BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ GẮN VỚI SINH KẾ CỘNG ĐỒNG TẠI THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG
Công ước về Bảo vệ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể năm 2003, UNESCO nhận định và đánh giá : “ Các hội đồng, đặc biệt quan trọng là những hội đồng những nhóm người và trong 1 số ít trường hợp là những cá nhân bản địa đóng một vai trò rất là quan trọng trong việc tạo ra, bảo vệ, duy trì và tái tạo di sản văn hóa truyền thống phi vật thể, từ đó làm giàu thêm sự phong phú văn hóa truyền thống và tính phát minh sáng tạo của con người ” .
Di sản văn hóa truyền thống nói chung, trong đó có di sản văn hóa truyền thống phi vật thể có ý nghĩa quan trọng trong kế hoạch tăng trưởng của quốc gia, đặc biệt quan trọng là trong thời kỳ hội nhập lúc bấy giờ. Nếu khai thác có hiệu suất cao nguồn tài nguyên di sản văn hóa truyền thống, không riêng gì thu được nguồn lợi kinh tế tài chính trực tiếp, xử lý yếu tố xã hội ( nâng cao thu nhập, tiêu thụ mẫu sản phẩm văn hóa truyền thống, xử lý việc làm … ) mà còn góp thêm phần tiếp thị thoáng rộng văn hóa truyền thống, con người nơi có di sản với hành khách trong nước và bạn hữu quốc tế. Tuy nhiên, để khai thác có hiệu suất cao nguồn tài nguyên di sản văn hóa truyền thống thì yếu tố đặt ra tiên phong đó là việc xử lý hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn di sản văn hóa truyền thống với tăng trưởng kinh tế tài chính xã hội, mà đơn cử ở đây chính là bảo vệ sinh kế của hội đồng – những chủ thể của di sản. Mối quan hệ giữa bảo tồn di sản văn hóa truyền thống gắn với việc bảo vệ sinh kế của hội đồng không phải là hai mặt trái chiều mà là một thể thống nhất cùng hướng đến tiềm năng chung, đó là sự tăng trưởng bền vững và kiên cố. Hầu hết những khái niệm về tăng trưởng vững chắc đều như nhau rằng, nội hàm của tăng trưởng vững chắc là quy trình tăng trưởng có sự phối hợp ngặt nghèo, hài hòa và hợp lý, hài hòa giữa ba mặt của sự tăng trưởng : vững chắc về kinh tế tài chính, bền vững và kiên cố về tài nguyên môi trường tự nhiên và bền vững và kiên cố về văn hóa truyền thống xã hội, trong đó yếu tố vững chắc về kinh tế tài chính luôn là một yếu tố then chốt và dễ phân biệt hơn so với hai yếu tố còn lại bởi đơn thuần nó gắn với “ cơm, áo, gạo, tiền ” và là yếu tố tác động ảnh hưởng trực tiếp hàng ngày đến con người và hội đồng xã hội .
Đặc biệt, đối với di sản văn hóa phi vật thể, vai trò của cộng đồng cực kì quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Cộng đồng chính là người sở hữu, bảo tồn, trao truyền và thực hành di sản. Tại văn bản hướng dẫn các quốc gia thành viên đăng ký vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại hoặc cần bảo vệ khẩn cấp, UNESCO đều yêu cầu cộng đồng sở hữu di sản phải tự nguyện xác nhận di sản đó như là một phần di sản văn hóa của họ, cũng như yêu cầu về sự tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng, khuyến khích đối thoại trên tinh thần tôn trọng sự đa dạng văn hóa. Di sản văn hóa phải “sống” đúng nghĩa trong cộng đồng dân cư tại chỗ là một yếu tố thiết thực nhất, có ý nghĩa nhất để phát triển bền vững.
