Ở bài này, chúng tôi thử lý giải xem Phật giáo có những góp phần gì giúp Nước Ta hoàn toàn có thể làm nên kỳ tích biến những điều tưởng như không hề thành hoàn toàn có thể như hai câu hỏi nêu trên .
1. Lời mở đầu
Thực tế lịch sử vẻ vang cho thấy, văn hóa Phật giáo là văn hóa giàu tính nhân văn, bác ái, vị tha và hướng thiện. Lý tưởng của Phật giáo là giúp con người thoát khổ, giáo dục tình thương mến giữa con người với con người, giữa con người và môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên. Các nhà khoa học khẳng định chắc chắn, sự truờng tồn của Phật giáo trong hơn 25 thế kỷ qua được kết tinh lại không riêng gì ở những triết lý và giáo lý cao siêu của nó mà còn hiển lộ ra ở sự vĩnh hằng của những giá trị nhân văn mang tính toàn quả đât, và được quy tụ trong kho tàng di sản văn hóa Phật giáo .
Ở Việt Nam, có hai câu hỏi đã nhiều năm chưa được giải đáp một cách đầy đủ và có sức thuyết phục, là:
– Vì sao trải qua hơn một ngàn năm dưới ách đô hộ của ngoại bang, Nước Ta chẳng những không bị đồng nhất về mặt văn hóa, ngược lại, còn có năng lực tiếp biến văn hóa, duy trì truyền thống văn hóa dân tộc bản địa để tìm lại được sự thăng hoa và tăng trưởng văn hóa ở thời kỳ độc lập tự chủ, Lý – Trần, thế kỷ X – XIV ;
– Tại sao một nước nhỏ, dân không đông, kinh tế tài chính chưa tăng trưởng lại hoàn toàn có thể đánh thắng nhiều quân địch xâm lược hùng mạnh vào bậc nhất trên quốc tế, bảo vệ được nền độc lập dân tộc bản địa và toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ hàng ngàn năm qua ;
Ở bài này, chúng tôi thử lý giải xem Phật giáo có những góp phần gì giúp Nước Ta hoàn toàn có thể làm nên kỳ tích biến những điều tưởng như không hề thành hoàn toàn có thể như hai câu hỏi nêu trên .
2. Văn hóa Phật giáo là một thành tố kiến tạo nên văn hóa dân tộc
Cố GS. Trần Quốc Vượng – một học giả nổi tiếng của Nước Ta đã trình diễn quan điểm về văn hóa tôn giáo trên Nguyệt san Công giáo dân tộc bản địa, số 1/1989. Theo ông, “ Ở TT mỗi tôn giáo lớn đều có hạt nhân triết học, đều có chủ nghĩa nhân đạo – thành tựu văn hóa lớn nhất của loài người. Cái “ từ bi ” của nhà Phật, cái “ bác ái ” của Chúa Kitô, cái nhân nghĩa của Khổng Nho là hạt ngọc văn hóa, tôi thấy thế này : Xét theo quan điểm lịch sử dân tộc phát sinh và trưởng thành, tôn giáo vừa là mẫu sản phẩm của văn hóa, vừa là thành phần hữu cơ, một tác nhân cấu thành văn hóa ” .
Theo cách tiếp cận như vậy, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể tạm phác ra một vài đặc thù của Phật giáo ở Nước Ta như sau :
Thứ nhất, Phật giáo vừa là tôn giáo, vừa là hệ tư tưởng và vừa là văn hóa, đã có tác động ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội của Nước Ta hàng ngàn năm qua. Theo thống kê của Ban Tôn giáo nhà nước Nước Ta, năm 2006, ở Nước Ta có gần 10 triệu Fan Hâm mộ Phật giáo. Còn theo thống kê của Giáo hội Phật giáo Nước Ta, cả nước có gần 45 triệu Fan Hâm mộ quy y Tam bảo, có 839 đơn vị chức năng mái ấm gia đình Phật tử và khoảng chừng 44.498 tăng ni, hơn 14.775 tự, viện, tịnh xá, tịnh thất, niệm phật đường … [ 1 ]
Du nhập vào Nước Ta từ thế kỷ thứ II sau Công nguyên, Phật giáo sống sót hầu hết ở Lever tâm ý và văn hóa tôn giáo nhiều hơn là một mạng lưới hệ thống khắt khe những giới luật và thiết chế. Đại đa số dân cư không thuộc kinh Phật ngoài mấy câu “ Nam mô A Di Đà Phật ” hay “ Nam mô Quan Thế Âm Bồ Tát ”, tuy nhiên họ đều cảm thấy rất mãn nguyện, hướng tới Phật với niềm tin thâm thúy rằng mọi khổ đau, nguy hiểm sẽ được diệt trừ. Điều này đã được cố GS. Trần Văn Giàu khẳng định chắc chắn, “ Phật giáo phổ cập trong đại đã số nhân dân. Người dân không biết gì về triết lý cao xa của Phật mà chỉ biết cầu phúc, chỉ biết chuyện quả báo, luân hồi. Từ lâu, triết lý Phật giáo trở thành một thứ đạo đức học từ bi, bác ái, cứu khổ, cứu nạn, là hạt nhân, chúng sinh hoàn toàn có thể hiểu và làm được, không cao xa, rắc rối như triết lý Phật giáo nguyên thủy. Tu thân, tích đức ở kiếp này để an vui, hưởng phúc ở kiếp sau ” [ 2 ] .
