GIỚI THIỆU
Tác phẩm Vợ chồng A Phủ được nhà văn Tô Hoài viết vào những năm 1952, 1953, sau chuyến đi thực tế bộ đội và nhân dân vào chiến dịch Tây Bắc. Đây là tác phẩm được nhà văn xây dựng bằng những chuyện mắt thấy tai nghe, chan chứa tình cảm sâu nặng của tác giả đối với đồng bào miền núi dưới ách áp bức, bóc lột của các thế lực thực dân, phong kiến. Vợ chồng A Phủ còn là bài ca về sức sống tiềm tàng mãnh liệt của người miền núi trên con đường đấu tranh giải phóng cho bản thân và quê hương.
Tiêu biểu cho những con người, những số phận ấy chính là Mị, một phụ nữ đã chịu muôn vàn đắng cay, tủi cực. Song, cũng chính người phụ nữ ấy luôn tiềm ẩn một sức sống mãnh liệt để khi bị chà đạp đến tận cùng đã trỗi dậy mạnh mẽ.
TRƯỚC KHI MỊ ĐI LÀM DÂU
Mị Open ngay từ những dòng đầu của tác phẩm Vợ chồng A Phủ. Đó là hình ảnh một cô con gái ngồi quay sợi bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa ở nhà thống lí Pá Tra. Nhưng thực ra, đây là một cô Mị khác, còn cô Mị rất lâu rồi có vẻ như đã chết rồi .
Ngày xưa, lúc còn ở nhà với cha, Mị là cô gái trẻ, dẹp, yêu đời, có tài thổi sáo hay, có bao nhiêu trai làng mê. Nhà Mị cũng như những nhà có con gái khác, mỗi năm đến Tết, bố mẹ không thể ngủ dược vì tiếng chó sủa. Suốt đêm, con trai đến đứng thổi sáo chung quanh vách. Mị được yêu và cũng đáng yêu.
Vả lại, cô còn là người có ý thức về sự tự do của mình. Nhà Mị vốn rất nghèo, bố Mị lấy mẹ Mị không có đủ tiền cưới, phải đi vay nhà thống lí … Mỗi năm nộp cho chủ nợ một nương ngô. Đến tận khi hai vợ chồng già rồi mà cũng chưa trả được nợ. Mẹ Mị chết cũng chưa trả hết nợ. Nhưng khi thống lí Pá Tra đến bảo bố Mị cho cô về làm dâu để gạt nợ thì Mị đã xin : Con nay đã biết cầm cuốc nương làm ngô, con phải làm nương ngô giả nợ thay cho bố. Bố đừng bán con cho nhà giàu .
KHI MỚI VỀ LÀM DÂU
Tuổi thanh xuân của Mị bị cắt ngang bởi cái án nợ đời cha mẹ để lại. Mị bị bắt cóc về làm dâu nhà thống lí Pá Tra để trừ nợ .Lúc đầu mới về “ làm dâu ” để phản kháng lại cái sự phi lí ấy, Mị đã “ hằng mấy tháng trời đêm nào Mị cũng khóc ”. Khóc là biểu lộ của trạng thái tâm lí bị ức chế, không cam chịu, không gật đầu cái thực sự nghiệt ngã ấy. Mị cũng đã từng nghĩ đến cái chết khi cầm nắm lá ngón về tự tử trước mặt cha nhưng vì thương cha già Mị không đành chết. Mị ném nắm lá ngón xuống đất như ném đi tuổi trẻ niềm hạnh phúc của mình để quay về nhà thống lý đồng ý kiếp sống trâu ngựa. Cái âm ti trần gian ấy đã giam giữ cuộc sống Mị. Tuổi xuân của Mị bị vùi dập đến héo úa, lụi tàn trong căn buồng chỉ độc một cái hành lang cửa số nhỏ như lòng bàn tay “ trông ra ngoài không biết sương hay là nắng ”. Mị bị nô lệ hóa trở thành công cụ lao động. Nói đúng hơn là bị bóc lột sức lao động một cách tàn tệ trở thành một súc nô trong nhà thống lý. Cuộc sống của Mị bị vùi vào việc làm cả đêm lẫn ngày “ tết xong thì lên núi hái thuốc phiện, giữa năm thì giặt đay xe đay, cuối mùa thì đi nương bẻ bắp … ”. Không chỉ vậy, Mị còn bị bóng ma thần quyền ép chế làm cho tê