Cùng với sự gia tăng dân số, quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, chất thải rắn (CTR) đang gia tăng cả về khối lượng và chủng loại. Ở nước ta, công tác quản lý CTR còn nhiều bất cập như tỷ lệ thu gom CTR sinh hoạt nông thôn còn chưa cao; CTR sinh hoạt chưa được phân loại tại nguồn; tỷ lệ tái chế còn thấp; phương thức xử lý chủ yếu là chôn lấp không hợp vệ sinh… (Thắng N.T và cộng sự, 2019). Quản lý CTR yếu kém đã trở thành vấn đề nổi cộm, bức xúc ở nhiều địa phương thời gian qua như TP Hồ Chí Minh, Hà Nội, Đà Nẵng, Hải Dương, Quảng Ngãi,… đặt ra nhu cầu bức thiết phải có các giải pháp hữu hiệu trong thời gian tới.
Bài viết này có mục tiêu cung ứng tổng quan chung về tình hình quản trị CTR trên thế giới, để có sự so sánh, nhìn nhận về tình hình quản trị CTR ở nước ta lúc bấy giờ. Từ đó, hoàn toàn có thể đề xuất kiến nghị những giải pháp cải tổ và tăng cường công tác làm việc quản trị CTR trong thời hạn tới .
1. Phát sinh chất thải rắn trên thế giới
Theo điều tra và nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, tỷ suất phát sinh CTR hoạt động và sinh hoạt trung bình toàn thế giới khoảng chừng 0,74 kg / người / ngày, trong đó ở vương quốc thấp nhất là 0,11 kg / người / ngày, cao nhất là 4,54 kg / người / ngày. Tổng khối lượng CTR đô thị phát sinh trên toàn thế giới vào khoảng chừng 2 tỷ tấn năm năm nay, trong đó nhiều nhất là ở khu vực Đông Á-Thái Tỉnh Bình Dương với 468 triệu tấn ( ~ 23 % ) và thấp nhất là Trung Đông và Bắc Phi với 129 triệu tấn ( ~ 6 % ). Ước tính tổng khối lượng những loại CTR hoàn toàn có thể vào khoảng chừng 7-10 tỷ tấn / năm năm nay. Dự báo CTR đô thị sẽ tăng lên 2,59 tỷ tấn năm 2030 và 3,4 tỷ tấn năm 2050, trong đó vận tốc tăng nhanh nhất ở những khu vực châu Phi cận Sahara, Nam Á và Trung Đông ( Silpa K. et al, 2018 ) .
Ở Nước Ta, lượng CTR hoạt động và sinh hoạt phát sinh khoảng chừng khoảng chừng 25,5 triệu tấn năm 2018, trong đó CTR hoạt động và sinh hoạt đô thị khoảng chừng 38.000 tấn / ngày và CTR hoạt động và sinh hoạt nông thôn – khoảng chừng 32.000 tấn / ngày ( TCMT, 2019 ). CTR hoạt động và sinh hoạt ở những đô thị hiện chiếm hơn 50 % tổng lượng CTR hoạt động và sinh hoạt của cả nước và chiếm khoảng chừng 60-70 % tổng lượng CTR đô thị ( Bộ TNMT, 2017 ). Dự báo lượng CTR hoạt động và sinh hoạt ở Nước Ta sẽ tăng lên 54 triệu tấn vào năm 2030 ( Ngân hàng Thế giới, 2019 ) .
Thời gian qua, chất thải nhựa đang nổi lên như là yếu tố thiên nhiên và môi trường bức xúc, được sự chăm sóc của cả thế giới do những tác động ảnh hưởng đến môi trường tự nhiên. Ước tính tổng lượng chất thải nhựa phát sinh khoảng chừng 242 triệu tấn, chiếm 12 % lượng CTR đô thị toàn thế giới ( Silpa K. et al, 2018 ). Ở nhiều nước, chất thải nhựa không được quản trị tốt, đã và đang được xả thải ra những đại dương, gây nhiều tác động ảnh hưởng xấu so với môi trường tự nhiên và hệ sinh thái biển. Năm năm ngoái, Jambeck và tập sự đã điều tra và nghiên cứu CTR tại 192 vương quốc ven biển và đưa ra ước tính hàng năm, khoảng chừng 4,8 – 12,7 triệu tấn chất thải nhựa được thải ra đại dương. Trong đó, Nước Ta được xếp thứ 4 trên thế giới về lượng chất thải nhựa trên biển ( chỉ sau Trung Quốc, Indonesia và Phillipines ) với ước tính khoảng chừng 0,28 – 0,73 tấn / năm ( Jambeck et al, năm ngoái ) .