Vai trò của hội đồng quan trọng là vậy, yếu tố đặt ra ở đây chính là làm thế nào để hội đồng đó hoàn toàn có thể gắn bó, bảo vệ, duy trì và phát huy giá trị di sản ? Giải quyết được yếu tố này cũng chính là xử lý bài toán giữa quyền lợi kinh tế tài chính của hội đồng và công tác làm việc bảo tồn di sản văn hóa truyền thống phi vật thể để tìm ra một đáp số chung – tăng trưởng vững chắc. Lợi ích từ việc bảo tồn và khai thác di sản văn hóa truyền thống nói chung, di sản văn hóa truyền thống phi vật thể nói riêng trong tăng trưởng cần đem lại quyền lợi, sinh kế cho chính hội đồng của di sản đó. Một khi sinh kế được bảo vệ, người dân sẽ có ý thức để giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản đó và ngược lại. Trên mọi bình diện, bất kể mô hình di sản văn hóa truyền thống nào khi được khai thác để tăng trưởng đều phải chú ý quan tâm đến hiệu suất cao và đem lại quyền hạn thiết thực cho người dân tại chỗ – hội đồng thực hành thực tế di sản. Nguồn lợi khai thác từ di sản văn hóa truyền thống nếu không đem lại quyền lợi thiết thực, cũng như tạo thuận tiện trong sinh kế chính đáng cho chính hội đồng thực hành thực tế di sản thì di sản văn hóa truyền thống đó cũng không hề “ tăng trưởng vững chắc ”. Sinh kế chính đáng được tạo ra từ những hoạt động giải trí bảo tồn, khai thác di sản văn hóa truyền thống, tạo thuận tiện để người thực hành thực tế di sản có thời cơ tham gia như : chế tác, bán hàng lưu niệm, những dịch vụ, mẫu sản phẩm của làng nghề, du lịch tiệc tùng, du lịch thưởng thức hội đồng, đưa nghệ thuật và thẩm mỹ trình diễn / diễn xướng dân gian vào bán vé, hoặc từ tri thức dân gian, y dược, y học truyền thống hay siêu thị nhà hàng, phục trang của hội đồng, một số ít loại sản phẩm mang tính đặc trưng được hình thành, được chính chủ thể thực hành thực tế di sản bán cho hành khách qua dịch vụ, giúp họ tạo ra sinh kế .
Nhận thức rõ vai trò, tầm quan trọng của hội đồng trong công tác làm việc bảo tồn và phát huy giá trị những di sản văn hóa truyền thống dân tộc bản địa, trong những năm qua, ngành Văn hóa thành phố TP. Đà Nẵng đã phát hành những đề án, kế hoạch bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống, trong đó có di sản văn hóa truyền thống phi vật thể. Cụ thể : Đề án “ Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống thành phố Thành Phố Đà Nẵng quá trình 2013 – năm ngoái ”, Đề án “ Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống thành phố TP. Đà Nẵng tiến trình 2016 – 2020 ”, Kế hoạch “ Bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ Bài Chòi trên địa phận thành phố Thành Phố Đà Nẵng tiến trình 2015 – 2020 ” ; Kế hoạch số 6144 / KH-UBND ngày 18/7/2016 của Ủy Ban Nhân Dân thành phố về bảo tồn và phát huy giá trị Lễ hội Cầu Ngư trên địa phận thành phố TP. Đà Nẵng quá trình năm nay – 2020, Kế hoạch 4271 / KH-UBND ngày 08/6/2015 của Ủy Ban Nhân Dân thành phố Thành Phố Đà Nẵng về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của hội đồng người Cơ tu trên địa phận thành phố TP. Đà Nẵng ; Đề án “ Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống thành phố TP. Đà Nẵng tiến trình 2021 – 2025 ” … Các nội dung đơn cử trong đề án, kế hoạch đã góp thêm phần rất lớn trong công tác làm việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản tại địa phương. Đồng thời, chăm sóc, tạo mọi điều kiện kèm theo để chủ thể nắm giữ di sản được thực hành thực tế, truyền dạy và bảo vệ di sản văn hóa truyền thống, cũng như giúp họ tạo ra sinh kế, coi đó là nguồn lực quan trọng nhất, có tính quyết định hành động trong sự nghiệp bảo tồn di sản .
Đối với nghành di sản văn hóa truyền thống phi vật thể, hiện thành phố TP. Đà Nẵng có 06 di sản văn hóa truyền thống phi vật thể được đưa vào Danh mục di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc, gồm : Nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước, Nghệ thuật Tuồng xứ Quảng tại TP. Đà Nẵng, Lễ hội Cầu Ngư Đà Nẵng, Nghệ thuật Bài Chòi TP. Đà Nẵng, Nghề làm nước mắm Nam Ô, Lễ hội Quán Thế Âm Ngũ Hành Sơn. Trong đó, Nghệ thuật Bài Chòi TP. Đà Nẵng, cùng với 9 tỉnh / thành phố Trung bộ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt quả đât .