Thứ hai, Phật giáo khi gia nhập vào Nước Ta đã không ít được bản địa hóa. Phật giáo đã hòa quyện với tín ngưỡng dân gian và những tôn giáo khác, cùng với văn hóa bản địa kiến tạo nên một nền văn hóa, hoạt động và sinh hoạt tôn giáo phong phú. Sự giao thoa giữa tôn giáo ngoại sinh và tín ngưỡng địa phương đã phản ánh quy trình giao lưu và tiếp biến văn hóa, trong đó, tính dân tộc bản địa và tính quốc tế luôn có sự xen kẽ lẫn nhau .
Thứ ba, Phật giáo về cơ bản có khuynh hướng “ chung sống độc lập ” với những tôn giáo khác. Ở Nước Ta, hiện tượng kỳ lạ hỗn dung tôn giáo ( Nho – Phật – Lão ) được những nhà khoa học khằng định là một đặc trưng điển hình nổi bật của văn hóa nói chung và văn hóa Phật giáo nói riêng. Khi Kitô giáo, Tin lành và Hồi giáo Open, thì những tôn giáo ở Nước Ta vẫn cùng song song sống sót trong độc lập, có chung một mục đich lớn là góp thêm phần thiết kế xây dựng quốc gia ngày càng tăng trưởng .
Thứ tư, Nước Ta chắt lọc từ triết lý Phật giáo những yếu tố thích hợp với điều kiện kèm theo lịch sử dân tộc – xã hội của quốc gia để tạo lập tinh hoa văn hóa dân tộc bản địa, Khi điều tra và nghiên cứu Mâu Tử, GS. Lê Mạnh Thát đã nhận xét : “ Triết lý Phật giáo được nhìn nhận như một “ con đường ”, ở nhà hoàn toàn có thể dùng thờ cha mẹ, làm chủ nước hoàn toàn có thể dùng trị dân, đứng một mình hoàn toàn có thể dùng để sửa thân ”. [ 3 ]
Văn hóa đạo đức của Phật giáo góp thêm phần làm phát sinh và khuyến khích thái độ yêu thương đồng loại và niềm tự tôn của con người, khiến tất cả chúng ta chăm sóc nhiều hơn đến niềm hạnh phúc của người khác, trong khoanh vùng phạm vi mái ấm gia đình, hội đồng xã hội và xa hơn nữa là cả trái đất. Từ bi và trí tuệ trong Phật giáo đã trở thành vật liệu nuôi dưỡng, giúp cho tâm Phật tử an nhàn và niềm hạnh phúc, vì vậy, nó có năng lực liên kết lòng người và đoàn kết xã hội .
Đức tin là một trong những giá trị ý thức quý báu nhất mà đạo Phật đem lại cho người Nước Ta. Theo GS. Minh Chi “ Đạo Phật là tôn giáo của niềm tin nhưng không phải là niềm tin ở Thượng Đế mà là niềm tin ở con người, ở lý trí của con người biết phán xét phải trái, ở trái tim của con người biết yêu thương đồng loại, ở ý chí của con người vươn tới cái tối thiện [ 4 ]. Đức tin đó củng cố niềm tin độc lập, tự cường của người Nước Ta, không chịu khuất phục cường quyền, sẵn sáng quyết tử cho nền độc lập, tự chủ của quốc gia, vì chủ quyền lãnh thổ toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ của vương quốc .
