Hơn 200 năm qua, Truyện Kiều với vị trí là “ tập đại thành của văn học cổ điển nước nhà” đã tồn tại xuyên suốt với chiều dài lịch sử văn hóa dân tộc, Truyện Kiều vẫn có một sức sống mãnh liệt trong đời sống nhân dân Việt Nam, bởi nó không chỉ là câu chuyện về văn chương Việt mà còn là ý thức về bản ngã về văn hóa Việt, bản sắc Việt, tâm hồn Việt. Đúng như suy nghĩ của chúng ta, Truyện Kiều gắn bó với mỗi người dân Việt ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời trong tiếng ru à ơi của bà, của mẹ…Truyện Kiều cũng là tác phẩm không phân biệt người đọc, vừa mang tính bác học, hàn lâm, vừa dân dã, gần gũi. Người nông dân vừa cày, vừa cấy, vừa say sưa trích đoạn ít câu Kiều, chàng lính trẻ chao mình trên cánh võng Trường Sơn ngâm Kiều trong những năm chiến tranh lửa đạn; bao thế hệ giáo viên, học sinh vẫn miệt mài giảng dạy, học tập Truyện Kiều… Có một câu chuyện hết sức cảm động là trong nhà lao trước giờ xử án, Lý Tự Trọng đã xin một cuốn Kiều để đọc, để ngâm. Gần đây, tại Bình Dương có một người làm nghề chăn nuôi lợn đã dành dụm vốn liếng xây dựng một “ Vườn Kiều” “ có cây cổ thụ, có hoa bốn mùa”…
Sức sống của Truyện Kiều trong đời sống dân cư Nước Ta được biểu lộ ở nhiều góc nhìn. Thể hiện trong đời sống dân gian, nhiều câu thơ trong Truyện Kiều được nhân dân truyền miệng, vận dụng và dần trở thành một lối hành văn miêu tả ý nghĩa thâm thúy. Không chỉ đời cụ Nguyễn Du, mà ngày này khi yêu nhau, một chàng trai Tặng quà cho cô gái của mình, đã dùng lời nói của Kim Trọng nói khi Tặng Ngay quà cho Thúy Kiều, rất là văn hóa truyền thống và tế nhị vì biết giảm nhẹ giá trị vật chất, nhấn mạnh vấn đề giá trị kỷ niệm :
Rằng: trăm năm kể từ đây
Của tin gọi một chút ít này làm ghiRồi khi tình yêu đang nồng nàn, vì lẽ gì đó, đôi lứa phải xa nhau, chàng trai nào mà chẳng muốn dặn dò người tình thủy chung, giữ gìn mọi thứ vì tình yêu của họ. trong thực trạng đó dễ gì tìm ra lời nói tương thích vì dễ làm tình nhân phật lòng, thế nên chàng trai lại mượn lời Kim Trọng dặn Thúy Kiều trước lúc chia tay về quê hộ tang chú :Gìn vàng, giữ ngọc cho hayCho đành lòng kẻ chân mây cuối trời .Nghe xong lời tình nhân dặn, cô gái nhanh trí vấn đáp :Thương sao cho trọn thì thươngTính sao cho vẹn mọi đường, thì vâng !Tình yêu của đôi trai gái ấy lại càng kết nối với nhau hơn bởi ở họ còn là những người cùng tâm đắc Truyện Kiều. Thế đấy, có những câu Kiều không những giúp người ta chuyển tải quan điểm của mình một cách toàn vẹn rất là văn hóa truyền thống, mà càng làm họ kết nối, xích lại gần nhau hơn .Có thể nói, cho đến nay ở nước ta chưa có một tác phẩm văn học nào có tầm ảnh hưởng tác động sâu rộng như Truyện Kiều, Do yêu Truyện Kiều mà phát sinh nhiều mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật, văn chương như tập Kiều, lẩy Kiều, bình Kiều, vịnh Kiều, đố Kiều, thậm chí còn còn dùng Truyện Kiều để bói toán vận hạn tốt xấu ( bói Kiều ). Huyện Nghi Xuân, Tỉnh thành phố Hà Tĩnh, quê nhà của Đại thi hào Nguyễn Du còn nổi tiếng với một mô hình diễn xướng là trò Kiều. Được chuyển tác từ Truyện Kiều, trò Kiều là hình thức hát, diễn xuất và làm trò với những nội dung là những điển tích điển cố trong Truyện Kiều. Từ vịnh Kiều, bình Kiều mang đậm sắc tố của giới tri thức nho học, đến ngâm Kiều, đố Kiều, lẩy Kiều, bói Kiều mang đậm sắc tố dân gian đã lôi cuốn được số đông mọi những tầng lớp nhân dân tham gia. Trong khuôn khổ bài viết này, chúng tôi xin ra mắt một số ít mô hình :
– Vịnh Kiều là lấy Truyện Kiều hoặc những nhân vật trong Truyện Kiều làm đề tài để qua đó giãi bày tâm sự hoặc nêu lên quan điểm của mình khi nhận định và đánh giá một yếu tố nào đó. Chẳng hạn như cụ Nguyễn Khuyến viết :Có tiền việc trước mà xong nhỉThời trước làm quan cũng thế à ?Thì đâu phải chỉ vịnh thằng bán tơ mà còn là lời tố cáo những tệ nạn tham nhũng của xã hội đương thời .- Lẩy Kiều là lựa chọn những câu thích hợp trong số 3254 câu trong Truyện Kiều rồi nối lại sao cho có vần và có nghĩa theo dụng ý của người viết để tạo nên một bài viết về một chuyện nào đó. Tất nhiên hoàn toàn có thể thêm bớt để sao cho hợp dự tính riêng theo nội sung mình kể. Phải thuộc Truyện Kiều mới hoàn toàn có thể lựa chọn được những câu hợp cảnh, hợp người. Sau đây là trích đoạn của một bài lẩy Kiều của GS – Nguyễn Lân Dũng khi về thăm quê nhà của cựu chiến binh Đoàn Văn Đạt, người trở thành chủ nhiệm bánh đậu xanh Nguyên Hương ( Thành Phố Hải Dương ), cảm phục nghị lực của ông, nhất là đức tính ham làm từ thiện, Giáo sư đã viết bài lẩy Kiều : “ Bánh ngọt tình vàng ”… Thành Phố Hải Dương tình lại gặp tìnhMột vùng như thể cây quỳnh, cành giaoĐậu xanh hương bánh ngọt ngàoNghề gia truyền đã rơi vào tay aiĐã không kẻ đoái, người hoàiTiếc nghề mà lại ngậm ngùi cho thânLại càng mê mệt niềm tinTìm người ghé lại ân cần hỏi hanGiờ đây bèo hợp, mây tanXin bày cho những cách làm thời xưaQuản bao tháng đợi, năm chờCũng may dây cát được nhờ bóng cây
Nghề xưa càng lắc, càng đầy
Phúc nào đổi được giá này cho ngang …- Bói Kiều : Thông thường khi muốn bói Kiều, người ta khăn áo chỉnh tề, tay cầm cuốn Truyện Kiều thành tâm với điều mà mình muốn biết sắp xẩy ra như thế nào, nhìn nén hương đang cháy nghi ngút và khấn : “ Lạy vua Từ Hải, lạy vãi Giác Duyên, lạy tiên Thúy Kiều, con tên là … xin cho con biết chuyện X của con sẽ như thế nào, xin ứng vào trang ( phải hoặc trái ), dòng thứ … ( tính từ dưới lên hoặc trên xuống ). Khấn xong thì người bói lật trang Kiều để tìm câu ứng