Sau khi những di sản văn hóa truyền thống phi vật thể được đưa vào Danh mục di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc đã khơi dậy niềm tự hào và khuyến khích can đảm và mạnh mẽ hội đồng có di sản, những cấp chính quyền sở tại địa phương và xã hội cùng tham gia vào quy trình bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống phi vật thể và đạt nhiều tác dụng đáng khuyến khích. Tiêu biểu : “ Nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước ” ( Q. Ngũ Hành Sơn ) và “ Nghề làm nước mắm Nam Ô ” ( Q. Liên Chiểu ) là hai nghề truyền thống lịch sử đang được bảo tồn và phát huy tốt giá trị của di sản. Hiện thành phố đã phát hành Đề án “ Bảo tồn làng nghề nước mắm Nam Ô gắn với tăng trưởng du lịch thành phố Thành Phố Đà Nẵng ”, với tổng kinh phí đầu tư gần 4,7 tỷ đồng. Đề án hướng đến đưa tên thương hiệu nước mắm Nam Ô trở thành mẫu sản phẩm du lịch, đồng thời mở ra thị trường tiêu thụ cho mẫu sản phẩm. Bên cạnh đó còn khai thác tiềm năng, thế mạnh những di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh của địa phương, tạo bước đệm cho kinh tế tài chính địa phương tăng trưởng, tạo việc làm không thay đổi, tăng thu nhập cho người dân. Tương tự, Ủy ban nhân dân Q. Ngũ Hành Sơn cũng đang kiến thiết xây dựng Đề án “ Bảo tồn và phát huy giá trị nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước ”. Đây là bước tiến đúng đắn, có trọng tâm, hiệu suất cao trong việc khai thác và bảo tồn làng nghề. Hai làng nghề này cũng đã liên kết và “ hòa nhịp ” được với xu thế và vận tốc tăng trưởng du lịch của thành phố khi đã tạo ra những tour / tuyến thăm quan, thưởng thức làng nghề. Đặc biệt, những mẫu sản phẩm đầu ra của làng nghề truyền thống lịch sử đã có một chỗ đứng nhất định trên thị trường, đồng thời trở thành mẫu sản phẩm quà Tặng Ngay cho hành khách khi đến thành phố du lịch .
Cơ sở làm nước mắm của anh Nguyễn Việt Dũng, phường Hòa Hiệp Nam, quận Liên Chiểu
Nghệ nhân hướng dẫn cho học viên chế tác sản phẩm tại làng nghề điêu khắc đá Non Nước Ngũ Hành Sơn
Với di sản “Nghệ thuật Bài Chòi” và “Nghệ thuật Tuồng”, trong những năm qua, ngành Văn hóa thành phố cũng đã triển khai nhiều giải pháp nhằm góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống và đưa nghệ thuật truyền thống đến gần hơn với công chúng, du khách. Trong đó đáng kể như: Trung tâm Văn hóa – Điện ảnh thành phố tổ chức biểu diễn nghệ thuật Bài Chòi vào tối thứ bảy và chủ nhật hàng tuần tại cầu Rồng (đường Trần Hưng Đạo, quận Sơn Trà); Nhà hát Tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh đã xây dựng chương trình nghệ thuật truyền thống “Hồn Việt” để biểu diễn phục vụ người dân và du khách vào 19h45 các ngày trong tuần (trừ thứ tư) và 17h30 vào ngày chủ nhật. Các hoạt động này đã phát huy có hiệu quả, không chỉ gìn giữ được nét đẹp văn hóa truyền thống mà còn góp phần thu về một nguồn kinh phí cho các nghệ nhân để trang trải cuộc sống và tiếp tục với đam mê của mình. Quan trọng hơn là đã tạo ra sản phẩm du lịch văn hóa, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và là kênh thông tin quan trọng để quảng bá hình ảnh du lịch của thành phố Đà Nẵng đến với du khách trong nước và quốc tế.
Hội Bài chòi biểu diễn tại đình Túy Loan
Nghệ thuật biểu diễn Tuồng
Với mô hình tiệc tùng truyền thống cuội nguồn như “ Lễ hội Cầu Ngư ”, “ Lễ hội Quán Thế Âm Ngũ Hành Sơn ”, trong đó “ Lễ hội Quán Thế Âm Ngũ Hành Sơn ” từ khi được Phục hồi và tổ chức triển khai trở lại, đến nay liên hoan ngày càng tổ chức triển khai quy mô với nhiều hoạt động giải trí phong phú và đa dạng, sôi sục, phân phối nhu yếu chiêm ngưỡng và thưởng thức, lễ bái của đồng bào theo đạo Phật, hội đồng địa phương và hành khách, trở thành mẫu sản phẩm văn hóa truyền thống, du lịch tâm linh đặc trưng của thành phố và được nhìn nhận là một liên hoan tôn giáo tổ chức triển khai sang trọng và quý phái, công phu, quy mô lớn ở khu vực miền Trung, đã lôi cuốn được nhiều tăng ni, phật tử trong và ngoài nước về dự, để lại dấu ấn tốt đẹp cho hành khách gần xa. Hơn nữa, Lễ hội đã mang lại nguồn thu lớn, tăng thu nhập cho nhân dân địa phương, góp phần nhất định trong việc trùng tu, tôn tạo chùa Quán Thế Âm cũng như công tác làm việc tổ chức triển khai liên hoan những năm tiếp theo .
