PHAN THỊ HOÀN,
Viện Khoa họ ̣ c xã hội vùng Trung Bộ
Tó́m tắ́t: Con người và môi trường tự nhiên có phải là những thực thể tách bạch, đối lập hay có mối quan hệ tương hỗ với nhau trong quá trình tồ̀n tại và phát triển? Câu trả lời cho câu hỏi này là khác nhau tùy theo quan điểm và cách tiếp của mỗi trường phái lý thuyết. Dựa trên tổ̉ng quan một số nghiên cứ́u nhân học về ứ́ng xử (quan niệm, thái độ và hành vi) của một số cộng đồ̀ng đối với môi trường tự nhiên, nghiên cứ́u làm rõ mối quan hệ giữa con người với môi trường dựa trên cách tiếp cận thế giới quan sinh thái (ecocosmology).
Từ̀ khó́a: Con người; Văn hóa; Môi trường tự nhiên; thế giới quan; thế giới quan sinh thái.
Abstract: Are human beings and the natural environment separated, opposed or mutually related in the process of existence and development? The answers to this question are different, depending on the perspective and approach of different theories. Basing on the literature review of anthropological studies on the behaviors (concepts, attitudes and behaviors) of some communities on the natural environment, this paper clarifies the relationship between human beings and the environment through the lens of ecocosmology.
Keywords: Human beings; Culture; Natural environment; Worldview; Ecocosmology.
1. Đặt vấn đề̀
Con người và môi trường tự nhiên có phải là những thể tách bạch, trái chiều hay có mối quan hệ với nhau như thế nào trong quy trình tồ ̀ n tại ? Câu vấn đáp cho câu hỏi này có rất nhiều và khác nhau tùy theo quan điểm và cách tiếp cận của mỗi phe phái triết lý, cũng như là hiệu quả của cả một quy trình thay đổ ̉ i trong nhận thứ ́ c và chiêu thức tiếp cận của nhiều ngành khoa học, đặc biệt quan trọng là trong khoa học địa lý nhân văn .
Cuộc tranh luận mang tí ́ nh triết lý về mối quan hệ giữa con người / văn hóa truyền thống với môi trường / tự nhiên đã đượ ̣ c khởi xướng từ lâu, rằng “ con người đượ ̣ c sinh ra để “ thống trị ” vạn vật thiên nhiên, làm chủ và chiếm hữu vạn vật thiên nhiên ( Descartes ) ? Hay chỉ có những kẻ ̉ “ điên rồ ̀ ” mới “ đem máy móc ra tuyên chiến với vạn vật thiên nhiên ” ( Erasme ) ” ( Vernier, 2002, tr. 3 ). Theo đó, một trong những ý niệm truyền thống cuội nguồn của phương Tây cho rằng con người hoàn toàn có thể “ làm chủ ”, “ thống trị ” hay “ tinh chỉnh và điều khiển ” tự nhiên. Quan niệm này bắt nguồ ̀ n từ những tân tiến trong khoa học kỹ thuật mà người châu Âu đạt đượ ̣ c trong thời kỳ Phục Hưng, đặc biệt quan trọng là từ những cuộc cách mạng công nghiệp ( ở Tây Âu và sau này lan sang Bắc Mỹ ). Quan niệm coi tự nhiên như một dạng “ khách thể ” so với con người “ chủ thể ” – hay còn gọi là thế giới quan “ nhị nguyên ”, đượ ̣ c củng cố bởi những triết lý của những nhà khoa học, triết học có ảnh hưởng tác động ( như giải pháp khoa học của Francis Bacon, thuyết cấu trúc của Lévi-Strauss, … ), đã thấm dần vào tư tưởng xã hội phương Tây. Chí ́ nh nền tảng ý niệm đó lại là cơ sở để những nhà nhân học phương Tây sau này đặt ra những phỏng vấn và đưa ra những lập luận mới về một cách nhìn khác khi họ nghiên cứ ́ u những nền văn hóa truyền thống ngoài phương Tây, mà đơn cử là ở những cộng đồ ̀ ng săn bắt hái lượ ̣ m, sinh sống khu vực châu Á, châu Phi hay ở cả Mỹ La