nghiệm, tùy theo tâm thế của mình mà suy ngẫm, so sánh, tính già, tính non …- Bên cạnh đó, khảo sát ca dao, dân ca, hát trống quân, hát ví, hát giặm, ta cũng thấy nhân vật trong Truyện Kiều được đi vào trong lời ăn, lời nói của nhân dân. Chẳng hạn, trong hò Nam Bộ : “ Đường Hồ Chí Minh trơn như mỡ. Cát núi Sập lạnh như gương. Dang tay đưa bạn lên đường. Gá duyên để gió, khác chi Kim Trọng về để lại khúc đoạn trường cho Kiều nương ” .Trong hò Huế ở Bình Trị Thiên : “ Sen xa hồ sen khô hồ cạn. Lựu xa đào, lựu ngả, đào nghiêng. Xa em ngày tháng gieo sầu. Khác nào như Thúy Kiều xa Kim Trọng, biết mấy niên cho hết sầu ” .Hoặc trong hát quan họ TP Bắc Ninh :“ Bây giờ tôi mới gặp tìnhKhác gì Kim Trọng thanh minh gặp KiềuTiện đây cho hỏi một điềuĐài gương soi đến dấu bèo cho nhau ?Từ khi ăn một miếng trầuMiệng ăn môi đỏ, dạ sầu tương tư … ”- Đố Kiều : Xuất phát từ tính phổ cập của Truyện Kiều trong đời sống dân gian, đố Kiều đã trở thành một game show văn nghệ được người dân yêu dấu. Điều đặc biệt quan trọng khi chơi trò này, cả người ra câu đố và người giải đốthường dùng thơ lục bát để chuyển tải ý của mình. Trò chơi đố Kiều diễn ra ở nhiều nơi, dưới nhiều hình thức khác nhau. ở xứ Nghệ nói chung và ở địa phận Nghi Xuân ( thành phố Hà Tĩnh ) nói riêng, đố Kiều thường diễn ra trong những cuộc hát phường vải. Đố Kiều cũng có nhiều dạng, ví dụ như sau :Truyện Kiều anh thuộc đã lòngChỗ nào tơ liễu mà không buông mànhTrả lời :Dưới cầu nước chảy trong veoBên cầu tơ liễu bóng chiều thướt thaHay :Tiện đây hỏi khách cưu giaoChàng Kim đau bụng thế nào chàng ơi ?Trả lời :Khi tựa gối, khi cúi đầuKhi vò chín khúc, khi chau đôi màyCòn so với những mô hình trình diễn chuyên nghiệp, Truyện Kiều cũng là cảm hứng cho những văn nghệ sỹ phát minh sáng tạo, từ hội họa, âm nhạc, sân khấu … tất cả chúng ta phát hiện rất nhiều tác phẩm được phóng tác chuyển thể từ Truyện Kiều. Truyện Kiều cũng đã được chuyển thể sang những mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ như chèo, tuồng, điện ảnh. Từ những năm 1923 – 1924 đã dựng một bộ phim có khoảng chừng 20-30 nhân vật trong Truyện Kiều nhưng không được thành công xuất sắc bởi sức ảnh hưởng tác động và lan tỏa của Truyện Kiều trong đời sống quá lớn. Nhưng trong những năm gần đây, một số ít bộ phim tương quan đến Nguyễn Du và truyện Kiều được sinh ra, trong số đó phải kể đến phim điện ảnh “ Long Thành cầm giả ca ” do cục điện ảnh, hãng phim Giải Phóng triển khai từ năm 2010. Ngoài ra, còn 1 số ít phim tư liệu như “ Truyện Kiều từ cõi trăm năm ” do tỉnh thành phố Hà Tĩnh sản xuất ; phim tài liệu chính luận “ Đại thi hào Nguyễn Du ” do Đài truyền hình Nước Ta sản xuất ; phim “ Lệ chảy quanh thân Kiều ” do Hội Kiều học triển khai .