Một loại chất thải đặc trưng khác là chất thải điện tử với ước tính lượng phát sinh trên toàn thế giới khoảng chừng 41,8 triệu tấn năm năm trước, tăng lên 45 triệu tấn năm năm nay, và khoảng chừng 48 triệu tấn năm 2018. Ở Nước Ta, lượng chất thải điện tử phát sinh ước khoảng chừng 116.000 tấn năm năm trước và 141.000 tấn năm năm nay và sẽ liên tục ngày càng tăng ( Balde et al. năm ngoái, 2017 ) .
Về thành phần CTR hoạt động và sinh hoạt, thành phần chất thải rắn khác nhau ở những nhóm nước. Theo đó những nước có thu nhập cao có hàm lượng chất thải hữu cơ thấp hơn, với khoảng chừng 32 %, trong khi những nước có thu nhập thấp và trung bình có hàm lượng hữu cơ cao hơn, khoảng chừng 53-56 %. Ngược lại, những thành phần CTR hoàn toàn có thể tái chế ( như giấy, nhựa, sắt kẽm kim loại, thủy tinh … ) là cao hơn ở những nước có thu nhập cao, khoảng chừng 50 % và thấp hơn, chỉ khoảng chừng 16 % ở những nước thu nhập thấp ( Silpa K. et al, 2018 ) .
2. Thực trạng quản lý chất thải rắn trên thế giới
a) Phân loại và thu gom, vận chuyển
Tỷ lệ CTR đô thị được thu gom đổi khác theo mức thu nhập của những vương quốc, theo đó, thu nhập của vương quốc càng cao thì tỷ suất thu gom CTR càng cao. Cụ thể, tỷ suất thu gom CTR ở những nước thu nhập cao và những nước Bắc Mỹ đạt gần 100 %. Các nước thu nhập trung bình thấp có tỷ suất thu gom trung bình khoảng chừng 51 %, trong khi ở những nước thu nhập thấp, tỷ suất này chỉ khoảng chừng 39 %. Ở những nước thu nhập trung bình thấp, tỷ suất thu gom đạt 71 % ở những đô thị và 33 % ở khu vực nông thôn. Tỷ lệ bao trùm dịch vụ thu gom ở những nước Châu Á Thái Bình Dương – Thái Bình Dương trung bình đạt khoảng chừng 77 % ở đô thị và 45 % ở nông thôn ( Silpa K. et al, 2018 ) .
Ở Nước Ta lúc bấy giờ, tỷ suất thu gom CTR hoạt động và sinh hoạt ở đô thị đạt khoảng chừng 85,5 % và ở nông thôn – khoảng chừng 40-55 % năm 2018 ( TCMT, 2019 ), cao hơn mức trung bình của những nước thu nhập trung bình thấp trên thế giới .
b) Tái chế CTR
Theo nghiên cứu và điều tra của UNEP năm năm ngoái và Ngân hàng Thế giới 2018, tỷ suất tái chế CTR đô thị tăng đều trong 30 năm qua ở những nước thu nhập cao, trung bình đạt khoảng chừng 29 %. Ở những nước đang tăng trưởng, tỷ suất CTR đô thị được tái chế ước tính thấp hơn 10 %, đơn cử là chỉ khoảng chừng 6 % so với nhóm nước thu nhập trung bình thấp. Tái chế sắt kẽm kim loại, giấy, nhựa được tiến hành can đảm và mạnh mẽ, trong đó Trung Quốc, Ấn Độ … là những nước tái chế nhiều nhất. Trước 2018, Trung Quốc nhập khẩu 60 % nhôm phế liệu, 70 % giấy tái chế, 56 % nhựa phế liệu ( UNEP, ISWA, năm ngoái ; Silpa K. et al, 2018 ). Tuy nhiên, từ 2018, Trung Quốc đã thực thi hạn chế nhập khẩu phế liệu để tái chế .