Tinh và Bắc Mỹ. Những tác dụng nghiên cứ ́ u của những nhà nhân học về ý niệm, hành vi và thái độ của những cộng đồ ̀ ng so với môi trường tự nhiên mang lại góp phần quan trọng cả về mặt lý luận lẫ ̃ n thực tiễn. Bài học thực tiễn để tiến hành thành công xuất sắc và hiệu suất cao so với những dự án Bất Động Sản tăng trưởng ở cộng đồ ̀ ng đó là cần phải đồng cảm, tôn trọng và vận dụng đượ ̣ c tri thứ ́ c và văn hóa truyền thống của dân cư địa phương so với môi trường sống của họ. Về mặt lý luận, đó là việc phân phối thêm một triết lý về vạn vật trọn vẹn khác với ý niệm phương Tây như đã đề cập ở trên, mà theo cách gọi của Croll và Parkin ( 1992 ) là “ thế giới quan sinh thái xanh ” ( ecocosmology ) .
Vậy “ thế giới quan sinh thái xanh ” là gì, đượ ̣ c biểu lộ trải qua thái độ và hành vi của những cộng đồ ̀ ng ấy như thế nào ? Điều này sẽ đượ ̣ c làm rõ hơn ở nội dung tiếp theo của bài viết .
2. Thuật ngữ “thế giới quan sinh thái”
Thế giới quan hay nhận thứ ́ c về quốc tế đóng vai trò vô cùng quan trọng so với mỗi con người, xã hội bởi nó có mối quan hệ mật thiết tới những chuẩ ̉ n mực hành vi, thế giới quan là “ mạng lưới hệ thống tổng quát những quan điểm của con người về quốc tế ( hàng loạt sự ̣ vật và hiện tượng kỳ lạ thuộc tự ̣ nhiên và xã hội ), về vị trí ́ con người trong quốc tế đó và về những lao lý xử sự ̣ do con người đề ra trong thự ̣ c tiễn xã hội … Thế giới quan không những là sự ̣ tổng hợp lí ́ luận và ý nghĩa nhận thức, mà còn rấ ́ t quan trọ ̣ ng về mặt thự ̣ c tiễn ; nó làm mục tiêu cho hành vi của con người ” ( HĐQG chỉ huy biên soạn từ điển bách khoa Nước Ta, 2005, tr. 203 ). Theo quan điểm của Berkes ( 2008 ), thế giới quan cũng là lớp tri thứ ́ c bao quát những lớp tri thứ ́ c sinh thái xanh truyền thống1, là yếu tố đóng vai trò quyết định hành động trong việc nhìn nhận môi trường và gán cho nó những ý nghĩa nhất định .
Thuật ngữ “ thế giới quan sinh thái xanh ” đượ ̣ c Croll và Parkin ( 1992 ) sử dụng trong cuốn tuyển tập bài viết với nhan đề Bush base : Forest farm – Culture, Environment and Development. Mặc dù không đưa ra định nghĩa đơn cử, nhưng qua diễn giải, hoàn toàn có thể hiểu rằng thế giới quan sinh thái xanh là ở đó, con người ( ở khu vực nghiên cứ ́ u ) “ thường xem môi trường là một chủ thể phát minh sáng tạo mà họ có nghĩa vụ và trách nhiệm phải thương thảo, đồ ̀ ng thời họ cũng tự xem mình là một phần không hề chia tách với chủ thể đó : rừng là con người, theo cách tựa như như tổ ̉ tiên là thể nối dài của sự sống ”. Điều đó đượ ̣ c phản ánh trong tiêu đề cuốn sách, tác giả sử dụng cụm từ mang tí ́ nh đảo nghịch để xóa nhòa sự phân loại truyền thống lịch sử giữa con người và tự nhiên bộc lộ ở việc phân loại tách bạch nơi cư trú ( văn hóa truyền thống ) với rừng, bụi rậm ( tự nhiên ) 2. Ngay trong lời trình làng của cuốn sách trên, hai tác giả này cũng đã nhấn mạnh vấn đề rằng “ mối quan hệ giữa con người và tự nhiên xung quanh là một mối quan hệ nghịch lý. Con người cố gắng nỗ lực áp đặt tri thứ ́ c và ý chí ́ của mình vào quốc tế tự nhiên nhưng đồ ̀ ng thời cũng gắn mình vào những lịch sử một thời và niềm tin trong đó phác họa bản thân và quốc tế xung quanh thành những thể kết nối, không ai ép chế ai ” ( Croll và Parkin, 1992 ) .
