Đề xuất giải pháp phục hồi hệ sinh thái đầm, hồ đã bị suy thoái ở ven bờ miền Trung, Việt Nam
02/06/2022
1. MỞ ĐẦU
Đầm, hồ ven biển (coastal lagoon) là một loại thủy vực ven bờ phổ biến ở nhiều nơi trên thế giới. Kiểu loại thủy vực này được đặc trưng bởi sự pha trộn của nước ngọt từ lục địa và nước biển thành nước lợ, nước mặn và thậm chí siêu mặn, ngăn cách với biển nhờ một dạng tích tụ cát chắn ngoài và có một hay nhiều cửa thông với biển. Mỗi đầm hồ ven biển tương ứng với một hệ sinh thái, chứa đựng nhiều sinh cảnh sống khác nhau (thảm thực vật ven bờ, bãi triều ngập nước, đầm nuôi thủy sản…). Chúng tạo nên hàng loạt nơi ở đặc trưng và quyết định mức độ đa dạng sinh học trong vùng. Ở ven bờ miền Trung Việt Nam có 12 đầm hồ tiêu biểu phân bố (Hình 1). Thành phần sinh vật bao gồm những loài nguồn gốc nước ngọt và nguồn gốc nước mặn. Chúng phát triển ưu thế theo mùa thay thế nhau, tạo nên sự đa dạng cao về thành phần loài như cá, giáp xác, thân mềm, rong và cỏ biển. Một số tài nguyên phi sinh vật đáng kể khác của đầm hồ đóng góp vào phát triển kinh tế – xã hội của địa phương như cát xây dựng, sa khoáng, than và bùn… (Nguyễn Văn Quân, Lăng Văn Kẻn, 2007).
Tuy nhiên, những đầm hồ ven biển miền Trung Nước Ta đã và đang bị suy thoái và khủng hoảng nghiêm trọng. Nhiều điều tra và nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc khai thác và nuôi trồng thủy hải sản thiếu trấn áp, những hoạt động giải trí đô thị hóa ven bờ và bồi lấp những cửa là nguyên do chính làm mất đi những thảm cỏ biển là bãi đẻ, bãi ương nuôi của những loài thủy hải sản quan trọng. Xuất phát từ nhu yếu của đề tài KC. 08.25.11 / 15 : “ Nghiên cứu giải pháp hồi sinh hệ sinh thái đầm, hồ ven biển đã bị suy thoái và khủng hoảng ở khu vực miền Trung ”, bài báo này sẽ đi sâu vào tổng quan tình hình nghiên cứu và điều tra trên quốc tế và trong nước về thực trạng nghiên cứu và điều tra về suy thoái và khủng hoảng và những quy mô phục sinh hệ sinh thái đầm, hồ nhằm mục đích đúc rút những kinh nghiệm tay nghề cho việc tiến hành hiệu suất cao những nội dung điều tra và nghiên cứu cụ thể của đề tài .
2. SUY THOÁI HỆ SINH THÁI ĐẦM HỒ VEN BIỂN MIỀN TRUNG
Nguyên nhân gây suy thoái
Suy thoái hệ sinh thái theo Begon et al, 1996 được hiểu là một yếu tố môi trường tự nhiên, làm giảm năng lực sống sót của những loài sinh vật. Hiện tượng suy thoái và khủng hoảng xảy ra trải qua nhiều tín hiệu khác nhau và được biểu lộ bởi việc suy giảm mức độ đa dạng và phong phú của hệ sinh thái cũng như những loài sinh vật. Suy thoái những hệ sinh thái hoàn toàn có thể trực tiếp tương quan đến khai thác quá mức những nguồn tài nguyên ( sinh vật và phi sinh vật ), nhằm mục đích Giao hàng tiềm năng tăng trưởng kinh tế tài chính thời gian ngắn, sẽ có tác động ảnh hưởng trực tiếp xấu đi đến sự tăng trưởng phồn thịnh và vững chắc của hội đồng dân cư sống trong và quanh đầm phá. Phục hồi những hệ sinh thái bị suy thoái và khủng hoảng về trạng thái tự nhiên khởi đầu là cơ sở nền tảng quan trọng so với tăng trưởng kinh tế tài chính – xã hội vững chắc của địa phương theo hướng thân thiện với môi trường tự nhiên. Các nguyên do chính gây suy thoái và khủng hoảng hệ sinh thái đầm hồ ven biển gồm có :
– Các quy trình động lực biển san bằng bờ luôn rình rập đe dọa tới trạng thái sống sót của cửa, làm giảm tính không thay đổi của hệ, ảnh hưởng tác động tổng lực tới tài nguyên và thiên nhiên và môi trường đầm hồ. Các tai biến tự nhiên như xói lở đường bờ, mưa bão, dâng cao của mực nước biển do ảnh hưởng tác động của đổi khác khí hậu .