Ước tính khoảng chừng 84 % chất thải điện tử trên toàn thế giới được tái chế, phần nhiều được triển khai ở những nước đang tăng trưởng ( như Trung Quốc, Ấn Độ, Nước Ta … ), với giá trị vật tư của chất thải điện tử toàn thế giới ước tính khoảng chừng 48 tỷ Euro năm năm trước ( Balde et al, năm ngoái ). Các loại chất thải trong nông nghiệp, chăn nuôi thường được tái chế thành nguồn năng lượng ở những dạng bioga. Chất thải thiết kế xây dựng được tái chế tỷ suất cao ở những nước tăng trưởng, đạt đến 99 % ở Nhật Bản, New Zealand. ( UNEP, ISWA, năm ngoái ) .
Nhìn chung, ngành công nghiệp tái chế tăng trưởng ở những nước thu nhập cao và rất kém tăng trưởng ở những nước thu nhập thấp và trung bình, nơi mà hoạt động giải trí tái chế hầu hết là do khu vực phi chính thức thực thi. Riêng Trung Quốc gần đây đã có những bước tiến can đảm và mạnh mẽ về tăng trưởng công nghiệp tái chế, đặc biệt quan trọng là tịch thu nguồn năng lượng .
Là nước có thu nhập trung bình thấp, tỷ suất tái chế CTR hoạt động và sinh hoạt ở Nước Ta hiện vẫn còn ở mức thấp, khoảng chừng 8-12 % CTR hoạt động và sinh hoạt đô thị. Việc chế biến phân vi sinh, viên nguyên vật liệu từ CTR đã được tiến hành, tuy nhiên chưa phổ cập ; hiện có khoảng chừng 35 cơ sở xử chế biến phân hữu cơ, tuy nhiên chưa tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ ( Bộ TNMT, 2017 ). Hoạt động tái chế phi chính thức ở những làng nghề được tăng trưởng mạnh như tái chế nhựa ở Minh Khai ( Hưng Yên ), tái chế chì ở Chỉ Đạo ( Hưng Yên ), tái chế giấy ở Yên Phong ( Thành Phố Bắc Ninh ), tái chế chất thải điện tử ở Văn Môn ( Thành Phố Bắc Ninh ) …, với công nghệ tiên tiến lỗi thời, gây ô nhiễm thiên nhiên và môi trường. Việc chế biến, tịch thu nguồn năng lượng từ chất thải mới chỉ trong bước đầu được tiến hành ( như ở Quảng Bình, Hà Nam, Tỉnh Bình Dương, TP.HN ), mặc dầu tiềm năng rất lớn ( Thắng N.T. và tập sự, 2019 ) .
c) Xử lý/tiêu hủy CTR
Tính trung bình trên toàn thế giới năm năm nay, có 70 % lượng CTR hoạt động và sinh hoạt được giải quyết và xử lý / tiêu hủy bằng chiêu thức chôn lấp, trong đó 33 % bằng những bãi chôn lấp những loại và 37 % bằng những bãi đổ lộ thiên ; có 19 % CTR hoạt động và sinh hoạt được tái chế và làm phân compost, còn lại 11 % được tiêu hủy bằng giải pháp đốt. Các nước thu nhập cao áp dụng chôn lấp hợp vệ sinh, tái chế và đốt tịch thu nguồn năng lượng tương ứng với 39 %, 29 % và 22 % lượng CTR. Các nước thu nhập trung bình thấp đang chôn lấp khoảng chừng 84 % ( trong đó đổ lộ thiên 66 %, chôn lấp 18 % ). Tỷ lệ đốt tịch thu nguồn năng lượng ở những nước thu nhập trung bình cao đã tăng nhanh, lên 10 % năm năm nay do sự quy đổi ở Trung Quốc ( Hình 1 ) .