“ Thế giới quan sinh thái xanh ” đượ ̣ c học giả Århem diễn giải một cách đơn cử hơn, theo đó thuật ngữ này bao hàm hai mô hình quốc tế quan bổ ̉ sung cho nhau đó là totemism ( thuyết vật tổ ̉ ) – dùng hình ảnh trong tự nhiên để gán cho xã hội con người và animism ( thuyết vật linh ) – dùng diễn đạt xã hội để thiết kế xây dựng trật tự tự nhiên. Nói cách khác, nếu mạng lưới hệ thống vật tổ ̉ xã hội mô phỏng tự nhiên, thì trong mạng lưới hệ thống vật linh, tự nhiên lại mô phỏng xã hội. Århem ( 2004, tr. 186 ) nhấn mạnh vấn đề, “ cả hai thế giới quan đó tạo nên một thế giới quan sinh thái tổ ̉ ng thể giúp định hình nhận thứ ́ c, chỉ dẫ ̃ n thực hành thực tế và đưa ra ý nghĩa cho đời sống ”. Theo lăng kí ́ nh thế giới quan này, đặc tí ́ nh của giữa tự nhiên và xã hội đượ ̣ c hoán đổ ̉ i cho nhau, tự nhiên và xã hội không phải là hai thể tách bạch riêng không liên quan gì đến nhau mà là sự nối dài mang tí ́ nh liên tục .
Trong một cách nhìn nhận khác, hai thế giới quan trên đượ ̣ c miêu tả bởi hai khái niệm : “ tồ ̀ n tại luận vật linh ” ( animism ontology ) và “ tồ ̀ n tại luận tô tem ” ( tomemism ontology ). Đây là hai trong số 4 mô hình tồ ̀ n tại luận mà nhà nhân học – triết học người Pháp Phillippe Descola đã đưa ra dựa trên những tài liệu đa dạng chủng loại từ những nghiên cứ ́ u dân tộc bản địa học ở những bộ tộc vùng Amazon, đặc biệt quan trọng là về người Achuar, đượ ̣ c biểu lộ trong cuốn sách Beyond Nature and Culture ( Descola, 2013 ). “ Thuyết tô tem ”, “ Thuyết vật linh ” đượ ̣ c xem là những mô hình tôn giáo sơ khai, nhưng dưới nhìn nhận của học giả Philippe Descola, nó đượ ̣ c làm mới và đượ ̣ c xem là những mô hình tồ ̀ n tại luận về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Học giả Descola đã thiết kế xây dựng một khung triết lý – một giản đồ ̀ nhận thứ ́ c nhằm mục đích khái quát hóa những thưởng thức trong đó con người nhận thứ ́ c và giải thí ́ ch thực tại – để đưa ra hiểu biết khách quan về những chủ thể khác nhau, tránh sự phân biệt chủ thể – khách thể theo chủ nghĩa nhị nguyên .
