Việc nghiên cứu, sưu tầm, gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa dân gian từ lâu đã được Đảng và Nhà nước đầu tư, quan tâm.
Tuy nhiên, trong thời đại công nghệ số, công tác này đang đặt ra nhiều thách thức đòi hỏi phải có một chiến lược phù hợp để các giá trị này có thể phát huy hiệu quả tối đa trong đời sống.
Nguy cơ mai một
Văn hóa dân gian là văn hóa gốc của dân tộc bản địa, sinh ra cùng với đời sống lao động của quần chúng nhân dân. Trải qua hàng ngàn năm, ông cha ta đã để lại một kho tàng đồ sộ những giá trị văn hóa thẩm mỹ và nghệ thuật đa dạng chủng loại như ca dao, hò vè, những tín ngưỡng dân gian, những liên hoan, những mô hình diễn xướng như múa rối, ca trù, trống quân, hát xẩm … và rất nhiều nghề bằng tay thủ công truyền thống lịch sử .
Đặc thù của văn hóa dân gian là truyền miệng, truyền nghề trực tiếp nên việc bảo tồn và phát huy những giá trị này cũng có những độc lạ yên cầu phải có một tầm nhìn kế hoạch, lâu bền hơn của Nhà nước, của ngành Văn hóa .
 |
| Lễ hội đậm bản sắc văn hóa của người Ê đê. |
Trên thực tiễn trong những năm qua, việc bảo tồn và tăng trưởng văn hóa dân gian đã được chăm sóc nhưng vẫn còn nhiều chưa ổn, thậm chí còn quá đà dẫn đến nhiều hệ lụy xấu. Thiếu những khu công trình điều tra và nghiên cứu một cách mạng lưới hệ thống làm cơ sở lý luận cho việc bảo tồn văn hóa dân gian nên ở đâu đó vẫn còn thực trạng làm ẩu, làm xấu, trộn lẫn cổ kim lẫn lộn dẫn đến méo mó những giá trị văn hóa truyền thống lịch sử .
Vấn đề bảo tồn những giá trị văn hóa dân gian trong thời đại công nghệ 4.0 lại càng đặt ra những nhu yếu bức thiết mới, để văn hóa dân gian thực sự trở thành một cầu nối quan trọng đưa người Việt vào tương lai mà không đánh mất đi cội rễ của mình .
Theo Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch, đến nay nước ta có hơn 80 liên hoan truyền thống lịch sử tiêu biểu vượt trội của những dân tộc bản địa như Mường, Tày, Cơ-Tu, Mạ, Nùng, Dao, Tà Ôi, Hà Nhì, Cống, Ê đê, Vân Kiều … được phục dựng, bảo tồn và tăng trưởng đúng mục tiêu, tương thích với từng dân tộc bản địa .
Có hơn 30 làng, bản, buôn của 25 dân tộc bản địa được Nhà nước tương hỗ góp vốn đầu tư bảo tồn phát huy những thiết chế văn hóa truyền thống cuội nguồn, liên hoan, làn điệu dân ca, dân vũ, dân nhạc, phục trang truyền thống cuội nguồn, nghề truyền thống cuội nguồn cũng như những nét đẹp trong văn hóa phong tục tập quán của những dân tộc bản địa .
Riêng so với những dân tộc bản địa có dân số rất ít khoảng chừng dưới 10.000 người thì cũng đã được Nhà nước góp vốn đầu tư mở những lớp truyền dạy văn hóa truyền thống lịch sử phi vật thể để những thế hệ trẻ được tiếp cận, tiếp nối những nét đẹp của văn hóa dân tộc bản địa mình, tránh rủi ro tiềm ẩn mai một .
Có tới 134 / 271 di sản văn hóa phi vật thể vương quốc là của những dân tộc thiểu số, 276 / 617 nghệ nhân xuất sắc ưu tú là người dân tộc thiểu số. Từ những số lượng này hoàn toàn có thể phần nào thấy được những nỗ lực của ngành Văn hóa trong việc bảo tồn, giữ gìn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống lịch sử của những dân tộc bản địa Việt .
|
| Lớp trẻ giữ gìn các giá trị văn hóa truyền thống. |
Tuy nhiên, với sự phát triển tốc độ của đời sống hôm nay, công tác bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa cổ truyền vẫn bộc lộ nhiều yếu kém, chưa theo kịp đời sống. Các giá trị về trang phục, kiến trúc, lối sống, văn hóa ứng xử, ngôn ngữ đều có nguy cơ mai một, lễ hội bị thương mại hóa, biến tướng, bị một số cá nhân lợi dụng trục lợi ngày càng gia tăng.
Nhiều giá trị phi vật thể được vinh danh nhưng không phát huy thực ra mà có lúc bị biến tướng rất đáng tiếc. Nhiều làng nghề truyền thống lịch sử đang mất dần tính độc lạ khi đưa công nghệ tiên tiến, máy móc hiện đại vào sửa chữa thay thế lao động bằng tay thủ công của con người. Sản phẩm làm ra hàng loạt với mục tiêu nâng cao thu nhập của dân cư, nhưng chất thải gây ô nhiễm thiên nhiên và môi trường nặng nề, và tính độc nhất của loại sản phẩm cũng không còn nữa .
Cảnh quan đặc trưng của nhiều làng nghề đang dần biến hóa, không còn là khoảng trống thuần Việt như trước. Các game show dân gian được xem là di sản của văn hóa dân gian cũng đang mai một rõ ràng. Ngày thời điểm ngày hôm nay, tất cả chúng ta ít có thời cơ thấy trẻ nhỏ chơi những game show dân gian như đánh chắt đánh chuyền, ô ăn quan, nhảy dây, bịt mắt bắt dê dù ở nhà hay ở trường .