Ở Nước Ta lúc bấy giờ, ước tính 70-75 % CTR hoạt động và sinh hoạt đang được giải quyết và xử lý theo chiêu thức này. Năm năm nay, cả nước có khoảng chừng 660 bãi chôn lấp CTR hoạt động và sinh hoạt với tổng diện tích quy hoạnh khoảng chừng 4.900 ha, trong đó có chỉ có 203 bãi chôn lấp hợp vệ sinh, chiếm 31 % ( Bộ TNMT, 2017 ) .
4. Các mô hình và tài chính cho quản lý chất thải rắn
a) Mô hình quản lý
Theo điều tra và nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới, ở hầu hết những vương quốc, quản trị CTR là nghĩa vụ và trách nhiệm của chính quyền sở tại địa phương ; rất ít chính quyền sở tại TW trực tiếp tương quan đến quản trị CTR ngoài việc phát hành chủ trương, giám sát hoặc trợ cấp. Trên thế giới có khoảng chừng 70 % dịch vụ chất thải rắn được giám sát trực tiếp bởi những địa phương, phần còn lại được quản trị trải qua những cơ quan liên tỉnh, những tổ chức triển khai công-tư hoặc những công ty tư nhân. Khoảng 50 % những dịch vụ về quản trị CTR được quản lý và điều hành bởi những cơ quan công lập. Khoảng 1/3 những dịch vụ thu gom về giải quyết và xử lý và chôn lấp chất thải được quản lý và vận hành trải qua đối tác chiến lược công-tư. Khu vực tư nhân thường được tham gia trải qua những hợp đồng về thu gom, giải quyết và xử lý và chôn lấp, trong đó, thời hạn những hợp đồng thường dưới 10 năm ( Silpa K. et al, 2018 ) .
Theo nghiên cứu và điều tra của Viện Chiến lược thiên nhiên và môi trường toàn thế giới ( IGES ) và TT tăng trưởng vùng Liên hợp quốc về quản trị CTR ở châu Á – Thái Bình Dương, nhìn chung, tình hình quản trị CTR hoàn toàn có thể được tổng hợp ở 3 Lever từ thấp lên cao ( Bảng 1 ). Qua đó, hoàn toàn có thể thấy công tác làm việc quản trị CTR ở Nước Ta đang ở Lever 1, là Lever thấp nhất trong khu vực .
b) Tài chính cho quản lý CTR
Ngân sách chi tiêu thu gom, luân chuyển và chôn lấp CTR ở những nước thu nhập cao thường cao hơn ở những nước thu nhập thấp từ 4-5 lần ( Bảng 2 ). Quản lý CTR thường chiếm khoảng chừng 20 % tổng ngân sách hoạt động giải trí của chính quyền sở tại đô thị tại những vương quốc có thu nhập thấp, hơn 10 % so với những vương quốc có thu nhập trung bình và 4 % so với những nước thu nhập cao. Các mạng lưới hệ thống quản trị CTR tân tiến hơn có ngân sách từ 50-100 $ / tấn hoặc hoàn toàn có thể cao hơn. Việc lựa chọn giải pháp quản trị và công nghệ tiên tiến giải quyết và xử lý chất thải phụ thuộc vào nhiều và điều kiện kèm theo đơn cử của địa phương và năng lực góp vốn đầu tư kiến thiết xây dựng cũng như quản trị quản lý và vận hành mạng lưới hệ thống ( Silpa K. et al, 2018 ) .
Về phí CTR, mức phí xê dịch ở mức trung bình ~ 37 USD / hộ mái ấm gia đình / năm so với những vương quốc thu nhập thấp đến ~ 168 USD / hộ mái ấm gia đình / năm tại những vương quốc có thu nhập cao. Trong đó đáng chú ý quan tâm là 61 % nước thu nhập trung bình thấp đang thu đồng đều so với mỗi hộ, 4 % thu theo khối lượng chất thải, trong khi ở những nước thu nhập cao, tỷ suất này là 27 % và 47 % .
Ở Nước Ta lúc bấy giờ, ngân sách quản trị CTR cho 01 tấn chất thải ở TP.HN ước tính là 24 USD cho thu gom, 11 USD cho luân chuyển và 4 USD cho chôn lấp. Mức phí CTR trung bình cho mỗi hộ mái ấm gia đình ở TP.HN là 26.500 VNĐ / hộ / tháng hoặc 218.630 VNĐ / tấn ( 9.7 USD / tấn ) gồm có 172,600 VNĐ / tấn ( 7,6 USD / tấn ) cho thu gom và 46,030 VNĐ / tấn ( 2 USD / tấn ) cho luân chuyển ( Ngân hàng Thế giới, 2019 ) .