Trong nghành nghề dịch vụ sư phạm, Truyện Kiều là tác phẩm duy nhất được đưa vào giảng dạy ở tổng thể những bậc học, từ tiểu học, trung học cơ sở, trung học phổ thông cho đến bậc ĐH. Không như ở cấp bậc đại trà phổ thông chỉ tiếp cận Truyện Kiều ở góc nhìn khám phá về thi pháp của Nguyễn Du, ở bậc ĐH những sinh viên sẽ được lý giải thâm thúy hơn nữa Truyện Kiều nhìn từ góc nhìn văn hóa truyền thống, xã hội dân tộc bản địa. Truyện Kiều được đưa vào giảng dạy từ rất sớm, năm 1914. Theo Giáo Sư, nhà Giáo nhân dân Nguyễn Đình Chú, đồng thời là chủ biên SGK Văn lớp 10 nhấn mạnh vấn đề : “ Việc dạy văn học để giáo dục hay rèn luyện phẩm chất nhân bản cho con người trong khoanh vùng phạm vi một tác phẩm văn học thì không có tác phẩm nào “ lợi hại ” bằng Truyện Kiều ” .Nói về công tác làm việc điều tra và nghiên cứu Truyện Kiều trong nước ta hoàn toàn có thể nhìn nhận về cả một kho tàng những khu công trình lớn nhỏ của những học giả nhiều thế hệ. Các nhà nghiên cứu trong hội Kiều học học nghiên cứu và điều tra ở nhiều góc nhìn khác nhau … nhưng ở họ đều là những học giả có chung niềm đam mê điều tra và nghiên cứu, tò mò Truyện Kiều theo những hướng đi riêng. Trong khoảng chừng 10 đến 20 năm trở lại đây, ngành Kiều học được xem là một trong những ngành tăng trưởng mạnh nhất. Theo tiến sỹ Trần Trọng Dương, viện nghiên cứu và điều tra Hán Nôm : Trong 20 năm qua cả nghành nghiên cứu và điều tra đã mở ra một hướng đi mới, là hướng đi “ tầm nguyên ”, do Giáo sư Hoàng Xuân Hãn là người khởi xướng. Và từ hướng đó, những nhà nghiên cứu đã đi tìm những hệ văn bản, và liên tục những văn bản mới từ cuối thế kỷ XIX được phát hiện và mỗi một lần phát hiện là một lần lan rộng ra biên độ của điều tra và nghiên cứu, lan rộng ra tầm hiểu biết của tất cả chúng ta về Truyện Kiều. lan rộng ra tầm tri thức mới về cả văn bản học, lẫn ngôn từ, văn chương. Và việc xuất bản những khu công trình nghiên cứu và điều tra như để tạo ra những hiệu ứng xã hội, khiến cho kể cả những người thông thường vẫn tìm đến những văn bản nôm, thậm chí còn có những người học được chữ nôm từ văn bản Truyện Kiều. Điều đó cho thấy sức lan tỏa Truyện Kiều lớn đến mức nào, không riêng gì là ngôn từ mà lan rộng ra sang biên độ văn tự, mở văn hóa truyền thống, mở chữ nghĩa, khiến người Việt lúc bấy giờ có tâm thức muốn tìm lại quá khứ dân tộc bản địa, tìm lại vẻ đẹp truyền thống cuội nguồn. Đó là điều lớn nhất Truyện Kiều làm được cho xã hội .Truyện Kiều không chỉ có vị trí quan trọng trong dòng chảy văn học, văn hóa truyền thống dân tộc bản địa mà giá trị của Truyện Kiều đã vượt biên giới để đến với nhiều dân tộc bản địa trên quốc tế. Truyện Kiều đã được dịch ra rất nhiều thứ tiếng như : Anh, Pháp, Nga, Đức, Trung Quốc, Tây Ban Nha, Tiệp Khắc, Hungary, Bulagaria, Nhật bản, Lào, Vương Quốc của nụ cười, Nước Hàn … Năm 1926, dịch giả người Pháp Rơ-ne-cry-sac khi dịch Truyện Kiều đã viết bài điều tra và nghiên cứu dài 96 trang, có đoạn : “ Kiệt tác của Nguyễn Du hoàn toàn có thể sánh một cách xứng đángvới siêu phẩm của bất kể vương quốc nào, bất kể thời đại nào ” và ông Tóm lại : “ Sung sướng thay bậc thi sĩ với một tác phẩm độc lạ vô nhị đã làm rung động và ca vang tổng thể tâm hồn của một dân tộc bản địa ” .
