Tam giới (zh. 三界, sa. triloka, traidhātuka, trayo dhātavaḥ, pi. tisso dhātuyo, bo. khams gsum ཁམས་གསུམ་), cũng được gọi là Tam hữu (zh. 三有), là ba cõi của Vòng sinh tử, là nơi mà loài Hữu tình tái sinh trong theo hướng Lục đạo (sa. gati). Khái niệm Tam giới này có thể hiểu là Vũ trụ quan của đạo Phật.
Tam giới gồm có : Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới .
Dục giới (zh. 欲界; s, p: kāmaloka, kāmadhātu, bo. `dod khams འདོད་ཁམས་, `dod pa`i khams འདོད་པའི་ཁམས་): có ham muốn về thể xác, giới tính và đầy đủ những ham muốn khác.
- Trong dục giới có sáu loại hữu tình sau:
- 1. Địa ngục (zh. 地獄, sa. naraka)
Chúng sinh ở cõi Dục giới tuy hưởng dục lạc khác nhau (ở cõi trên thì sung sướng hơn cõi dưới), nhưng nói chung đều chịu những nỗi khổ: hành khổ (không thoát được luân hồi, đã sinh ra thì phải có lúc chết đi), hoại khổ (thể xác và những dục lạc được hưởng rồi sẽ mất đi chứ không duy trì được mãi), bất tác ý khổ (không đạt được ham muốn nên buồn khổ). Những chúng sinh ở 3 cõi thấp tức tam ác đạo (địa ngục, ngạ quỷ, súc sinh) thì gần như không có sung sướng mà chỉ có khổ đau.
Sắc giới (zh. 色界, sa. rūpaloka, rūpadhātu, bo. gzugs khams གཟུགས་ཁམས་): thuộc tầng trời sắc giới, các chúng sinh ở đây đều đã chấm dứt mọi ham muốn giới tính, không cần ăn uống, nhưng còn có thân xác và khoái lạc tinh thần, sắc. Đây là thế giới của những người đã đạt tới Thiền (sa. dhyāna), càng lên cao hỷ lạc sinh ra ở tâm càng lớn.
Sắc giới gồm bốn cõi, mỗi cõi lại được chia thành nhiều cõi trời khác nhau. Những người tu thiền đã đạt đến Tứ thiền định, khi thọ mạng hết thì tùy mức chứng đắc mà có thể sinh vào 1 trong 4 xứ này (ví dụ: người chứng đắc được Nhị thiền thì sẽ tái sinh vào cõi Nhị thiền trong Sắc giới).
- Trời Sơ thiền (zh. 初禪天) với ba cõi sau:
- Trời Phạm thân (zh. 梵身天, sa. brahmakāyika);
- Trời Phạm phụ (zh. 梵輔天, sa. brahmapurohita);
- Trời Đại phạm (zh. 大梵天, sa. mahābrahmā).
- Có hệ thống ghi thêm cõi trời thứ tư của trời Sơ thiền là trời Phạm chúng (zh. 梵眾天, sa. brahmaparśadya).
- Trời Nhị thiền (zh. 二禪天) với ba cõi sau:
- Trời Thiểu quang (zh. 少光天, sa. parīttābha);
- Trời Vô lượng quang (zh. 無量光天, sa. apramāṇābha);
- Trời Cực quang tịnh (zh. 極光淨天, sa. abhāsvara, kiểu dịch cũ là trời Quang âm (zh. 光音天).
- Trời Tam thiền (zh. 三禪天) bao gồm:
- Trời Thiểu tịnh (zh. 少淨天, sa. parīttaśubha);
- Trời Vô lượng tịnh (zh. 無量淨天, sa. apramāṇaśubha);
- Trời Biến tịnh (zh. 遍淨天, sa. śubhakṛtsna).
