25/08/2018, 07:57
Gần 5 tháng thực thi từ tháng 4/2018 đến nay, chiều 24/8, tại Hải Vân Quan ( đỉnh đèo Hải Vân, ranh giới giữa tỉnh Thừa Thiên Huế và TP. Thành Phố Đà Nẵng ), Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Sở Văn hóa và Thể Thao TP. Đà Nẵng, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, phối hợp tổ chức triển khai công bố tác dụng khảo cổ Hải Vân Quan .
Hải Vân Quan
Trước năm 1306, đèo Hải Vân thuộc hai châu Ô, Lý của Vương quốc Champa. Sau sự kiện vua Chế Mân cắt hai châu Ô, Lý làm sính lễ cầu hôn Công chúa Huyền Trân của nhà Trần, đèo Hải Vân trở thành biên giới giữa hai nước Đại Việt và Champa. Từ năm 1471, khi vua Lê Thánh Tông thân chinh lan rộng ra bờ cõi về phía Nam, đèo Hải Vân được lấy làm ranh giới giữa hai xứ Thuận Hóa và Quảng Nam. Từ đây, đèo Hải Vân trở thành một vị trí hiểm yếu, có tầm kế hoạch rất là quan trọng trên con đường thiên lý Bắc – Nam .Từ khi những chúa Nguyễn làm chủ xứ Đàng Trong, rồi những cuộc nội chiến giữa nhà Trịnh và Tây Sơn, giữa nhà Tây Sơn và Nguyễn Ánh thì đèo Hải Vân luôn giữ một vị trí quan yếu để những lực lượng làm nơi phòng thủ cũng như làm bàn đạp cho những cuộc tiến công. Nhận thức được tầm quan trọng ấy, ngay từ thời Gia Long ( 1802 – 1820 ), triều đình nhà Nguyễn đã cho đặt 4 dịch trạm tại huyện Phú Lộc và sửa đường lên đèo Hải Vân .Đến thời Minh Mạng ( 1820 – 1840 ), nhà vua đã khuyến khích người dân sinh sống ở vùng núi non hiểm trở này, đồng thời cho xây một cửa quan ở đỉnh núi Hải Vân. Sau khi hoàn tất việc làm kiến thiết xây dựng Hải Vân Quan, triều Nguyễn tiếp tục phát hành những chủ trương khuyến khích dân cư đến sinh sống từ chân núi đến đỉnh đèo và dựng đền thờ thần núi Hải Vân .Tuy nhiên, cùng với thời hạn và sự đổi khác của lịch sử vẻ vang, Hải Vân Quan cũng dần mất vai trò quan trọng với triều đình Huế. Giai đoạn từ 1886 – 1918, khi con đường thuộc địa số 1 vượt đèo Hải Vân được người Pháp triển khai khai mở và lưu thông, Hải Vân Quan đã mất đi vai trò và tính năng của cửa ải phòng thủ phía nam Kinh đô Huế. Trải qua bao trận mưa bom, bão đạn, thời nay Hải Vân Quan đã bị xuống cấp trầm trọng, hoang tàn, những dấu vết kiến trúc còn lại là sự trộn lẫn của những tiến trình thiết kế xây dựng từ thời Nguyễn ( năm 1826 ) đến thời Pháp – Mỹ ( 1946 – 1975 ). Trong đó, nhiều đơn nguyên kiến trúc đã bị hủy hoại, vùi lấp hoặc tái tạo, xây mới, làm đổi khác cấu trúc .
Hiện trường khai thác khảo cổ Hải Vân Quan
Với diện tích gần 900m2 khai đào tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn, như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố. Hoạt động khai quật cũng đã phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp và Mỹ đồn trú tại đây. Đây là những cứ liệu khoa học quan trọng phục vụ hiệu quả cho công tác tu bổ, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan.