Thế giới quan sinh thái xanh cũng có cách tiếp cận tương tự như với quy mô “ chủ nghĩa công xã / cộng đồ ̀ ng ” ( communalism ) trong mối quan hệ con người – tự nhiên mà Gí ́ lsi Pálsson đã phân biệt ( Pálsson, 2004 ). Theo học giả Pálsson, trong quy mô này, nhiều cộng đồ ̀ ng không tách biệt giữa tự nhiên – xã hội / khách thể – chủ thể mà nhấn mạnh vấn đề tới sự đối thoại giữa con người và tự nhiên, theo đó, sự ứ ́ ng xử với tự nhiên là sự ứ ́ ng xử dựa trên những quy tắc về mặt đạo đứ ́ c, chuẩ ̉ n mực xã hội. Để rõ hơn, Pálsson ( 2004 ) cũng phân biệt thêm hai quy mô “ chủ nghĩa phương Đông ” ( Orientalism ) và “ chủ nghĩa gia trưởng ” ( Paternalism ). Mô hình “ chủ nghĩa phương Đông ” là một trong những sản phẩ ̉ m của sự tăng trưởng về khoa học kỹ thuật thời kỳ Phục Hưng. Mô hình này xem con người có trách nhiệm tò mò, chinh phục và khai thác môi trường cho những mục đí ́ ch phong phú về sản xuất và tiêu thụ. Nó nhấn mạnh vấn đề tới hành vi khai thác và khắc chế tự nhiên và cũng là quy mô nổi bật cho thời kỳ thuộc địa. Quản lý tài nguyên trong toàn cảnh này chí ́ nh là sự quản trị về trình độ, là sự phân loại của khoa học tự nhiên so với quốc tế vật chất mà không bị tác động ảnh hưởng bởi những xem xét mang tí ́ nh đạo đứ ́ c. Mô hình “ chủ nghĩa gia trưởng ” giống với quy mô “ chủ nghĩa phương Đông ” khi cho rằng con người trấn áp tự nhiên và can thiệp vào tự nhiên trải qua mạng lưới hệ thống phân loại khoa học. Nhưng cạnh bên đó, loài người có cũng có nghĩa vụ và trách nhiệm không chỉ với giống loài mình mà còn với những loài khác. Vì vậy, bên cạnh hoạt động giải trí khai thác tự nhiên con người còn có nghĩa vụ và trách nhiệm bảo vệ tự nhiên. Đây là quy mô nổi bật ở nhiều vương quốc thời hậu thuộc địa. Hai quy mô sau là hiện thân của thế giới quan “ nhị nguyên ”, trong khi đó quy mô “ chủ nghĩa cộng đồ ̀ ng ” lại biểu lộ thế giới quan sinh thái xanh như đã đề cập ở trên .
Như vậy, theo quan điểm thế giới quan sinh thái xanh, con người là một phần trong môi trường tự nhiên, những loài sinh vật như cây cối, động vật hoang dã, … cũng đượ ̣ c xem như thể những chủ thể ngang hàng với con người, thế cho nên mối quan hệ giữa con người và tự nhiên là mối quan hệ mang tí ́ nh xã hội hay là mối quan hệ giữa chủ thể – chủ thể hay còn gọi là liên chủ thể, có sự đàm phán và trao đổ ̉ i qua lại lẫ ̃ n nhau ( Bird-David, 1993 ; Descola, 1996 ; Ingold, 2000 ; Descola, 2013 ; Århem, năm nay ). Nói cách khác, thuật ngữ “ thế giới quan sinh thái xanh ” mang tí ́ nh tổ ̉ ng thể và khái quát hơn về mối quan hệ giữa con người và môi trường, bởi thuật ngữ “ sinh thái xanh ” mang hàm ý hệ sinh thái – mạng lưới hệ thống trong đó mọi sinh vật, hiện tượ ̣ ng, sự vật có mối quan hệ tương tác qua lại lẫ ̃ n nhau .