Thứ năm, với năng lực “ gắn đạo với đời ”, “ sát cánh cùng dân tộc bản địa ”, Phật giáo đã có góp phần quan trọng cho sự nghiệp dựng nước và giữ nước của Nước Ta. Mỗi khi quốc gia có giặc ngoại xâm, nhiều tu sĩ đã bỏ áo cà sa, sẵn sàng chuẩn bị nhập thế, cầm vũ khí cùng quân dân cả nước đánh giặc bảo vệ tổ quốc. Ở 1 số ít thời kỳ lịch sử vẻ vang, Phật giáo đã phát huy tác động ảnh hưởng như “ nguồn nguồn năng lượng ” thôi thúc sự tăng trưởng, thậm chí còn còn chi phối tư tưởng và học thuật, văn học, nghệ thuật và thẩm mỹ của quốc gia như dưới những triều đại Lý – Trần, thế kỷ X – XIV .
Từ những đặc trưng văn hóa nêu trên, hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định, trong lịch sử dân tộc hàng ngàn năm gia nhập vào Nước Ta, văn hóa Phật giáo đã bắt rễ sâu vào văn hóa dân tộc bản địa và có vai trò to lớn trong việc link lòng người, đoàn kết vương quốc, là thứ “ màng lọc ” hữu hiệu chống đồng nhất văn hóa và bảo lưu truyền thống và phong phú văn hóa của Nước Ta. Và cũng hoàn toàn có thể coi đó là một trong những địa thế căn cứ khoa học quan trọng để góp thêm phần lý giải hai câu hỏi đặt ra ở đầu bài viết này .
3. Di sản văn hóa Phật giáo ở Việt Nam
Có thể chứng minh và khẳng định, Phật giáo đã để lại dấu ấn sâu đậm trong “ văn minh vật chất và văn minh tinh thần ” của dân tộc bản địa. Chúng ta cũng thấy rõ, trong Phật giáo có sự dung hội giữa tâm hồn Nước Ta và giáo lý cơ bản của đạo Phật. Sự hòa đồng đó sâu đậm đến mức, với tâm hồn Việt, Phật giáo không chỉ là tôn giáo mà còn được coi là lối sống, đạo đức, “ thứ nguồn năng lượng nuôi sống tâm hồn con người ”. Trong tâm thức người Nước Ta, Đức Phật hiển hiện như con người chứ không phải thượng đế hay thần linh. Ở Nước Ta, Đức Phật đồng thời được tôn kính như một vị giáo chủ, người thày tâm linh và người thày đạo đức vĩ đại. Đạo Phật chứng minh và khẳng định năng lực con người dựa trên nghị lực của bản thân để đạt tới chân lý và giác ngộ, và vì vậy, văn hóa Phật giáo đã có những góp phần xứng danh vào kho tàng di sản văn hóa dân tộc bản địa .
3.1. Di sản văn hóa vật thể
Nhìn từ góc nhìn kiến trúc nghệ thuật và thẩm mỹ Phật giáo, ta thấy nhiều ngôi chùa xứng danh được tôn vinh với tư cách là những di tích lịch sử kiến trúc thẩm mỹ và nghệ thuật tiêu biểu vượt trội và những “ kho lưu trữ bảo tàng thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc ” sôi động. Người Nước Ta thường nói : “ Mái chùa che chở hồn dân tộc bản địa ”. Điều đó chúng tỏ Phật có vai trò quan trọng và thân mật với người dân đất Việt đến chừng nào. Trong mỗi ngôi chùa có một Phật điện với mạng lưới hệ thống tượng Phật, Bồ tát mà mỗi pho tượng là một tác phẩm điêu khắc gỗ hoàn hảo, được sắp xếp theo một trật tự nhằm mục đích chuyển tải lịch sử dân tộc tư tưởng, giáo lý Phật giáo. Theo đó, đứng trước Phật điện, mọi Phật tử đều hoàn toàn có thể cùng một lúc chiêm bái và tiếp đón nhiều tri thức Phật giáo. Không gian văn hóa của chùa Phật khá chuẩn mực, mang tính mạng lưới hệ thống và tổng hợp, gắn bó hữu cơ giữa kiến trúc, điêu khắc, hội họa và cảnh sắc vạn vật thiên nhiên ( Tam quan, thiêu hương, thượng điện, nhà tổ, gác chuông, điện Mẫu … ). Ví dụ, chùa Tây Phương, xã Thạch Xá, huyện Thạch Thất, thành phố Thành Phố Hà Nội là một quần thể gồm 3 nếp nhà song song : Bái đường, chính điện và hậu cung. Trong đó, Phật điện có tới 72 pho tượng Phật rất rực rỡ. Có thể coi đây là một kho lưu trữ bảo tàng thẩm mỹ và nghệ thuật điêu khắc tượng Phật của Nước Ta .
