Chuồn chuồn (Odonata) là một bộ côn trùng với khoảng 4.500 loài hiện được biết tới, chia thành hai nhóm lớn: chuồn chuồn ngô (Anisoptera) và chuồn chuồn kim (Zygoptera), khác nhau chủ yếu ở tư thế của cánh khi đậu và hình dạng của ấu trùng.Chuồn chuồn thuộc lớp sâu bọ của ngành chân khớp
Hình dạng gân cánhChuồn chuồn có đầu tròn và khá lớn so với thân được bao trùm phần đông bởi hai mắt kép lớn hai bên, những cặp chân hoàn toàn có thể bắt mồi thuận tiện trong khi bay. Hai cánh hai bên giống nhau, dài, mỏng dính và gần như trong suốt, và cử động độc lập nhau. Hệ gân cánh rất dày, nhiều gân gạch ngang chằng chịt, phức tạp, cuối bờ trước của cánh thường có mắt cánh là bộ phận kiểm soát và điều chỉnh triệt tiêu rung động cơ học, bảo vệ cho cánh vững chãi. Phần thân bụng dài. Cơ quan miệng kiểu nghiền, chân mảnh hướng về trước. Râu nhỏ, có hai đốt và một lông nhỏ dài phân đốt. Phần phụ hậu môn ở đốt bụng thứ ba, thứ tư ( ở con đực ), thứ hai ( ở con cháu ) ; cơ quan sinh dục ở đốt bụng thứ chín ; cơ quan giao cấu thứ sinh ở đốt thứ hai ( ở con đực ) .
Loài chuồn chuồn lớn nhất thế giới hiện nay là loài chuồn chuồn kim khổng lồ Trung Mỹ, Megaloprepus coerulatus và Anax strenuus, một loài chuồn chuồn đặc hữu của quần đảo Hawaii. Trong quá khứ, đã từng có loài chuồn chuồn với sải cánh dài 60 cm, hóa thạch của nó có niên đại 285 triệu năm.
Có khoảng chừng 4.500 loài hiện được biết đến. Ở Nước Ta, trên 500 loài. Phần lớn những loài chuồn chuồn là côn trùng nhỏ có ích, là thiên địch ăn thịt nhiều loài sâu hại cây cối và ruồi, muỗi .
Môi trường sống[sửa|sửa mã nguồn]
Chuồn chuồn là côn trùng nhỏ biến thái một nửa. Thiếu trùng chuồn chuồn sống trong nước và có tên là con cơm nguội ( còn gọi là con mày mạy ), khi trưởng thành thì sống trên cạn. Do vậy, người ta thường thấy những con chuồn chuồn trưởng thành sống gần những đầm hay ao hồ. Tuy nhiên cũng có nhiều loài sống cách xa môi trường nước .
Sinh sản, vòng đời[sửa|sửa mã nguồn]
Video : Chuồn chuồn lột xác khỏi kén Video : Chuồn chuồn kim giao phối
Một cặp chuồn chuồn đang giao phối ở tư thế hình trái tim truyền thống cuội nguồnTrứng chuồn chuồn được đẻ vào mặt nước hoặc trên cành, lá thủy sinh gần ao, hồ, và những khu vực khí ẩm hoặc trong mô cây ở nước, và nở thành tiền ấu trùng sống bằng những chất dinh dưỡng có trong trứng. Sau đó chúng liên tục biến thái thành thiếu trùng với khoảng chừng 9-14 lần lột xác ( ở hầu hết những loài ), và trở thành loài ăn thịt tham lam so với những loài sinh vật sống trong nước, kể cả những loài cá con. Hô hấp bằng mang. Thiếu trùng liên tục biến thái và lột xác, thường vào những lúc chập choạng hoàng hôn, và liên tục tăng trưởng thành loài biết bay, tuy nhiên sắc tố vẫn chưa hình thành. Những côn trùng nhỏ này sau đó biến thành những con trưởng thành có năng lực sinh sản. Con đực có một cơ quan nằm gần phía sau của ngực, bên trong có chứa túi tinh ; chúng giao cấu bằng cách dùng những móc nằm ở phía đuôi của thân bụng con đực để giữ con cháu ở phía sau đầu ; con cháu uốn cong thân bụng về phía trước để đón cơ quan giao cấu của con đực và nhận tinh. Còn nếu chưa tìm ra được chỗ tương thích, chúng sẽ dùng cách khác để đẻ trứng và giao phối .
- Odonatoptera
Chuồn chuồn đã từng được xếp cùng với các loài phù du (Ephemeroptera) và một số bộ khác vào lớp Côn trùng cánh cổ (Palaeoptera), tuy nhiên cách sắp xếp này có vẻ như cận ngành. Đặc tính mà chuồn chuồn chia sẻ với phù du là bản chất cử động và điều khiển của bộ cánh (xem chi tiết tại bay (côn trùng)).