Chỉ ở những vương quốc có thu nhập cao, nguồn thu từ phí rác thải đủ để quản lý và vận hành mạng lưới hệ thống QLCTR. Hầu hết những vương quốc có thu nhập thấp và một số ít ít vương quốc có thu nhập cao như Nước Hàn và Nhật Bản, hoạt động giải trí quản trị CTR được trợ cấp từ nguồn ngân sách nhà nước. Hợp tác đối tác chiến lược công-tư ( PPP ) có tiềm năng giảm gánh nặng so với ngân sách, tuy nhiên, nếu PPP không được cấu trúc và quản trị đúng cách hoàn toàn có thể dẫn đến sự thỏa hiệp về chất lượng dịch vụ ( Silpa K. et al, 2018 ) .
5. Một số nhận xét và đề xuất kiến nghị
a) Nhận xét
Thứ nhất, có sự đối sánh tương quan ngặt nghèo giữa quản trị CTR với mức thu nhập trung bình của vương quốc : CTR được quản trị tốt hơn ở những nước có thu nhập cao, yếu kém hơn ở những nước có thu nhập thấp. So sánh với mức trung bình của những nước có cùng mức thu nhập trung bình thấp, Nước Ta có lượng phát sinh CTR ngày càng tăng nhanh, có tỷ suất thu gom CTR hoạt động và sinh hoạt cao hơn, tuy nhiên, tỷ suất tái chế và phương pháp giải quyết và xử lý tương tự, không có nhiều cải tổ hơn. Bên cạnh đó, Chất thải nhựa đang là yếu tố lớn so với nước ta .
Thứ hai, cũng như những nước có cùng mức thu nhập, Nước Ta cũng đang phải đương đầu với những thử thách, gồm :
– Thiếu nguồn kinh tế tài chính cho quản lý và vận hành mạng lưới hệ thống thu gom, luân chuyển và giải quyết và xử lý chất thải. Nguyên nhân là do nguồn thu thấp từ những hộ mái ấm gia đình và những nguồn phát sinh chất thải khác hoặc cũng như thiếu ngân sách từ chính quyền sở tại địa phương .
– Về công nghệ tiên tiến, thiếu công nghệ tiên tiến tương thích với điều kiện kèm theo kinh tế tài chính – xã hội, đồng thời cung ứng nhu yếu về BVMT. Hoạt động tái chế phi chính thức là phổ cập, gây ảnh hưởng tác động xấu đi đến thiên nhiên và môi trường. Thiếu tài nguyên đất dành cho chôn lấp nhưng lại có sự phản đối của người dân địa phương so với việc thiết kế xây dựng những cơ sở giải quyết và xử lý chất thải .
– Sự khó khăn vất vả, vướng mắc trong phong cách thiết kế và quản trị mạng lưới hệ thống thu gom, luân chuyển và giải quyết và xử lý chất thải vững chắc về kinh tế tài chính trong khi tối đa hóa khoanh vùng phạm vi thu gom và giảm thiểu những ảnh hưởng tác động thiên nhiên và môi trường. Thực tế cho thấy những quy hoạch quản trị CTR cấp vùng ở nước ta không được triển khai thành công xuất sắc ; công tác làm việc thu gom có hiệu suất cao thấp. Cơ sở tài liệu về CTR chưa phân phối nhu yếu .
– Năng lực thể chế trong lập kế hoạch, giám sát và thực thi chủ trương, pháp lý quản trị CTR còn thấp. Còn nhiều chưa ổn, hạn chế trong cơ cấu tổ chức tổ chức triển khai, phân công nghĩa vụ và trách nhiệm, sự phối hợp giữa những cơ quan cùng cấp chính quyền sở tại ở TW và địa phương ; trong sự hợp tác giữa những tỉnh / TP .