liệt về niềm tin, mất hết cả ý thức phản kháng. Nhà văn Tô Hoài đã nhiều lần so sánh Mị với con vật ( con ngựa, con trâu, con rùa ). Từ đó Mị sống trong vô cảm, tâm hồn bị phong kín bởi sự lặng câm, băng giá “ càng ngày Mị càng không nói, cứ lùi lũi như con rùa nuôi trong xó cửa ”. Thử hỏi còn xót xa nào hơn thế nữa không ?Nhưng bằng cảm quan nhân đạo và tấm lòng yêu thương đồng cảm với số phận con người, Tô Hoài đã mang đến cho người đọc những thước phim quay chậm về sự bừng lên của một sức sống tiềm tàng, mãnh liệt đang âm ỉ cháy trong con người Mị. Bên ngoài là một cô Mị lầm lũi như cái bóng, như đã chết nhưng bên trong lại chứa đựng lòng ham sống. Sức sống ấy như hòn than nhỏ đang bị vùi lấp trong cái vẻ bên ngoài lặng câm vô cảm. Vô tình cơn gió của đêm tình mùa xuân đã làm hồi sinh con người Mị, thức dậy cả một kí ức tươi đẹp và trỗi dậy một sức sống, lòng ham sống đến cuồng nhiệt nhưng cũng đầy thảm kịch .
SỰ THỨC TỈNH VÀ KHÁT VỌNG HỒI SINH CỦA MỊ TRONG ĐÊM TÌNH MÙA XUÂN
Mùa xuân ở Hồng Ngài rộn ràng âm thanh và sắc tố. Đó là tiếng cười của trẻ con, màu vàng ửng của cỏ gianh và gió rét kinh hoàng, là màu đỏ của những chiếc váy hoa phơi trên những mỏm đá xòe ra như những con bướm sặc sỡ và chắc như đinh không hề thiếu được “ tiếng sáo gọi bạn yêu lửng lơ bay ngoài đường ”. Chính những hình ảnh và âm thanh ấy như một cơn gió thổi tung đám tàn tro đang vây quanh cuộc sống Mị. Đặc biệt qua thẩm mỹ và nghệ thuật trần thuật và miêu tả rực rỡ, Tô Hoài đã mang đến cho người đọc một linh hồn đang cựa quậy hồi sinh đằng sau lớp xác giá băng. Chính tiếng sáo đã ảnh hưởng tác động đến Mị, góp thêm phần thức tỉnh một tâm hồn nguội lạnh. Tiếng sáo như sợi dây vô hình dung nối mị với quá khứ và hiện tại làm sống dậy trong Mị một kí ức tươi đẹp. Nói đúng hơn nó thức tỉnh cái tài hoa trong Mị. Mị thổi sáo hay, thổi lá giỏi có biết bao nhiêu người mê ngày đêm thổi sáo đi theo Mị. Quá khứ đẹp nhưng trái chiều với một hiện tại buồn mênh mang. Mị ngồi nhẩm thầm lời của người đang thổi sáo :Mày có con trai con gái rồiMày đi làm nươngTa chưa có con trai con gáiTa đi tìm tình nhânTiếng sáo làm Mị can đảm và mạnh mẽ hơn, Mị thoát khỏi cái lớp xác vô hồn ấy bằng một hành vi “ làm mưa làm gió nhân tính ”. Mị tìm đến rượu, nhưng không phải để tìm vui mà là để giải sầu ” Mị uống ực từng bát rồi say ”. Mị uống như nuốt căm hận vào lòng. Sự bất bình thường ấy đã nói lên toàn bộ. Sức chịu đựng hạn chế, đã đến lúc cần phát cháy. Rượu và tiếng sáo chính là chất men say thức tỉnh phần đời đã mất của Mị, giờ đây Mị không còn lặng câm nữa mà đã hồi sinh. Mị đang sống về ngày trước và không gì hoàn toàn có thể ngăn được niềm vui sướng của Mị “ lòng Mị đùng một cái vui sướng như những đêm tết ngày trước ”. Còn gì niềm hạnh phúc bằng khi mình tìm lại được chính mình ? Tô Hoài đã xâm nhập vào mê cung tâm trạng của người phụ nữ này và bằng lòng cảm thông yêu thương thâm thúy, nhà văn đã làm người đọc thực sự xúc động trước những đổi khác về tâm ý của Mị. “ Con