– Suy giảm chất lượng thiên nhiên và môi trường ( nước, không khí, đất, trầm tích … ) do những hoạt động giải trí đô thị hóa, tăng trưởng những khu công nghiệp, khai thác sa khoáng … dẫn tới ô nhiễm cục bộ, tất yếu dẫn tới suy giảm nguồn lợi thủy hải sản .
– Khai thác quá mức, đánh bắt cá diệt trừ và tăng trưởng nuôi trồng thủy hải sản ven hồ dẫn tới suy giảm đa dạng sinh học, làm mất đi nơi sinh cư, ngày càng tăng những loài có năng lực bị rình rập đe dọa, rủi ro tiềm ẩn xâm nhập của những loài ngoại lai gây hại, làm mất những bãi giống, bãi đẻ vốn có của những loài thủy hải sản .
Hình 1. Sơ đồ phân bổ những đầm hồ ven biển miền Trung Nước Ta
( Nguồn : Nguyễn Hữu Cử và nnk, 2010 )
Suy thoái do hiện tượng đóng mở các cửa
Đầm hồ ven biển là mạng lưới hệ thống tương đối kín, chỉ liên hệ với vùng biển bên ngoài trải qua mạng lưới hệ thống cửa. Hiện tượng đóng / mở những cửa sông, đầm hồ ven biển xảy ra đa phần tại những nơi có những bãi ngang hứng sóng và độ lớn thủy triều nhỏ. Việc Open thường xảy ra trong mùa mưa và bão ( sóng to, mưa lớn, nước dâng, … ), việc đóng cửa thường xảy ra ngay sau khi bão hoặc áp thấp nhiệt đới ngừng tác động ảnh hưởng, hoặc hoàn toàn có thể sau đó vài ngày, vài tháng, vài năm tùy thuộc vào quy trình tương tác giữa sông và biển. Hiện tượng đóng / mở những cửa sông, đầm hồ đã được ghi nhận tại cửa Hòa Duân ( Tam Giang – Cầu Hai, Thừa Thiên – Huế ) ; Cửa Lở ( Sông Trường Giang, Quảng Nam ) ; Cửa Lở ( Sông Trà Khúc, Tỉnh Quảng Ngãi ) ; Cửa An Hải – Đầm Ô Loan, Cửa Đà Rằng và Cửa Đà Nông ( Phú Yên ) … Quy luật đóng / mở những cửa sông, đầm hồ có nguyên do, chính sách rất phức tạp, hậu quả của chúng gây ra rất nặng nề đến thiên nhiên và môi trường cũng như kinh tế-xã hội ( Trần Đức Thạnh và cs. ( 2000, 2002 ). Việc đóng / mở những cửa sông, đầm phá làm luồng lạch ra vào những cửa sông, đầm phá bị biến hóa gây khó khăn vất vả rất lớn cho sự họat động của ghe, thuyền. Việc Open thường giúp sự trao đổi nước giữa sông, đầm phá và biển được tốt hơn, nước mặn xâm nhập sâu hơn, tốt cho việc nuôi trồng thủy hải sản nhưng có hại cho trồng trọt ( lúa, hoa màu ). Quá trình đóng cửa thường làm giảm quy trình trao đổi nước giữa sông, đầm hồ và biển, nước mặn khó xâm nhập, mực nước trong sông, đầm phá sẽ giảm, môi trường tự nhiên trong sông, đầm phá sẽ bị ngọt hóa, nhiệt độ nước tăng, tích góp ô nhiễm tăng … Việc đóng cửa sẽ tốt cho việc trồng trọt nhưng có hại cho nuôi trồng món ăn hải sản .
Suy thoái do ô nhiễm nhân sinh và phát triển cơ sở hạ tầng ven bờ
Các nghiên cứu và điều tra gần đây nhất về hành động thiên nhiên và môi trường và diễn biến xu thế do nhóm tác giả Nguyễn Hữu Cử và cs ( 2006, 2010 ) thực thi đã cho thấy hàm lượng những thông số kỹ thuật dinh dưỡng nước như amôni ( NH4 + ) và nitrat ( NO3 – ) hầu hết là vượt tiêu chuẩn được cho phép. Ô nhiễm cục bộ so với những thông số kỹ thuật dầu – mỡ trong trầm tích đầm hồ ven bờ miền Trung ( Tam Giang – Cầu Hai, Lăng Cô, Trường Giang, Nại ) vượt nhiều lần tiêu chuẩn được cho phép. Đã phát hiện được 36 loài vi tảo ô nhiễm gây tác động ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng thiên nhiên và môi trường, rình rập đe dọa trực tiếp đến bảo đảm an toàn thực phẩm và sức khỏe thể chất của những hội đồng dân cư sống quanh đầm hồ. Nguyên nhân gây ra sự ô nhiễm này hầu hết là do những hoạt động giải trí của người dân sống xung quanh đầm và quy trình kiến thiết xây dựng, tăng trưởng những hạ tầng .