Thứ ba, trong khoảng chừng 20-30 năm qua, tư duy về quản trị CTR trên thế giới đã có nhiều đổi khác : từ “ tiêu hủy ” đến “ quản trị ” đến “ quản trị tổng hợp ” ; từ “ chất thải ” đến “ coi chất thải là tài nguyên ” ; từ nền “ kinh tế tài chính tuyến tính ” ( linear economy ) sang “ nền kinh tế tài chính tuần hoàn ” ( circular economy ). Trong toàn cảnh BĐKH đang ngày càng tăng như lúc bấy giờ, tăng trưởng xanh, thôi thúc tăng trưởng nền kinh tế tài chính xanh, trong đó có quản trị tổng hợp chất thải, đang được tiến hành triển khai ở nhiều vương quốc .
b) Một số giải pháp đề xuất cho quản lý CTR ở nước ta
Trong thời hạn tới, cần liên tục biến hóa tư duy, nhận thức về quản trị CTR ở nước ta ; thực thi nguyên tắc coi chất thải là tài nguyên ; tiếp cận theo phương pháp kinh tế tài chính tuần hoàn ; tăng cường giảm thiểu phát sinh, thôi thúc tái chế, tịch thu nguồn năng lượng và giảm tối đa lượng CTR phải chôn lấp. Một số giải pháp đơn cử cần được tiến hành như sau :
Thứ nhất, kêu gọi và tăng cường nguồn lực cho quản trị CTR. Từng bước tăng dần mức phí CTR, đặc biệt quan trọng ở những TP lớn, để giảm dần gánh nặng ngân sách. Huy động sự tham gia tích cực của khối tư nhân trải qua những chính sách khuyến khích, tặng thêm ; chính sách đấu thầu, tuyển chọn công khai minh bạch, minh bạch ; tăng thời hạn hợp đồng với lộ trình những tiềm năng thiên nhiên và môi trường rõ ràng để khuyến khích doanh nghiệp góp vốn đầu tư tăng trưởng công nghệ tiên tiến giải quyết và xử lý .
Thứ hai, tổ chức điều tra, khảo sát đánh giá, dự báo về tình hình phát sinh, quản lý CTR cho các vùng/miền/địa phương từ đó lựa chọn các mô hình/công nghệ xử lý CTR phù hợp. Với đặc thù có hàm lượng hữu cơ cao (50-60%), cần hướng tới phân loại và xử lý loại hình CTR này bằng biogas hoặc compost; kết hợp với tái chế và đốt thu hồi năng lượng đối với thành phần còn lại. Nâng cao chất lượng và đẩy mạnh sản xuất phân vi sinh ứng dụng cho phát triển nông nghiệp hữu cơ. Cân nhắc kết hợp đốt chất thải trong các lò nung clinke ở các nhà máy xi măng ở các địa phương có điều kiện. Từ bước phát triển ngành công nghiệp tái chế để thay thế dần các hoạt động tái chế phi chính thức ở các làng nghề.
Thứ ba, nâng cao chất lượng / tính khả thi của những quy hoạch quản trị CTR. Xây dựng và triển khai Quy hoạch BVMT vương quốc, trong đó có xu thế quy hoạch về CTR ở cấp vùng và địa phương. Xây dựng cơ sở tài liệu về quản trị CTR dựa trên ứng dụng công nghệ tiên tiến 4.0 làm cơ sở để thiết lập mạng lưới hệ thống quản trị CTR ; để hoạch định chủ trương, kế hoạch, quy hoạch về quản trị CTR .
Thứ tư, liên tục triển khai xong thể chế, chủ trương về quản trị CTR ; sắp xếp tổ chức triển khai cỗ máy thống nhất ở Trung ương và địa phương theo hướng tập trung chuyên sâu đầu mối về ngành tài nguyên và thiên nhiên và môi trường. Tăng cường điều phối, hợp tác giữa những cơ quan chính quyền sở tại của những tỉnh / TP. Tăng cường tính dữ thế chủ động, chịu nghĩa vụ và trách nhiệm của những cấp chính quyền sở tại địa phương trong việc thực thi quản trị CTR .
TS. Nguyễn Trung Thắng – Viện Chiến lược, chính sách tài nguyên và môi trường (Bài viết được đăng trên Tạp chí Môi trường, số 9/2019)