Theo thống kê của Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tính đến năm 2012, có 788 ngôi chùa được xếp hạng di tích lịch sử vương quốc trên tổng số 3.374 di tích lịch sử của cả nước .
3.2. Di sản văn hóa phi vật thể
Có thể nói, văn hóa đạo đức là di sản văn hóa phi vật thể rực rỡ của Phật giáo. Từ, bi, hỉ, xả trong Phật giáo là “ liều thuốc ” làm trong sáng hơn đời sống ý thức, trong đó có đời sống tâm linh của Phật tử trước áp lực đè nén của công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, cũng như sự cạnh tranh đối đầu kinh khủng vì doanh thu trong kinh tế thị trường. GS. Hoàng Như Mai nhận xét : “ Nếu những giới luật của đạo Phật mà được thấm nhuần một phần nào vào quả đât thì xã hội sẽ giảm đi biết bao nhiêu tội ác và đời sống sẽ hướng thiện, thuận hòa hơn ”. [ 5 ]
Với tư tưởng khoan dung, tự do, khuyến thiện, ngừa ác, văn hóa đạo đức Phật giáo sẽ góp thêm phần thức tỉnh lương tri con người, làm cho con người được sống trong tự do, nhân ái, dữ thế chủ động phòng ngừa cái ác và tai hại cuộc chiến tranh hạt nhân cũng như khủng bố quốc tế và xung đột sắc tộc, tôn giáo. Trong một vương quốc, khát vọng sống yên bình trên một quốc gia thành bình chỉ được hiện thực hóa khi đời sống được kiến thiết xây dựng trên nền tảng đạo đức “ vô ngã, vị tha ”, để từng cá thể trở thành một thành viên tích cực và có nghĩa vụ và trách nhiệm của xã hội .
Chúng ta hoàn toàn có thể nhận thấy, điểm nổi trội và thuyết phục trong văn hóa Phật giáo Nước Ta ở những góc nhìn sau :
– Không chấp nhận một đấng tối cao toàn năng;
– Không đồng ý giáo điều, niềm tin mù quáng ;
– Không thiên về giáo lý mà khuyến khích con người hành vi .
Đạo Phật giáo dục và khuyến khích lối sống đạo đức theo hướng từ – bi – hỉ – xả, với mô thức quản lý và vận hành mềm dẻo là :
– Giới luật Phật giáo – không sát sinh, không trộm cắp, không tà dâm, không nói dối, không rượu chè, cờ bạc, nghiện hút … ;
– Giữ giới luật Phật giáo là thực hành đạo đức, là điều kiện kèm theo để có tự do, tự tại trong Thiền – Định – Tuệ, giữ cho tâm yên bình, tìm lại sự cân đối về tâm ý và sự an nhàn cho bản thân mình ;
– Làm từ thiện, dâng hiến tình thương một cách thầm lặng, không vì danh lợi trên nguyên tắc “ vô ngã vị tha ” .
Nội dung, tiềm năng và chiêu thức giáo dục đạo đức của Phật giáo là nhằm mục đích giúp con người đạt được những tác dụng quan trọng là “ đạo đức hơn. Có năng lực hơn và niềm hạnh phúc hơn ” [ 6 ]. NHờ thế, văn hóa Phật giáo có năng lực kiểm soát và điều chỉnh hành vi, hướng dẫn hành vi của Phật tử, góp thêm phần tạo lập thiên nhiên và môi trường xã hội lành mạnh, Giao hàng cho tăng trưởng bền vững và kiên cố .
Lễ hội Phật giáo / hội chùa là một thành tố văn hóa mang giá trị di sản văn hóa phi vật thể trong Phật giáo ( mà tiêu biểu vượt trội nhất là lễ Phật đản, lế Vu lan và hội xuân tổ chức triển khai tại những ngôi chùa thờ Phật ) được quản lý và vận hành như sau :
– Để thực hành thực tế liên hoan, người ta đã phát minh sáng tạo và duy trì một thiết chế văn hóa đặc trưng là ngôi chùa thờ Phật – khoảng trống văn hóa – tâm linh có ý nghĩa lớn trong đời sống của Phật tử .