Suy thoái do các hoạt động nuôi trồng và khai thác thủy sản trong đầm hồ
Sự suy giảm về chất lượng môi trường tự nhiên từ những hoạt động giải trí tự nhiên và con người là hệ quả tất yếu của sự ngày càng tăng nhanh những quá trình diễn thế sinh thái trong hệ sinh thái đầm hồ ven biển miền Trung diễn ra theo khunh hướng ngày càng bất lợi cho sự tăng trưởng của những quần xã sinh vật sống kèm. Kết quả điều tra và nghiên cứu của Nguyễn Văn Tiến và cs, 2000 đã chỉ ra khai thác thủy hải sản, nuôi trồng thủy hải sản thiếu trấn áp và những hoạt động giải trí đô thị hóa ven bờ là những nguyên do chính làm mất đi những bãi giống, bãi đẻ của những loài thủy hải sản trên mạng lưới hệ thống đầm phá Tam Giang – Cầu Hai .
Phát triển thiếu trấn áp những loại nghề đánh bắt cá trong khoanh vùng phạm vi đầm hồ là nguyên do phá vỡ cân đối trong cấu trúc nguồn lợi thủy hải sản và dẫn tới sự suy kiệt nguồn lợi do đánh bắt cá quá mức. Các điều tra và nghiên cứu của Đỗ Công Thung và cs, 2007, Lăng Văn Kẻn và Nguyễn Văn Quân, 2007 cho thấy trong tổng số 14.525 tấn sinh vật đáy có trong đầm Tam Giang – Cầu Hai thì có tới 3.594 tấn rong nước ngọt và lợ, 8.075 tấn ốc là đối tượng người dùng ít có giá trị kinh tế tài chính. Chỉ có khoảng chừng 4.218 tấn, gồm có 2.729 tấn thân mềm, 81 tấn cua biển, 1.408 tấn cá là có giá trị khai thác. Như vậy tỷ suất giữa mẫu sản phẩm có giá trị chỉ đạt ước khoảng chừng 29,04 % tổng trữ lượng của đầm .
Hiện tượng suy thoái và khủng hoảng hệ sinh thái đầm hồ sẽ làm mất đi những tính năng sinh thái của hệ, suy giảm những dịch vụ hệ sinh thái phân phối cho con người, giảm năng lực chống chịu với những yếu tố không bình thường của đổi khác khí hậu. Tác động trực tiếp tới việc duy trì sinh kế, duy trì sự tăng trưởng phồn thịnh kinh tế tài chính của địa phương và xa hơn nữa sẽ là thử thách so với công tác làm việc xóa đói giảm nghèo cho những hội đồng dân cư ven biển của Nước Ta .
3. ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU GIẢI PHÁP PHỤC HỒI HỆ SINH THÁI ĐẦM HỒ VEN BIỂN MIỀN TRUNG
Các tiêu chí cần đạt khi xây dựng giải pháp phục hồi hệ sinh thái
Cho tới nay những điều tra và nghiên cứu về đầm, hồ ven biển miền Trung còn ở mức độ thấp, nằm rải rác ở những đề tài dự án Bất Động Sản và thiếu tính đồng điệu. Các điều tra và nghiên cứu mang đặc thù xu thế cho việc kiến thiết xây dựng những giải pháp phục sinh chưa theo kịp tình hình tăng trưởng nhanh gọn về kinh tế tài chính – xã hội của địa phương và nhu yếu hòa giải giữa bảo tồn – tăng trưởng. Chính vì thế, bước tiên phong cần triển khai ưu tiên nghiên cứu và điều tra, kiến thiết xây dựng cơ sở khoa học vững chãi cho việc đề ra những giải pháp phục sinh sau này. Cách tiếp cận hệ sinh thái ở đây cần được hiểu là cần nhìn nhận hệ sinh thái đầm, hồ ven biển trong mạng lưới hệ thống của hệ sinh thái cửa sông có tính mềm dẻo rất cao nhưng cũng dễ bị tổn thương nhất trước những ảnh hưởng tác động từ tự nhiên và con người .