Cũng có một thời kỳ người ta xếp Anisoptera thành một bộ phụ (phân bộ) bên cạnh một bộ phụ thứ ba, Anisozygoptera (chuồn chuồn cổ). Tuy nhiên, Anisoptera hiện được hạ cấp xuống thành một cận bộ thuộc bộ phụ Epiprocta sau khi người ta phát hiện ra rằng Anisozygoptera thực chất là một nhóm cận ngành bao gồm hầu hết các nhánh đã tuyệt chủng tại nhiều thời điểm trong quá trình tiến hóa của Anisoptera (Lohmann 1996, Rehn 2003).
Chuồn chuồn hiện chia thành hai nhóm lớn :
Chuồn chuồn ngô (Anisoptera)
[sửa|sửa mã nguồn]
Các loài này đặc trưng bởi cánh trong suốt, không cuống và không đồng đều ( cặp cánh trước hẹp hơn cặp cánh sau ), mắt kép lớn sát nhau, thân bụng dài, bay nhanh, ấu trùng thường tròn, không mang ( hệ ống khí thẳng ) .Chuồn chuồn ngô được chia thành những họ sau dựa trên mạng lưới hệ thống gân cánh phức :
- Họ Gomphidae
- Gomphus
- Onychogomphus
- Lindenia
- Paragomphus
- Họ Cordulegastridae
- Họ Aeshnidae
- Aeshna
- Anax
- Brachytron
- Boyeria
- Caliaeschna
- Hemianax
- vân vân.
- Họ Corduliidae
- Cordulia
- Epitheca
- Somatochlora
- Họ Macromiidae
- Họ Libellulidae
- Crocothemis
- Leucorrhinia
- Libellula
Libellula quadrimaculata
Libellula quadrimaculata
Platetrum depressum (con đực)
Platetrum depressum (con đực)
Platetrum depressum (con đực)
Chuồn chuồn kim (Zygoptera)
[sửa|sửa mã nguồn]
Mắt chuồn chuồn kim cách xa nhau
Chuồn chuồn kim thường có thân hình nhỏ hơn (giống cây kim nên có tên gọi này), với cặp cánh trước và cặp cánh sau giống nhau, đầu to kém dài, cặp mắt cách xa nhau. Bay kém nhanh so với chuồn chuồn ngô và khi đậu, các cặp cánh nối nhau và dựng thẳng góc so với thân (ngoại trừ các loài thuộc chi Lestes có cánh xòe ra).
Coenagrion puella
Coenagrion puella
Calopteryx virgo (đực)
Calopteryx virgo (cái)
Calopteryx virgo (đực)
Văn hóa dân gian[sửa|sửa mã nguồn]
Tục ngữ Nước Ta có câu :
- Tháng bảy heo may, chuồn chuồn bay thì bão.
hay
- Chuồn chuồn bay thấp trời mưa,
- Bay cao trời nắng, bay vừa trời râm.
Đồng dao Nước Ta cũng có câu :
- Chuồn chuồn cắn rốn, bốn ngày biết bơi, với “niềm tin” rằng nếu ai đó bắt buồn chuồn cho cắn rốn thì có thể biết bơi.
Bắt chuồn chuồn là một nụ cười của trẻ nhỏ ở khu vực nông thôn Nước Ta vào những ngày hè, với những câu đồng dao như :
- Chuồn chuồn có cánh thì bay, Có thằng cu Tí thò tay bắt chuồn.
- Chuồn chuồn có cánh thì bay, Có thằng kẻ trộm bắt mày đi tu…
Tại Trung Quốc từ thời nhà Thương, có một loại đồ chơi mang tên chuồn chuồn tre. Người ta lấy mảnh tre vót mỏng như cánh quạt máy bay trực thăng, ở giữa khoan một cái lỗ, cắm trục tre, khi chơi dùng hai bàn tay kẹp trục xoay mạnh, chuồn chuồn tre sẽ bay lên trên không.
Tại Nước Ta người ta cũng làm ra những con chuồn chuồn đồ chơi từ lá cây, sắt kẽm kim loại …, và thường được bày bán ở vỉa hè hay trong những shop lưu niệm .
Toàn bộ quy trình lớn lên của chuồn chuồn từ dạng ấu trùng
- (tiếng Đức) Lohmann, H. (1996): Das phylogenetische System der Anisoptera (Odonata). Deutsche Entomologische Zeitschrift 106(9): 209-266.
- (tiếng Anh) Rehn, A. C. (2003): Phylogenetic analysis of higher-level relationships of Odonata. Systematic Entomology 28(2): 181-240.doi:10.1046/j.1365-3113.2003.00210.x PDF fulltext
Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
(tiếng Anh)
(tiếng Việt)
Cấu trúc gân cánh
Cặp mắt kép nhìn cận cảnh
Ấu trùng chuồn chuồn sống trong nước
Quá trình lột xác sau cuối trước khi trở thành chuồn chuồn hoàn hảo
Đang ăn một con ong
Hai cặp chuồn chuồn đang giao phối
Chuồn chuồn đang bay
Một tư thế đậu
Tư thế đậu cắm thẳng đứng lúc trời nắng gắt