3. Ứng xử của cộng đồng với môi trường: Tiếp cận thế giới quan sinh thái
Việc ứ ́ ng xử với môi trường đượ ̣ c lần lượ ̣ t xem xét dưới những khí ́ a cạnh đơn cử về thái độ và hành vi của cộng đồ ̀ ng đượ ̣ c nghiên cứ ́ u đa phần trải qua những hoạt động giải trí sinh kế ( săn bắt, hái lượ ̣ m ) và tri nhận về cảnh sắc. Thông qua miêu tả cụ thể, kỹ lưỡng hành vi của cộng đồ ̀ ng trong hoạt động giải trí săn bắt và hái lượ ̣ m, Ingold ( 2000 ), Forbes ( 2001 ), Århem ( 2004 ), và Descola ( 2013 ) chỉ ra rằng hiểu biết và hành vi của cộng đồ ̀ ng so với môi trường là những bằng chứ ́ ng can đảm và mạnh mẽ cho thấy việc phân loại mạng lưới hệ thống bản thể luận nhị nguyên hay tí ́ nh lưỡng phân tự nhiên và văn hóa truyền thống là trọn vẹn không có cơ sở trong thế giới quan của những cộng đồ ̀ ng này. Điều đó còn đượ ̣ c biểu lộ trong nhiều hiệu quả nghiên cứ ́ u sâu xa của Croll và Parkin ( 1992 ), David ( 1993 ), Descola và Pálsson ( 1996 ), Descola ( 1996 b ), Ingold ( 2000 ), Grim ( 2001 ), Descola ( 2013 ) .
Dựa trên những bằng chứ ́ ng nghiên cứ ́ u dân tộc bản địa học về người Nayaka3 và trên cơ sở giải pháp phân tí ́ ch ngôn từ với những nghiên cứ ́ u khác, Bird-David ( 1993 ) so sánh “ thổ ̉ dân Úc, người da đỏ ở Bắc Mỹ, thổ ̉ dân Nam Phi và người lùn ở xí ́ ch đạo ở Châu Phi ”. Bird-David ( 1993 ) đã khái quát hóa nên 4 phép ẩ ̉ n dụ hóa của những bộ lạc đó về quan hệ giữa họ và môi trường tự nhiên. Các mối quan hệ đó là : quan hệ về giới tí ́ nh, sự sinh đẻ ̉, trùng tên và sự chăm nom của người lớn so với trẻ ̉ em. Theo đó, quan hệ về giới tí ́ nh đượ ̣ c diễn đạt qua việc coi mối quan hệ giữa người thợ ̣ săn và con thú trong hoạt động giải trí săn bắt như là mối quan hệ yêu đương, hấp dẫ ̃ n và dâng hiến giữa người nam và nữ. Tiêu biểu là cách thợ ̣ săn Cree4 ứ ́ ng xử với con tuần lộc. Họ cho rằng người thợ ̣ săn thuận tiện bắt đượ ̣ c tuần lộc là do tại nó tự hiến khuyến mãi ngay mình cho thợ ̣ săn trong một mối quan hệ yêu đương, theo đó sự giết chóc cũng giống như quan hệ tình dục, và như vậy cái chết không phải là sự kết thúc mà chí ́ nh là sự tái sinh và khởi đầu đời sống mới ( Ingold, 2000 ). Về mối quan hệ sinh sản, tiêu biểu vượt trội là ý niệm và lịch sử một thời của thổ ̉ dân ở khu vực sa mạc phí ́ a Tây và Trung châu Úc ( người Walrabi và Pitjantjatjara ) về dòng họ và sự sáng thế. Họ cho rằng, vị thế xã hội của một con người không chỉ đượ ̣ c xác lập bởi dòng họ cha hoặc mẹ ̣, mà còn bởi đặc thù vạn vật thiên nhiên tương