Đối với dấu tích của cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan, hiệu quả khai thác ở độ sâu 1,4 m, mọi dấu tích đã được làm xuất lộ. Qua đó, xác lập được chân móng của cổng cũng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Kích thước cổng rộng hàng loạt 7,9 m, cao 6,52 m, dày 4,79 m ; vòm cổng rộng 3,47 m, cao 4,55 m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng có khoảng chừng sân rộng 7,9 m, dài 7,1 m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nề bằng vữa hàu truyền thống cuội nguồn ( dày 0,2 m ). Nền sân này đã trải quan nhiều quá trình tái tạo, bồi đắp .Phía trước nền sân là lối đi của đường thiên lý từ Kinh đô Huế vào cổng thiên hạ đệ nhất hùng quan. Lối đi này rộng 4,8 m, chạy men theo hướng hướng đông bắc lên sườn núi phía tây của ngọn Hải Vân Sơn. Ban đầu, hai bên lối đi chỉ tạo thành vách ta – luy, nhưng hoàn toàn có thể do bị sụt lún sau những trận mưa và bão nên đã được kè đắp bằng đá núi để chống sói lở và bảo vệ bảo đảm an toàn cho người đi đường. Trong quy trình khảo sát, những nhà khoa học đã phát hiện dấu tích đường thiên lý từ Kinh đô Huế về Hải Vân Quan qua cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan. Đường thiên lý rộng từ 2,6 m đến 2,8 m, men theo sườn núi. Tại đây còn có dấu vết của một trạm gác với bó móng được xếp bằng đá núi .Với vai trò là một lũy thành phòng thủ, trấn áp bảo mật an ninh qua lại trên đường thiên lý Bắc – Nam cũng như những tàu thuyền trên biển, từ cổng Hải Vân Quan đến Thiên hạ đệ nhất hùng quan được kiến thiết xây dựng một mạng lưới hệ thống tường thành khép kín, phủ bọc hàng loạt khu di tích lịch sử. Những dấu tích hiện còn thời nay cho thấy, với chiều rộng hơn 1 m, được xếp đá ngay ngắn đã làm cho nhiều người ngộ nhận là mạng lưới hệ thống tường thành ở đây còn khá nguyên vẹn. Tuy nhiên, qua quy trình điều tra và nghiên cứu, thám sát và khai thác, hiệu quả khảo cổ đã tìm thấy nhiều dấu vết nền móng tường thành cũ, cho thấy quy mô của tường thành kiến thiết xây dựng thời Nguyễn có khoanh vùng phạm vi phân bổ rộng hơn mạng lưới hệ thống tường thành lúc bấy giờ. Tường thành được xây theo cấu trúc “ thượng thu hạ thách ”, chân móng rộng 2,2 m, thân tường rộng 1,9 m, cao 2,3 m – 2,4 m được xếp bằng đá núi, khít mạch .Trong khoảng chừng thời hạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp, Mỹ và chính quyền sở tại Hồ Chí Minh đồn trú tại di tích lịch sử Hải Vân Quan đã kiến thiết xây dựng mới tại đây mạng lưới hệ thống nhà tại, đồn bốt, lô cốt, công sự, ụ súng … làm biến hóa trọn vẹn bố cục tổng quan mặt phẳng nguyên gốc của di tích lịch sử. Trong đó rõ nhất là tại cổng Hải Vân Quan và Thiên hạ đệ nhất hùng quan đã bị xây mới thêm phần kiến trúc trần bê tông phía trên để lan rộng ra tầm trấn áp .Ngoài ra, quân đội Mỹ đã xây thêm 5 chiếc lô cốt tại những vị trí xung yếu để bảo vệ cứ điểm này. Do vậy, dấu vết về di tích lịch sử Hải Vân Quan hiện hữu trên mặt đất thời nay, ngoài hai cổng Hải Vân Quan và Thiên hạ đệ nhất quan còn lại từ thời Nguyễn ( năm 1826 ), thì hầu hết là những dấu tích thiết kế xây dựng mới hoặc được tái tạo trong tiến trình 1946 – 1975 .Từ tác dụng khảo cổ đã được công bố, những cơ quan chức năng liên tục bàn giải pháp trùng tu, phục sinh cấp thiết và phát huy giá trị di tích lịch sử Hải Vân Quan trong điều kiện kèm theo tốt nhất hoàn toàn có thể .
Hoàng Gia Bảo