Lễ hội Cầu Ngư Đà Nẵng
Lễ hội Quán Thế Âm Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng
Việc gắn bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể với sinh kế của cộng đồng, đặc biệt đối với cộng đồng dân tộc thiểu số vùng Tây – Bắc thành phố cũng được quan tâm. Đây là nơi sinh sống, nơi lưu giữ kho tàng di sản văn hóa phi vật thể đa dạng và đặc trưng của đồng bào Cơ tu. Vì vậy, ngành Văn hóa thành phố đã chú trọng phục hồi và phát triển một số loại hình nghệ thuật truyền thống có nguy cơ bị thất truyền như nghệ thuật múa cồng chiêng, múa tung tung da dá, nghề đan lát, dệt thổ cẩm và các lễ hội truyền thống đặc trưng của người Cơ tu… Đặc biệt, hiện nay ở huyện Hòa Vang, đã xây dựng và khai thác mô hình du lịch cộng đồng (ở Hòa Bắc), du lịch xanh tại Toom Sara (ở Hòa Phú) thu hút khách trong và ngoài nước, góp phần bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá trị di sản văn hóa của người Cơ tu, đồng thời tạo sinh kế cho người dân địa phương. Mô hình hoạt động du lịch cộng đồng này do người dân bản địa nơi đây đầu tư, quản lý và trực tiếp làm du lịch, tạo ra công ăn việc làm, tăng thu nhập cho người dân. Tại đây vừa kết hợp tham quan, cùng với đó là hình thức nghỉ dưỡng homestay, trải nghiệm các loại hình truyền thống như dệt thổ cẩm; xem múa cồng chiêng, múa tung tung da dá; thưởng thức đặc sản Cơ tu như rượu cần, thịt nướng, cơm lam, bánh sừng trâu… Có thể thấy nhờ làm du lịch cộng đồng, văn hóa người Cơ tu ở Đà Nẵng được quảng bá rộng rãi. Qua đó, người Cơ tu càng có ý thức giữ gìn truyền thống văn hóa, từng bước thúc đẩy, phát triển du lịch sinh thái cộng đồng.
Tóm lại, hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định, hội đồng có vai trò to lớn trong sự nghiệp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống nói chung và di sản văn hóa truyền thống phi vật thể nói riêng. Để phát huy tối đa nguồn lực xã hội quan trọng đó, tất cả chúng ta cần không cho quan điểm cơ bản là : tự nguyện, đồng thuận, tự do, bình đẳng và cùng có lợi. Vì dù sống sót dưới bất kể hình thức nào, kết nối với nhau bằng yếu tố nào, hội đồng cũng cần phát huy vai trò của mình vì tiềm năng bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống, để công tác làm việc bảo vệ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể thành sự nghiệp xuất phát từ hội đồng, mang lại sinh kế và trở lại ship hàng hội đồng .
Tuy nhiên để khai thác di sản văn hóa truyền thống có hiệu suất cao, đem lại nguồn lợi hữu dụng, có ý nghĩa thiết thực cho xã hội cần bảo vệ sự hòa giải trong công tác làm việc bảo tồn, phát huy, yên cầu chủ trương quản trị phải tương thích. Tùy thuộc vào mô hình di sản văn hóa truyền thống mà có cách lựa chọn phương pháp phát huy, khai thác hài hòa và hợp lý. Ngoài ra, cần thận trọng trong việc khai thác du lịch hoặc tạo công ăn việc làm cho người dân từ di sản văn hóa truyền thống bởi lẽ khi quá chú trọng vào doanh thu và kinh tế tài chính sẽ dẫn đến những hệ quả không mong ước như suy giảm giá trị, “ kinh doanh thương mại hóa ” di sản, thậm chí còn “ kinh doanh thương mại tâm linh ” làm biến dạng di sản. Bên cạnh đó, 1 số ít chương trình bảo tồn, khai thác di sản văn hóa truyền thống của hội đồng nếu không đem lại quyền lợi xứng danh cho người dân tại chỗ, sẽ dẫn đến chủ thể của di sản văn hóa truyền thống không hào hứng khi tham gia khai thác giá trị của di sản. Việc “ sân khấu hóa ” tại những tiệc tùng ngày càng thông dụng. Nếu không hạn chế, những hệ lụy này không chỉ khiến hành khách xa rời liên hoan, di sản mà còn khiến những tài nguyên quý giá này không được bảo tồn đúng với giá trị thực. Để bảo vệ và cân đối giữa việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa truyền thống phi vật thể và sinh kế của hội đồng yên cầu cần có sự chung tay từ người dân và chính quyền sở tại, sự hợp tác của những sở, ban, ngành và nghành có tương quan .
Trần Thị Phương – Lê Văn Phúc