đồ ̀ ng với nơi người đó đượ ̣ c sinh ra ( country-lines ). Và thuật ngữ “ country ” ( quê nhà ) còn để chỉ nguyên tắc tổ ̉ chứ ́ c xã hội trong mạng lưới hệ thống thân tộc của thổ ̉ dân châu Úc ( Bird-David, 1993 ). Bên cạnh đó, trong những câu truyện thần thoại cổ xưa sáng thế, con người đượ ̣ c hình thành từ một bộ phận thân thể của Kangaroo. Trường hợ ̣ p thứ ́ ba tiêu biểu vượt trội là người Kung ( châu Phi ), đượ ̣ c biểu lộ qua sự trùng tên / ghép đôi giữa người và những loài động thực vật hay những hiện tượ ̣ ng trong tự nhiên, như thể con người và những loài đó là những cặp song sinh. Chẳng hạn linh dương gắn với người linh dương, điệu nhảy, bài hát hay phép thuật của linh dương ; mưa thì tương quan tới người mưa, điệu nhảy mưa, phép thuật và bài hát mưa, … Cuối cùng là mối quan hệ người lớn chăm nom trẻ ̉ em, tiêu biểu vượt trội ở người Nayaka. Người Nayaka tin rằng rừng như là “ cha mẹ ̣ ” sẽ phân phối thứ ́ c ăn cho họ một cách vô điều kiện kèm theo. Và trái lại, trong những nghi lễ dành cho thần rừng, họ cũng biểu lộ sự chăm nom và nuôi dưỡng như một cách đáp lại ân tình trên .
Từ việc phân tí ́ ch những dẫ ̃ n chứ ́ ng, đượ ̣ c bộc lộ hết sứ ́ c đa dạng chủng loại trong đời sống lao động và nghi lễ của những dân cư săn bắt hái lượ ̣ m, học giả này cho rằng mối quan hệ tự nhiên – con người là mối quan hệ liên chủ thể. Quan điểm này cũng đượ ̣ c minh chứ ́ ng rõ hơn trong những nghiên cứ ́ u sâu về dân cư địa phương châu Mỹ ( vùng rừng nhiệt đới gió mùa Amazon ) .
Khu vực rừng nhiệt đới gió mùa Amazon là nơi có đa dạng sinh học cao và đặc biệt quan trọng là ngôi nhà của hàng trăm bộ lạc thổ ̉ dân khác nhau sinh sống với sinh kế chủ yếu là săn bắt và hái lượ ̣ m. Từ nghiên cứ ́ u sâu tại vùng Amazon ( người Achuar5, người Makuna6, người Jaguar7, … ), và so sánh với những bộ lạc vùng Bắc Mỹ ( người Objiwa ở Canada ), học giả Philippe Descola nhận thấy tuy có những bộc lộ đơn cử khác nhau nhưng có một đặc thù bao trùm chung trong ứ ́ ng xử giữa con người với môi trường tự nhiên mà ông gọi là giữa con người ( human beings ) và phi con người ( non-human beings ), đó là mối quan hệ giữa hai bên đượ ̣ c kiến thiết xây dựng dựa trên nền tảng tiếp xúc giữa những chủ thể xã hội đồ ̀ ng đẳng. Đây là một cách thiết kế tự nhiên về mặt xã hội ( social construction of nature ) ( Descola, 1996 a, 1996 b, 2013 ). Điều đó đượ ̣ c biểu lộ trong thái độ và hành vi của họ so với những loài cây, con trong hoạt động giải trí sinh kế hằng ngày của họ .