rùa nuôi trong xó cửa ” ấy đã không còn lùi lũi nữa rồi. Nó đã phá vỡ cái bức tường vô cảm kia để khát khao tìm ra thiên đường mùa xuân của tuổi trẻ, của niềm hạnh phúc. Mị nhận thức được chính mình, đó chính là ý thức về tuổi trẻ. Mị thấy mình còn trẻ “ Mị trẻ lắm. Mị hãy còn trẻ. Mị muốn đi chơi ”. Còn trẻ nghĩa là còn sức sống, còn khao khát sống, còn muốn yêu thương. Đúng là một xúc cảm thảm kịch : nhận ra mình còn trẻ khi mà tuổi xuân bị tước đoạt rồi và sống trong thực trạng đáng thương này thì đúng là thảm kịch. Nhưng dù đó là thảm kịch thì Mị vẫn vui sướng vì dù sao Mị vẫn còn là chính mình với trái tim đầy khát vọng .
Nhưng đớn đau thay, cùng với xúc cảm tìm lại được chính mình là một nỗi tủi thân. Tủi thân khi nghĩ về thực tại. Mị đã có chồng nhưng người chồng ấy không tình yêu, không niềm hạnh phúc. A Sử – kẻ khốn nạn ấy đã giam hãm cuộc sống Mị và dẫu “ không có lòng với nhau mà cũng phải ở với nhau ”. Cảm xúc ấy như một gáo nước lạnh dội vào mặt, làm tan biến đi tổng thể niềm vui sướng mà nãy giờ Mị chắt chiu tích góp. Còn gì đau khổ bằng lấy một người mà mình không có tình yêu. Còn gì đau khổ bằng phải sống với một kẻ vũ phu chỉ xem mình là món đồ chơi và bị khinh rẻ như súc nô. Mị lại tưởng đến nắm lá ngón, Mị ước ao có nắm lá ngón trong tay lúc này Mị sẽ ăn cho chết ngay chứ không buồn nhớ lại nữa, nhớ lại nước mắt chỉ ứa ra. Muốn chết để giải thoát nỗi đọa đày, muốn chết để thoát khỏi thảm kịch, điều này dễ thông cảm nhưng hơn hết Tô Hoài đã mang đến cho người đọc sự lột xác của Mị. Muốn chết chính là bộc lộ của sức sống. Khi Mị đã hồi sinh, khó hoàn toàn có thể nào gật đầu được thực tại cay đắng này .Nhưng không có nắm lá ngón, tâm trạng Mị chợt xoay sang hướng khác. Khi mà tiếng sáo gọi bạn yêu ngoài kia đang réo gọi, khi mà cả thiên đường niềm hạnh phúc của mùa xuân phía sau ô cửa nhỏ kia đang nồng nàn, thôi thúc trái tim Mị. Mị không hề ngồi yên được nữa. Mị phải đứng dậy thôi ! Mị hành vi trong lặng lẽ. Lặng lẽ nhưng mãnh liệt. Mị đã thắp lên ngọn đèn trong căn phòng u ám và đen tối, đặc cóng muộn phiền. Ngọn đèn như xua tan đi tổng thể cái bóng tối u ám và đen tối đang bao quanh cuộc sống Mị. Ngọn đèn thắp sáng tâm hồn Mị, đốt cháy cả nỗi khát khao vượt ra khỏi bức tường âm ti để đến với quốc tế ngoài kia đang dập dìu tiếng sáo. Tô Hoài đã miêu tả thật thâm thúy cái khát vọng cháy bỏng ấy của Mị bằng một đoạn văn ngắn nhưng giàu nỗi cảm thông san sẻ. Câu văn ngắn, nhịp gấp biểu lộ sự trỗi dậy mãnh liệt của nhân vật “ Mị quấn lại tóc. Mị với tay lấy cái váy hoa vắt ở phía trong vách ”. Mị hành vi thản nhiên, dù Mị biết A Sử đang hiện hữu trong căn buồng của Mị. Nhưng Mị không sợ, bóng ma thần quyền đã không thể nào làm gì được Mị nữa rồi. Nhưng đớn đau thay, sự gian ác tàn ác của giai cấp thống trị miền núi đã dập tắt đi cái khát vọng và sự trỗi dậy đó của Mị. A Sử đã nhẫn tâm trói Mị bằng một thúng sợi đay, tóc Mị xõa xuống hắn cuốn luôn tóc Mị lên cột làm cho Mị không cúi không nghiêng đầu được nữa .