Các giải pháp hồi sinh hệ đầm, hồ ven biển miền Trung được đưa ra trong điều tra và nghiên cứu này cần cung ứng 1 số ít tiêu chuẩn : Phù hợp với quy hoạch tăng trưởng kinh tế tài chính – xã hội hiện có của địa phương, hoặc tối thiểu không gây nên những trộn lẫn cho những quy hoạch đã được phê duyệt ; Các can thiệp về mặt kỹ thuật cần tương thích với điều kiện kèm theo tự nhiên và thiên nhiên và môi trường đặc trưng của đầm, hồ ven biển miền Trung ; Giải pháp kỹ thuật đặt ra cần tương thích với điều kiện kèm theo kinh tế tài chính – xã hội của Nước Ta nói chung và của những tỉnh miền Trung nói riêng : dễ vận dụng, giá tiền rẻ, không có ảnh hưởng tác động gây hại về lâu bền hơn tới môi trường tự nhiên hiện có của đầm hồ ; Đưa ra được quy trình tiến độ, lộ trình đơn cử trong công tác làm việc phục sinh những hệ sinh thái đầm hồ ven biển miền Trung đã bị suy thoái và khủng hoảng trên cơ sở những nghiên cứu và điều tra mạng lưới hệ thống về thực trạng suy thoái và khủng hoảng của từng đầm, hồ, có sự sàng lọc, phân loại ; Đề xuất quản trị về thiên nhiên và môi trường đầm, hồ ven biển miền Trung nhất thiết cần vận dụng quy mô quản trị tổng hợp toàn bộ những hoạt động giải trí có tương quan đến sử dụng tài nguyên, tránh những xung đột liên ngành và hài hòa quyền lợi của những ngành, những hội đồng địa phương có tương quan .
Các giải pháp phục hồi hệ sinh thái đầm hồ ven biển miền Trung
Nhóm giải pháp quy hoạch và quản lý
Xói lở, bồi tụ bờ biển, bồi lấp cửa đầm, hồ sẽ làm cho đặc thù môi trường tự nhiên của hệ bị biến hóa theo hướng ngọt hóa trọn vẹn. Chính vì thế việc duy trì lưu thông nước qua cửa và trong nội tại của đầm, hồ là yếu tố mấu chốt đặt ra khi thực thi đồng điệu những giải pháp. Do đây là quy trình có nguồn gốc tự nhiên, do đó chỉ nên can thiệp bằng giải pháp khu công trình trong những trường hợp thật sự thiết yếu. Điều quan trọng là phải dự báo được đúng chuẩn và kịp thời những khu vực, những đoạn bờ có rủi ro tiềm ẩn xói lở, những cửa đầm có năng lực bị bồi lấp để có giải pháp phòng chống kịp thời. Trong trường hợp phải dùng giải pháp khu công trình chỉnh trị, nhất thiết phải dựa trên cơ sở khoa học chắc như đinh để không gây xói lở và phá vỡ hệ sinh thái của những vùng bờ lân cận. Các giải pháp quy hoạch và quản trị hoàn toàn có thể được vận dụng gồm có : Tổ chức theo dõi diễn biến xói lở bờ biển, bồi lấp cửa đầm về qui mô, cường độ, hướng di dời theo định kỳ : hàng năm, hàng tháng, ngày giờ và không theo định kỳ với những trường hợp bão, lũ xảy ra. Xây dựng cơ sở tài liệu trấn áp xói lở, theo địa phận huyện, tỉnh gồm có cả map thực trạng, map dự báo, cảnh báo nhắc nhở năng lực xói lở, bồi lấp cửa đầm .
Nhóm giải pháp bảo tồn và phát triển
Nhằm thôi thúc nhanh quy trình phục sinh tự nhiên của hệ sinh thái, cần vận dụng những giải pháp như : Cấm, hạn chế phá rừng phòng hộ, Phục hồi thảm thực vật ven bờ biển. Khoanh vùng bảo vệ và trồng hồi sinh những thảm cỏ biển đã bị suy thoái và khủng hoảng do những hoạt động giải trí đăng sáo, nuôi trồng thủy hải sản trong đầm, hồ ; Cấm triệt để những hoạt động giải trí đánh bắt cá diệt trừ và đổ thải những chất ô nhiễm gây nguy cơ tiềm ẩn cho môi trường tự nhiên đầm, hồ ; Khôi phục những bãi giống, bãi đẻ truyền thống cuội nguồn của những loài thủy hải sản ở những khu vực vùng triều lầy, vùng triều rạn đá ; Khôi phục những đầm nuôi thủy hải sản đã bị bỏ phí do suy thoái và khủng hoảng môi trường tự nhiên ; Ngăn chặn sự xâm nhập của những loài ngoại lai xâm nhập gây hại có năng lực ảnh hưởng tác động đến cân đối sinh thái của hệ .