Những “ sự biến mất ” đó trong đời sống hiện đại thực sự là một mối lo lắng. Vì văn hóa dân gian vốn được ví như “ mã định danh ” của văn hóa Việt. Khi sức mạnh của “ mã định danh ” văn hóa được giữ gìn và lan tỏa trong nhiều thế hệ người Việt trẻ thì không có chuyện âm nhạc, món ăn, phục trang của dân tộc bản địa mình bị nhầm lẫn với dân tộc bản địa khác như đã từng xảy ra .
 |
|
Lễ hội là một phần quan trọng của văn hóa dân gian. |
Số hóa các giá trị văn hóa dân gian
Hội Văn nghệ dân gian Nước Ta đã lập dự án Bất Động Sản “ Công bố và thông dụng gia tài Văn hóa văn nghệ dân gian những dân tộc bản địa Nước Ta ” trong đó có một nội dung rất quan trọng là “ số hóa ” kho tàng văn hóa dân gian. Hoạt động này vô cùng thiết yếu trong thời kỳ công nghệ tiên tiến lúc bấy giờ, để mọi người dân đều hoàn toàn có thể thuận tiện tiếp cận với những di sản văn hóa truyền thống cuội nguồn của dân tộc bản địa .
Theo nhạc sĩ Nguyễn Vĩnh Bảo thì việc số hóa những bản thảo, tài liệu, ghi âm, ghi hình những nghệ nhân đã được Nhà nước phong tặng thương hiệu, sớm đưa những tác phẩm của họ đến với hội đồng là rất tân tiến, tương thích với xu thế thời đại, góp phần có ích vào việc giữ gìn truyền thống văn hóa dân tộc bản địa Việt .
Trong Đại hội Hội Văn nghệ dân gian vừa tổ chức triển khai mới gần đây tại TP. Hà Nội, GS-TS Tô Ngọc Thanh, nguyên quản trị Hội Văn nghệ dân gian Nước Ta, cho biết : “ Một trong những thử thách quan trọng của Hội Văn nghệ dân gian là làm thế nào dữ gìn và bảo vệ gần 4.000 khu công trình sưu tầm, điều tra và nghiên cứu trong khoảng chừng 30 năm qua của những hội viên .
Nội dung những khu công trình miêu tả, nghiên cứu và điều tra trên tổng thể những nghành của văn hóa văn nghệ dân gian những dân tộc bản địa Nước Ta như văn hóa ngôn từ, văn hóa phong tục tập quán, văn hóa tín ngưỡng, những mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật diễn xướng, những nghề thủ công bằng tay, làng nghề, những tri thức dân gian và văn hóa nhà hàng .
Các tác phẩm của dân tộc thiểu số được in thêm nguyên bản tiếng dân tộc phiên âm bằng chữ cái tiếng Việt và bản dịch.Tuy nhiên thực trạng sưu tầm, bảo tồn các giá trị văn nghệ dân gian ở địa phương vẫn còn nhiều bất cập”. Do đó, khi tạo ra được một “ngân hàng di truyền các giá trị văn hóa” trên các nền tảng số sẽ giúp cho các địa phương quản lý, bổ sung, chỉnh sửa, giữ gìn, phổ biến tốt hơn từng di sản văn hóa cụ thể.
Văn hóa dân gian nói riêng và văn hóa nói chung không phải là không bao giờ thay đổi, mà chịu tác động ảnh hưởng rất lớn bởi thời hạn, cũng như tiếp tục có sự chuyển tiếp, đổi khác tương thích với thời đại mới. Nó là một dòng chảy, vẫn luôn được nhiều thế hệ người dân tiếp đón, phát minh sáng tạo làm mới. Trong quy trình đào thải theo quy luật, chỉ có những cái gì là căn cốt, tốt đẹp nhất được giữ lại. Muốn như vậy thì văn hóa dân gian phải đến được với từng người dân, và việc phổ cập nó trong thời đại 4.0 lúc bấy giờ trở nên thiết yếu vô cùng .
 |
|
Một số địa phương đã có chương trình giữ gìn văn hóa truyền thống bằng cách đưa trò chơi dân gian vào trường học.
|
Quá trình bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân gian vào đời sống là một quá trình dài, thường xuyên, liên tục, đòi hỏi phải có sự chung tay của nhiều cấp, từ địa phương tới Trung ương. Nguồn nhân lực tham gia vào công tác sưu tầm, tuyển chọn, truyền nghề vẫn còn mỏng, đang bị già hóa nhanh chóng, trong khi lớp trẻ lại không mấy người mặn mà với công việc có vẻ “xưa cũ” này, đó là một khó khăn lớn.
Quá trình bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa dân gian vào đời sống là một quy trình dài, liên tục, liên tục, yên cầu phải có sự chung tay của nhiều cấp, từ địa phương tới Trung ương. Nguồn nhân lực tham gia vào công tác làm việc sưu tầm, tuyển chọn, truyền nghề vẫn còn mỏng mảnh, đang bị già hóa nhanh gọn, trong khi lớp trẻ lại không mấy người mặn mà với việc làm có vẻ như “ xưa cũ ” này, đó là một khó khăn vất vả lớn .Việc số hóa những di sản văn hóa này lại yên cầu cao hơn một bước, là cần tới nguồn nhân lực vừa tươi tắn, năng động, vừa giỏi công nghệ tiên tiến lại hiểu biết về văn hóa dân gian lại còn khó hơn nhiều. Tất cả những điều này yên cầu một kế hoạch có tầm nhìn dài hạn, gồm cả nhà nước và nhân dân cùng làm, cùng chung sức, thì mới hoàn toàn có thể bảo tồn những giá trị xứng danh làm giàu có đời sống văn hóa niềm tin của dân tộc bản địa .