Nhưng lúc này đây, Mị đâu còn sống bằng thể xác nữa mà Mị đang thực sự đang sống bằng tâm hồn. A Sử trói được thể xác của Mị nhưng không thể nào trói được tâm hồn của Mị. Bởi tâm hồn Mị đã vượt ra khỏi cái lỗ vuông bằng bàn tay kia để sống cùng đêm tình của tuổi trẻ. Thể xác Mị nằm đây, giữa bốn bức tường câm lặng nhưng hồn Mị đang “ đi theo những game show những đám chơi ”. Tâm hồn Mị ngập đầy tiếng sáo, ăm ắp những kỷ niệm đẹp tươi. Có lúc tiếng sáo nhập cả vào hồn Mị làm Mị bừng lên như ngọn lửa gặp cơn gió lớn “ Mị vùng bước tiến ”. Hành động này cho thấy Mị không hề biết mình đang bị trói ( hoặc hoàn toàn có thể biết bị trói nhưng đã quên vì sức sống của tâm hồn lớn hơn nỗi đau thể xác ). Nhưng rồi “ tay chân đau không cựa được ” lại đưa Mị về với hiện thực cay đắng “ Mị thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa ”. Nhưng sức sống ấy vẫn âm ỉ cháy dù đau đớn, tủi nhục. Suốt đêm, Mị lúc mê lúc tỉnh. Lúc mê thì sống trong “ hơi rượu tỏa ” cùng tiếng sáo mênh mang gọi bạn tình. Lúc tỉnh thì “ nồng nàn tha thiết nhớ ”. Có một chi tiết cụ thể rất đắt khi nhà văn kết thúc diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm tình mùa xuân. Đó là chi tiết cụ thể : Mị tỉnh dậy và nhớ lại câu truyện người đàn bà bị chồng trói chết trong căn nhà này. Và Mị đã sợ, sợ chết “ Mị cựa quậy xem thử mình còn sống hay đã chết ”. Sợ chết là biểu lộ của lòng ham sống. Sức sống trong con người khốn khổ ấy đã không lụi tàn mà ngược lại vẫn mãnh liệt như những đợt sóng ngầm gầm gào trong lòng đại dương tưởng như không gì hoàn toàn có thể dập tắt nổi. Nói như nhà văn Lỗ Tấn “ Một tia lửa thời điểm ngày hôm nay báo hiệu một đám cháy ngày mai ”. Chắc chắn đợt sóng ngầm ấy sẽ hứa hẹn trở thành đợt sóng thần của ngày mai. Đó là đêm cởi trói cho A Phủ một năm sau đó .