Vì sao Truyện Kiều lại có vị trí như vậy trong lòng dân tộc, trong lòng dộc giả thế giới? Bởi vì ở Truyện Kiều chứa đựng đầy đủ các giá trị tinh thần lớn, đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam đó là: Lòng thương người, xem trọng con người, xem con người là trung tâm của vũ trụ từ đó nảy sinh truyền thống nhân ái, trọng tình nghĩa, trọng nhân phẩm, danh dự, lẽ phải; là lối sống khoan dung, độ lượng, lạc quan; cách ứng xử tế nghị có văn hóa, sống giản dị, mộc mạc; khuynh hướng thẩm mỹ hài hòa, yêu thiên nhiên… Những truyền thống, những giá trị nói trên đậm nhạt có khác nhau nhưng đều có thể tìm thấy trong đại kiệt tác “ Đoạn trường tân thanh” của đại thi hào dân tộc- danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Du.
Số phận đặc biệt quan trọng của Truyện Kiều đã đưa Nguyễn Du về với nhân dân mình, dân tộc bản địa mình đến với trái đất. Có một hằng số lịch sử vẻ vang không hề vượt qua ấy là vì Truyện Kiều đã thuộc về nhân dân, dân tộc bản địa, thuộc về lịch sử vẻ vang. Là vì hơn 200 năm nay, nhân dân, thậm chí còn trái đất đã đọc thấy “ tâm hồn ” của mình của dân tộc bản địa mình, lối cảm, nghĩ của chính mình ; tìm thấy sắc diện “ bản lai diện mục ” của chính mình. Đọc Truyện Kiều là đọc tâm hồn dân tộc bản địa, đến với Truyện Kiều là đến với hồn dân tộc bản địa : “ Giá đem lòng tôi đọc Nguyễn Du. Có phải đã hiểu nhân dân mình thêm chút nữa ” ( Đọc Kiều – Chế Lan Viên ). Trong bài “ Đặc sắc của văn học cổ xưa Nước Ta qua nội dung Truyện Kiều. ” GS Đặng Thai Mai đã đưa ra nhận định và đánh giá : “ Người dân Nước Ta bất kể thuộc về những tầng lớp nào, không ai là không thích nghe kể Truyện Kiều, ngâm Kiều, lẩy Kiều. Người ta nhớ lấy từng câu, từng đoạn và dẫn dụng vào câu truyện hằng ngày, khi nói đến nhân tình thế thái. ” Hoặc chính ông J. Budaren một học giả quốc tế cũng nói : “ Truyện Kiều … là cuốn sách tầm cỡ …, nhưng là thứ tầm cỡ mà mọi người đều biết ”. Chỉ ngần ấy thôi, cũng đủ thấy sức sống của Truyện Kiều trong tâm thức những người con đất Việt là bền chắc, vĩnh viễn và cũng rất là mãnh liệt. Nó xứng danh là một siêu phẩm có sức sống vượt thời hạn bởi nó không chỉ là câu truyện về văn chương Việt mà còn là ý thức và bản ngã về văn hóa truyền thống Việt, truyền thống Việt, bản lĩnh Việt, tâm hồn Việt .
29/9/2020
Hoài Song – GVTHCS Nguyễn Du