– Để duy trì hạt nhân tâm linh ( Đức Phật và những vị Bồ Tát ) cũng như củng cố niềm tin tôn kính vào Đức Phật, người ta phát minh sáng tạo ra những nghi thức, nghi lễ và tiệc tùng / những giá trị văn hóa phi vật thể .
– trái lại, những nghi thức, nghi lễ thiêng liên cũng như liên hoan Phật giáo tạo ra sức mê hoặc, lôi cuốn những Phật tử đến với ngôi chùa thờ Phật và tham gia những tiệc tùng Phật giáo, tu tập, học hỏi giáo lý, thực hành thực tế Phật sự và tăng trưởng đời sống tâm linh. Tại Nước Ta, có hai liên hoan Phật giáo mê hoặc nhất là : hội chùa Hương ở thành phố TP.HN và hội chùa Yên Tử ở tỉnh Quảng Ninh ( TT Thiền phái Trúc Lâm ). Đây là hai liên hoan xuân có tác động ảnh hưởng lan tỏa ra những vùng to lớn trong cả nước, lê dài hàng tháng, lôi cuốn hàng triệu Phật tử và hành khách tới thăm .
3.3. Các vị thiền sư nổi tiếng với tư tưởng nhân văn và tấm gương đạo đức là di sản văn hóa Phật giáo quý giá của Việt Nam
Trước hết, cần chứng minh và khẳng định, kho tàng tầm cỡ Phật giáo là di sản văn hóa phi vật thể quý giá, có năng lực giáo dục con người loại trừ nguyên do gây ra đau khổ, và nhờ đó mà được sống an vui, niềm hạnh phúc .
Hệ thống giáo dục và đào tạo và giảng dạy của Phật giáo đã sản sinh ra nhiều vị Tổ sư, cao tăng, là những vị thực tu, thực chứng, có kiến giải thâm thúy, có tầm nhìn thấu thị nhiều yếu tố trong đời sống xã hội. Do vậy, lời nói, câu chữ viết thành văn, những tác phẩm điều tra và nghiên cứu Phật học của họ đều thâm thúy và có tầm ảnh hướng lớn, kiểm soát và điều chỉnh, hướng dẫn hành vi cho những Phật tử. Tiêu biểu nhất phải kể đến Đệ nhất Phật hoàng Trần Nhân Tông – người sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm độc lạ của Nước Ta. Với ý thức “ nhập thế ” phản ánh rất rõ trong tác phẩm “ Cư trần lạc đạo ” của ngài, đã góp thêm phần to lớn tạo nên sức mạnh Đại Việt, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc bản địa để đánh thắng quân địch xâm lược, bảo vệ độc lập chủ quyền lãnh thổ quốc gia ở thế kỷ XIII. Tinh thần nhập thế từ đó đã trở thành mục tiêu hành vi của Phật giáo Nước Ta là “ Đạo pháp và dân tộc bản địa ”, “ tốt đời, đẹp đạo ”, và Phật giáo Nước Ta thực sự là một tôn giáo “ có truyền thống cuội nguồn yêu nước, gắn bó với dân tộc bản địa ” từ truyền kiếp .
Có thể nói, những vị thiền sư, cao tăng luôn có vị trí quan trọng trong đời sống xã hội, Vào thời kỳ phong kiến tự chủ, “ những nhà sư là những người có học, họ thuộc những tầng lớp tri thức, có ý thức về vương quốc dân tộc bản địa, sống thân mật với nhân dân lao động. Họ là đại diện thay mặt cho niềm tin dân tộc bản địa ” [ 7 ]. Xin dẫn ra đây 3 vị thiền sư đã từng có ảnh hưởng tác động lớn trong lịch sử vẻ vang Nước Ta là : thiền sư Pháp Thuận ( 914 – 990 ), thiền sư Khuông Việt ( 933 – 1011 ) và thiền sư Vạn Hạnh ( 938 – 1025 ) – người có nhiều góp phần trong việc mở ra triều đại nhà Lý, một trong những triều đại điển hình nổi bật trong lịch sử vẻ vang Nước Ta .