ĐÊM MÙA ĐÔNG CẮT DÂY TRÓI CHO A PHỦ
Cũng là nạn nhân của chủ trương cho vay nặng lãi, A Phủ trở thành trâu ngựa trong nhà Pá Tra. Hai số phận nhưng một cảnh ngộ. Họ là nô lệ, ăn đời ở kiếp cho lũ nhà giàu. Vì để hổ bắt mất một con bò, mạng sống của A Phủ bị treo lên giá chết. Án tử đang đợi A Phủ từng phút từng giây. Đó là những đêm mùa đông trên núi cao dài và buồn. Mị thức dậy và sống cùng ngọn lửa. Mị vẫn câm lặng trong nỗi đơn độc. Lửa cũng đơn độc. Hai kẻ đơn độc ấy sưởi ấm cho nhau. Nhìn thấy A Phủ bị trói đứng như vậy, Mị cũng bình thản, bình thản một cách lạ lùng đến nhẫn tâm. Phải chăng “ Sống lâu trong cái khổ Mị quen khổ rồi ” nên Mị không còn nhận ra nỗi khổ của người khác. Và nếu đúng như vậy thì đớn đau thay Mị đã đánh mất đi lòng nhân ái mà trong bản thân người phụ nữ nào cũng có. Khi và chỉ khi dòng nước mắt của A Phủ “ bò xuống hai hõm má đã xám đen lại ”. Đó là tín hiệu của sự chết đã Open trên khuôn mặt của người nô lệ ấy thì trái tim Mị mới bừng tỉnh, lòng thương người trong Mị mới trỗi dậy. Chính “ dòng nước mắt lấp lánh lung linh ấy ” đã làm tan chảy lớp băng giá lạnh trong lòng Mị. Lúc này đây, Mị mới thấm thía được nỗi cùng cực của kiếp người. Thương người, Mị lại thương mình. Mị tưởng tượng lại chuỗi ngày ê chề dài dằng dặc của cuộc sống mình. A Phủ sao mà giống Mị thế, Mị cũng từng bị A Sử trói đứng thế kia, có “ nhiều lần khóc nước mắt rơi xuống miệng, xuống cổ không biết lau đi được ”. Mị chợt nhận ra người ấy giống mình về cảnh ngộ, mà những người cùng cảnh ngộ rất dễ cảm thông cho nhau. Mị phẫn nộ khi nhớ lại người đàn bà bị trói chết trong căn nhà này. Mị càng phẫn nộ càng uất hận “ chúng nó thật gian ác ”. Nhớ đến những chuyện ngày trước, trở lại với hiện tại, Mị đau khổ cay đắng cho thân phận của mình : “ Ta là thân đàn bà chúng nó đẵ bắt ta về trình ma nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây thôi ”. Nhưng Mị không có quyền bỏ mặc người khác. Lý trí mách bảo Mị rằng phải cứu A Phủ. Trái tim nhân ái của Mị đã thôi thúc Mị phải hành vi. Nhưng Mị chợt chùn lại. Mị giằng xé kinh hoàng giữa mạng sống của mình và người đồng cảnh ngộ. Có thể Mị cứu được A Phủ nhưng chính Mị sẽ lại phải chết trên cái cọc ấy. Nhưng Mị nào đâu thấy sợ, bởi giờ đây, lòng thương người đã lớn hơn toàn bộ mọi nỗi sợ hãi. Mị táo bạo, Mị kinh khủng, Mị làm mưa làm gió. Chính hành vi cắt dứt sợi dây trói đã phần nào cho thấy vẻ đẹp sức sống của Mị. Đó chính là sức sống của cô gái Mèo dám dứng lên đương đầu với lũ ác thú. Dù còn là mang tính tự phát nhưng đó là tín hiệu dự báo cho thấy được sự bừng tỉnh của những nô lệ đang đi theo tiếng gọi của cách mạng. Có ai ngờ được rằng Mị cắt đứt dây trói cho A Phủ cũng là vô tình cắt đi sợi dây oan nghiệt trói buộc cuộc sống mình. Mị đã làm một việc động trời nhưng đó là tất yếu. Cái khoảng thời gian ngắn Mị đứng lặng trong bóng tối là Mị sống trong sự bộn bề trăm mối. Lòng Mị rối bời với câu hỏi : chạy theo A Phủ hay ở đây chờ chết ? Cuối cùng tiếng gọi của tự do và sức sống tiềm tàng đã thôi thúc Mị phải sống và Mị vụt chạy theo A Phủ. Những bước chân của hai con người khốn khổ ấy băng qua đêm hôm như đạp đổ uy quyền, thần quyền của bọn lãnh chúa phong kiến đương thời đã đè nặng tâm hồn họ biết bao nhiêu năm qua. Ta hãy nghe Mị nói sau bao nhiêu năm câm nín : “ A Phủ. Cho tôi đi ! … Ở đây thì chết mất ”. Đó là câu nói biểu lộ niềm khao khát sống và khát khao tự do đến mãnh liệt. Và tiếng gọi tự do đang vẫy gọi họ phía trước, nơi họ đến là Phiềng Sa vùng đất hứa còn Hồng Ngài ngày hôm nay còn chăng là những ngày buồn đau, tủi nhục .
