14 ngày[45] hoặc một thời gian đủ dài để làm gà sụt mất 25-35% cân nặng,[46] hoặc tối đa là 28 ngày trong điều kiện thí nghiệm.[47] Việc làm này kích thích gà rụng lông và cũng là kích thích gà đẻ trứng tiếp. Năm 2003, có trên 75% số đàn gà ở Mỹ bị ép phải rụng lông.[48]
Một lò ấp tự tạoViệc ấp trứng hoàn toàn có thể diễn ra thành công xuất sắc dưới bàn tay con người trải qua máy móc cung ứng môi trường ấp chuẩn xác và có trấn áp. [ 49 ] [ 50 ] [ 51 ] [ 52 ] Thời gian ấp trung bình là 21 ngày nhưng hoàn toàn có thể phụ thuộc vào nhiệt độ và nhiệt độ trong lò ấp. Việc điều hòa nhiệt độ là yếu tố tối quan trọng để bảo vệ ấp trứng thành công xuất sắc. Chênh lệch quá 1 °C so với nhiệt độ tối ưu 37,5 °C sẽ làm giảm tỷ suất trứng nở. Độ ẩm cũng có vai trò quan trọng bởi vận tốc bay hơi nước của trứng nhờ vào nhiệt độ tương đối của môi trường xung quanh. Độ ẩm tương đối nên được tăng lên mức khoảng chừng 70 % trong vòng ba ngày cuối của kỳ ấp để giữ cho màng trứng không bị khô sau khi gà con mổ nứt vỏ. Độ ẩm thấp cần được duy trì trong 18 ngày tiên phong nhằm mục đích bảo vệ mức bay hơi nước vừa đủ. Vị trí đặt trứng trong lò cũng hoàn toàn có thể tác động ảnh hưởng lên tỷ suất trứng nở. Nhằm đạt hiệu quả tốt nhất, nên đặt trứng nằm ngược ( đầu hướng xuống ) và liên tục hòn đảo trứng ( tối thiểu ba lần / ngày ) cho đến trước khi trứng nở từ một đến ba ngày. Nếu không lật trứng thì phôi bên trong hoàn toàn có thể sẽ bị dính vào vỏ, khiến gà nở ra bị khuyết tật. Ngoài ra, cũng cần thông gió khá đầy đủ cho trứng để phân phối đủ khí oxy cho phôi. Trứng càng nhiều tuổi thì càng cần thông gió nhiều hơn .Các lò ấp thương mại là những kệ ấp kích cỡ công nghiệp có năng lực chứa đến 10.000 quả trứng cùng một lúc và hòn đảo trứng một cách trọn vẹn tự động hóa. Lò ấp trong mái ấm gia đình là những cái hộp chứa được từ 6 đến 75 quả. Lò thường chạy bằng điện. Trong quá khứ lò ấp từng dùng dầu hoặc đèn dầu để giữ ấm .
Gà làm thực phẩm[sửa|sửa mã nguồn]
 Thịt gà nấu nấm, cà chua và gia vị |
 Món trứng gà rán |
Từ lâu, thịt gà là một loại thực phẩm rất được yêu thích trên quốc tế. Nếu so sánh với thịt heo và thịt bò thì lượng đạm của thịt gà cao hơn rất nhiều lần, trong khi đó lượng mỡ lại thấp hơn. Ngoài ra, thịt gà được chế biến thành nhiều món ăn ngon khác nhau như cơm gà, gà rán, gà nướng, gà hấp, canh gà, gà luộc xé phay, … Thịt gà là một loại thức ăn nhanh đa phần ở những cửa hiệu như McDonald’s và KFC .
Năm 2009, ước có khoảng chừng 62,1 triệu tấn trứng được sản xuất trên toàn thế giới với tổng đàn gà đẻ đạt xê dịch 6,4 triệu con. Trứng gà được dùng thoáng đãng cho nhiều món ăn khác nhau, trong đó có nhiều loại bánh. Lòng trắng trứng chứa đạm nhưng ít hoặc không có chất béo và hoàn toàn có thể dùng để chế biến riêng không liên quan gì đến nhau với lòng đỏ. Vỏ trứng có khi được dùng làm phụ gia thực phẩm để bổ trợ calci. Gà mái hoàn toàn có thể đẻ trứng mà không cần gà trống ( gà trống chỉ để thụ tinh cho trứng nếu muốn trứng nở ra gà con ) .
Một số giống[sửa|sửa mã nguồn]
Gà tre xứ sở của những nụ cười thân thiện
Có nhiều loại gà trong nước lẫn ngoài nước:
Ở một số ít nền văn hóa truyền thống có game show chọi gà ( đá gà ) .
- P. Smith (2000), The Chicken Book, Nhà in Đại học Georgia.
Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