Giai thoại kể lại rằng, khi được vua Lê Đại Hành ( 941 – 1005 ) tham vấn về kế sách giữ nước, thiền sư Pháp Thuận đã khuyên, với đại ý là : nếu cả nước gắn bó, đoàn kết với nhau ngặt nghèo như dây mây quấn thì nước Nam sẽ thái bình. Đó cũng là chân lý và triết lý sống của người Nước Ta. Một nước nhỏ, dân không đông, nhưng nếu biết link với nhau thành một khối, thì hoàn toàn có thể tạo thành sức mạnh vô địch mà quân địch xâm lược dù có hùng mạnh đến đâu cũng không làm gì được. Khối đoàn kết đó thứ nhất phải được thiết kế xây dựng trên cơ sở đức tin – tình thương – trí tuệ theo ý thức của Phật giáo .
Từ những nghiên cứu và phân tích ở trên, ta thấy, di sản văn hóa phi vật thể của Phật giáo hàm chứa những giá trị đạo đức, văn hóa, tư tưởng tự do, đoàn kết hữu nghị của Đức Phật mà hạt nhân chính là : Đức tin – Tình thương – Trí tuệ. Đó cũng là giá trị văn hóa phi vật thể tốt đẹp nhất mà Phật giáo đã góp sức cho Nước Ta và quốc tế .
Cuối cùng, để khẳng định chắc chắn vai trò của Phật giáo nói chung và di sản văn hóa Phật giáo nói riêng trong xã hội đương đại Nước Ta, chúng tôi xin trích dẫn ở đây lời phát biểu của quản trị nước CHXHCN Nước Ta – Nguyễn Minh Triết tại buổi khai mạc Đại lễ Phật đản Liên hợp quốc 2008 tại TP. Hà Nội : “ Nước Ta là quốc gia đa tôn giáo mà đạo Phật là tôn giáo xuất hiện rất sớm, từ 2000 năm trước. Ngay từ buổi tiên phong, với tư tưởng từ bì, hỉ xả, Phật giáo đã được nhân dân Nước Ta đảm nhiệm, luôn sát cánh cùng dân tộc bản địa với mục tiêu nhập thế, gắn bó giữa Đạo và Đời, phấn đấu vì niềm hạnh phúc an vui cho con người. Trong những thời đại, thời nào lịch sử dân tộc Nước Ta cũng ghi nhận những nhà sư đại đức, đại trí đứng ra giúp đời, hộ quốc an dân ”. quản trị nước Nguyễn Minh Triết còn nhấn mạnh vấn đề “ VESAK 2008 được tổ chức triển khai ở Việt nam là sự khẳng định chắc chắn, Nhà nước Nước Ta tôn trọng và ủng hộ quyết định hành động đúng đắn của Liên hợp quốc chọn ngày này là ngày văn hóa tôn giáo quốc tế, luôn chăm sóc và tôn trọng những giá trị đạo đức tốt đẹp của những tôn giáo, trong đó có đạo Phật ”. / .
[ 1 ] Theo sách trắng : Tôn giáo và chủ trương tôn giáo ở Nước Ta, xuất bản năm 2006 và http / / ww.giacngo.vn
[ 2 ] Trần Văn Giàu, Giá trị niềm tin của dân tộc bản địa Nước Ta, Nxb Khoa học – xã hội, TP. Hà Nội, 1980, tr. 145
[ 3 ] Lê Mạnh Thát, Nghiên cứu Mâu Tử, tập 1, Tu thư Vạn Hạnh, Hồ Chí Minh 1982, tr. 511
[ 4 ] GS. Minh Chi, Giáo dục đào tạo Phật giáo đối lập với những yếu tố hiện tại, in trong sách Giáo dục đào tạo Phật giáo trong thời văn minh nhiều tác giả ), Nxb T. Hồ Chí Minh, 2005, tr. 97
[ 5 ] GS. Hoàng Như Mai, Giáo dục đào tạo Phật giáo trong quá trình hiện tại, Sđ, tr. 79
[6] Hòa thượng Thích Chơn Quang, Các mối quan hệ hữu cơ trong vấn đề giáo dục Phật giáo, Giáo dục Phật giáo trong thời hiện đại, Nxb Tp. Hồ Chí Minh, 2001, tr.216.
[ 7 ] Nguyễn Lang, Việt nam Phật giáo sử luận, Nxb Văn học, Thành Phố Hà Nội, 2000, tr. 185
PGS.TS Đặng Văn Bài
Theo Vanhien. vn