Hình 2. Mô hình hồi sinh ao nuôi bỏ phí ở khu vực đầm Nại
Nhóm giải pháp công trình
Các cửa đầm, hồ ven biển miền Trung nằm trong vùng có điều kiện kèm theo thủy văn phức tạp, cho nên vì thế khu công trình bảo vệ sẽ rất khó đạt hiệu suất cao nếu chỉ gia cố trực tiếp mái bờ, mặc dầu khu công trình có vững chắc đến đâu. Bãi biển do bị mất cân đối tải cát, ngày càng bị xâm thực và bị hạ thấp cao trình mặt bãi, làm cho khu công trình gia cố bờ bị sập xuống, đẩy đường bờ lùi dần vào lục địa gây ra hiện tượng kỳ lạ biển lấn. Trong trường hợp này, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể chỉ cần dùng những giải pháp chống xâm thực bãi biển, hoặc phối hợp giữa gia cố bờ và khu công trình chống xâm thực bãi. Chống xâm thực bãi biển thường thì được thực thi trải qua hai tính năng đa phần của những giải pháp là ngăn cát, giảm sóng .
Hệ thống đầm hồ ven bờ miền Trung đã bị suy thoái và khủng hoảng nghiêm trọng trong một thời hạn dài. Sự suy thoái và khủng hoảng này không những ảnh hưởng tác động trực tiếp đến chất lượng đời sống người dân sống xung quanh đầm mà còn ảnh hưởng tác động lâu dài hơn đến đến thiên nhiên và môi trường, đa dạng sinh học và nguồn lợi trong những đầm hồ. Nguyên nhân của sự suy thoái và khủng hoảng là do những yếu tố tự nhiên như việc đóng mở những cửa và yếu tố con người như tăng trưởng hạ tầng, đánh bắt cá thủy hải sản quá mức và nuôi trồng thủy hải sản thiếu trấn áp. Để hồi sinh hệ sinh thái đầm hồ ven bờ miền Trung cần phải thực thi những nhóm giải pháp như sau : giải pháp quy hoạch và quản trị, giải pháp bảo tồn và tăng trưởng nguồn lợi, giải pháp khu công trình. Các nhóm giải pháp này cần được nghiên cứu và điều tra kỹ lưỡng nhằm mục đích kiến thiết xây dựng giải pháp tối ưu, tương thích với những tiêu chuẩn phục sinh đã được đặt ra .
Tập thể tác giả xin cảm ơn Ban chủ nhiệm đề tài trọng điểm cấp nhà nước KC. 08.25 11/15 đã được cho phép sử dụng nguồn số liệu để hoàn thành xong bài báo này .
Nguyễn Văn Quân, Nguyễn Đức Thế, Phạm Văn Chiến, Trần Đức Thạnh
Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Nước Ta
( Nguồn : Bài đăng trên Tạp chí Môi trường số 5/2022 )
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Hữu Cử và nnk, 2006. Nghiên cứu hành động môi trường tự nhiên đầm phá ven bờ miền Trung Nước Ta làm cơ sở lựa chọn giải pháp quản trị. Báo cáo đề tài Hợp tác Nước Ta – Italia. Lưu trữ tại Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Hải Phòng Đất Cảng .
2. Nguyễn Hữu Cử và nnk, 2010. Đánh giá chất lượng môi trường tự nhiên, lịch sử vẻ vang và xu thế 1 số ít thủy vực quan trọng làm cơ sở quản trị : Các đầm phá ven bờ miền Trung và 1 số ít hồ có tương quan. Báo cáo tổng kết 12EE6. Lưu trữ tại Viện Tài nguyên và Môi trường biển, Hải Phòng Đất Cảng .
3. Nguyễn Chu Hồi, Lăng Văn Kẻn, Trần Đức Thạnh, Nguyễn Hữu Cử và nnk, 1995. Nghiên cứu sử dụng hài hòa và hợp lý một số ít hệ sinh thái tiêu biểu vượt trội vùng biển ven bờ Nước Ta – Phần hệ sinh thái đầm phá ven bờ miền Trung Nước Ta. Báo cáo đề tài cấp Nhà nước KT. 03 – 11. Lưu tại Viện Tài nguyên và Môi trường biển .