- Trời Tứ thiền (zh. 四禪天) gồm có:
- Trời Vô vân (zh. 無雲天, sa. anabhraka);
- Trời Phúc sinh (zh. 福生天, sa. puṇyaprasava);
- Trời Quảng quả (zh. 廣果天, sa. bṛhatphala);
- Trời Vô tưởng (zh. 無想天, sa. asāṃjñika);
- Trời Vô phiền (zh. 無煩天, sa. avṛha);
- Trời Vô nhiệt (zh. 無熱天, sa. atapa);
- Trời Thiện kiến (zh. 善見天, sa. sudarśana);
- Trời Sắc cứu kính (zh. 色究竟天, sa. akaniṣṭha);
- Trời Hoà âm (zh. 和音天, sa. aghaniṣṭha);
- Trời Đại tự tại (zh. 大自在天, sa. mahāmaheśvara).
- Có sách xếp trời Vô tưởng, trời Vô phiền, trời Vô nhiệt, trời Thiện kiến, trời Sắc cứu kính, trời Hoà âm thuộc trời Tịnh phạm (zh. 淨梵天), không thuộc về trời Tứ thiền.
Chúng sinh ở cõi Sắc giới không phải chịu bất tác ý khổ ( không đạt được ham muốn nên buồn khổ ) bởi họ đã trừ hết những ham muốn về giới tính, thể xác. Nhưng họ vẫn chịu hành khổ ( không thoát được luân hồi ), hoại khổ ( do vẫn hoàn toàn có thể xác nên thể xác đó rồi cũng tới lúc phải hư hoại rồi chết ) .
Vô Sắc giới[sửa|sửa mã nguồn]
Vô sắc giới (zh. 無色界, sa. arūpaloka, arūpadhātu, bo. gzugs med khams གཟུགས་མེད་ཁམས་, gzugs med kyi khams གཟུགས་མེད་ཀྱི་ཁམས་): thế giới này được tạo dựng thuần tuý bằng tâm thức và gồm bốn xứ (sa. arūpasamādhi). Các chúng sinh ở đây không còn thân xác vật chất mà chỉ tồn tại dưới dạng ý thức, họ đã chấm dứt mọi ham muốn và khoái lạc tinh thần, ngoại trừ vọng tưởng, chấp trước, phiền não.
Vô sắc giới gồm những tầng trời :
- Xứ Không vô biên (zh. 空無邊處, sa. ākāśanantyāyatana);
- Xứ Thức vô biên (zh. 識無邊處, sa. vijñānanantyāyatana);
- Xứ Vô sở hữu (zh. 無所有處, sa. ākiṃcanyāyatana);
- Xứ Phi tưởng phi phi tưởng (zh. 非想非非想處, sa. naivasaṃjñā-nāsaṃjñāyatana).
- Hành giả tu học thiền đến cảnh giới cao, trên mức tứ thiền định (từ Không vô biên xứ trở lên) có thể sinh vào bốn xứ này.
Chúng sinh ở cõi Vô Sắc giới không phải chịu bất tác ý khổ ( không đạt được ham muốn nên buồn khổ ) bởi họ đã trừ hết những ham muốn về giới tính, thể xác. Họ cũng không phải chịu hoại khổ ( do không còn thể xác nên không lo bản thân bị hư hoại ). Nhưng họ vẫn chịu hành khổ ( không thoát được luân hồi ), tức là đến lúc hết phước báu, thọ mạng của họ sẽ hết và họ sẽ phải chết đi, luân hồi sang kiếp khác vì cảnh giới này cao nhất Phi tưởng Phi-Phi tưởng tâm không có phiền não trong 84 000 Đại kiếp ( 84000 × 1.334.240.000 năm ), hết thời hạn phiền não trỗi dậy lập tức đọa xuống tầng trời thấp hơn, cảnh giới không duy trì vĩnh viễn vẫn nằm trong luân hồi. Trên nữa là A-la-hán .
- Fo Guang Ta-tz’u-tien 佛光大辭典. Fo Guang Ta-tz’u-tien pien-hsiu wei-yuan-hui 佛光大辭典編修委員會. Taipei: Fo-kuang ch’u-pan-she, 1988. (Phật Quang Đại Từ điển. Phật Quang Đại Từ điển biên tu uỷ viên hội. Đài Bắc: Phật Quang xuất bản xã, 1988.)
- Das Lexikon der Östlichen Weisheitslehren, Bern 1986.