Đây không phải là hành vi mang tính bản năng. Đúng hơn, cùng với sự trỗi dậy của ký ức, khát vọng sống tự do, đã khiến Mị chạy theo người mà mình vừa cứu. Mị giải thoát cho A Phủ và giải thoát cho cả bản thân mình ! Hành động táo bạo và giật mình ấy là tác dụng tất yếu của sức sống tiềm tàng khi người con gái yếu ớt dám chống lại cả cường quyền và thần quyền .Thành công của nhà văn khi miêu tả sự hồi sinh của nhân vật đó chính là nhờ vào thẩm mỹ và nghệ thuật trần thuật mê hoặc. Cách dựng cảnh sinh động. Cách lột tả nội tâm nhân vật nhiều giật mình mê hoặc. Ngôn ngữ mộc mạc đơn giản và giản dị. Tất cả đã tạo nên giá trị nhân văn thâm thúy của tác phẩm, góp thêm phần mang đến cho người đọc sự xúc động mãnh liệt trước số phận của đồng bào miền núi Tây Bắc dưới ách thống trị của bọn chủ nô và lũ Tây đồn .
ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT
+ Nghệ thuật xây dựng nhân vật: nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật sắc sảo.
Nghệ thuật miêu tả đời sống nội tâm của nhân vật, ít miêu tả hành động bên ngoài, nếu miêu tả thì chú ý những hành động lặp đi lặp lại (thường cúi mặt, mặt buồn rười rượi )
Mượn hình tượng vạn vật thiên nhiên để miêu tả tâm trạng ( mùa xuân của vạn vật thiên nhiên của đất trời như gợi lên cả sức sống mùa xuân trong lòng Mị ) .Trực tiếp miêu tả diễn biến tâm trạng tinh xảo và hài hòa và hợp lý ( nghiên cứu và phân tích cách miêu tả diễn biến tâm trạng Mị theo hai cảnh : Đêm mùa xuân nghe tiếng sáo gọi bạn và đêm mùa đông cắt dây trói cứu A – Phủ )+ Nghệ thuật kể chuyện : kể chuyện tích hợp nhiều điểm nhìn ( bên ngoài, bên trong, xa, gần ), từ từ mày mò quốc tế nội tâm sâu thẳm và ngọn lửa sống âm ỉ đằng sau vẻ bên ngoài vô cảm của Mị .+ Ngôn ngữ, hình ảnh : giàu chất thơ, chân xácChất thơ ấy, sự chân xác trong miêu tả hiện thực ấy còn được bộc lộ rõ không chỉ có vậy trong những nhân vật A Phủ và cha con thống lí Pá tra. Đó là những nhân vật ta sẽ liên tục tìm hiểu và khám phá trong giờ học tiếp .
Xem thêm:
Sức sống tiềm tàng, mãnh liệt của nhân vật Mị trong Vợ chồng A Phủ – Tô Hoài
Tham khảo những bài văn mẫu cơ bản tại phân mục : https://vvc.vn/van-mau/co-ban/Đón xem những bài viết mới nhất trên fanpage FB : Thích Văn Học