Cụ thể, cách ứ ́ ng xử của thổ ̉ dân châu Mỹ ( từ những khu rừng rậm rạp ở Amazon cho tới những khu vực băng giá ở Canada ) với thú săn : họ không đượ ̣ c săn bắt thú nhiều hơn nhu yếu họ cần dùng để tránh tiêu tốn lãng phí ́, không khi nào tự mãn hay kiêu ngạo trước cái chết của con mồ ̀ i mà phải nói tránh nói giảm khi bắt đượ ̣ c thú, đối xử với phần xương còn lại của con thú với thái độ trân trọng. Chẳng hạn, người thợ ̣ săn trẻ ̉ tuổ ̉ i Achuar sẽ chỉ ăn một chút ít í ́ t hoặc không ăn chút nào thịt con vật mà anh ta săn đượ ̣ c lần tiên phong. Bởi nếu không tỏ sự khiêm nhường đó, thì mối quan hệ giữa anh và những con thú khác trong loài đó sẽ xấu đi, chúng sẽ trốn tránh không gặp anh và như thế anh ta sẽ không hề săn đượ ̣ c loài thú ấy trong tương lai. Sau khi kết thúc việc ăn con thú, những phần còn lại sẽ đượ ̣ c chôn cất và nhận một nghi lễ. Họ tin rằng sự hiến dâng của con vật cho người thợ ̣ săn là một sự quyết tử bởi lòng trắc ẩ ̉ n của nó cho rằng người thợ ̣ săn đang bị đói khát và cần sự trợ ̣ giúp của nó. Chí ́ nh cho nên vì thế, mỗi hành vi của họ đều tuân theo những lao lý về mặt đạo đứ ́ c và quy chuẩ ̉ n đơn cử trong ứ ́ ng xử với thú săn, nếu phá vỡ những quy chuẩ ̉ n đó, họ sẽ phải gánh chịu hậu quả. Điều này đượ ̣ c học giả Descola ( 2013 ) miêu thuật ngay trong phần đầu khu công trình của ông, khi ông chứ ́ ng kiến vợ ̣ của người chủ nhà bị rắn rết cắn, và anh ta cho rằng đó là do anh ta đã bắn ba con khỉ đuôi bông bằng súng ( gần đây anh có đượ ̣ c do trao đổ ̉ i với người khác, trong khi trước đây anh ta dùng ống thổ ̉ i phi tiêu – loại vũ khí ́ này chỉ hoàn toàn có thể làm sát thương 1 con trong 1 lần thổ ̉ i ), và bỏ mặc 1 số ít con bị thương. Chí ́ nh vì thế thần trông coi thú rừng đã trừng phạt vợ ̣ anh ta .
Cũng theo học giả này, trong xã hội Achuar, hai mối quan hệ chủ yếu là quan hệ huyết thống và quan hệ hôn nhân gia đình, điều đó cũng đượ ̣ c bộc lộ qua cách họ ý niệm và đối xử với những loài khác. Cụ thể, mối quan hệ giữa người phụ nữ với những loại cây cối họ trồ ̀ ng trong vườn nhà cũng giống như mối quan hệ huyết thống giữa mẹ ̣ và con. Bởi cái cây cần sự chăm bón, nuôi nấng của người phụ nữ và đặc biệt quan trọng là cần sự sinh sôi nảy nở như năng lực của người phụ nữ. Trong khi đó, với phái mạnh, thú săn như những người đồng đội họ hàng bên vợ ̣, vừa là đồ ̀ ng minh nhưng cũng hoàn toàn có thể thuận tiện trở thành đối thủ cạnh tranh của nhau nếu có những bất hòa, giống như đặc tí ́ nh của con thú. Chí ́ nh vì thế, săn bắt như thể một cuộc đối thoại liên tục giữa những thành viên cần nhau mà không phân biệt thành cặp trái chiều giữa kẻ ̉ đi săn và con mồ ̀ i ( Descola, 2013 ) .
Với người Makuna ở vùng Amazon ở Colombia, mọi thực thể – linh hồ ̀ n, con người, động vật hoang dã và cây cối đều tham gia vào những tương tác xã hội đượ ̣ c xác lập qua việc ăn thịt và trao đổ ̉ i. Họ giải thí ́ ch việc ăn thịt của con người như một sự trao đổ ̉ i tái sinh với tự nhiên, bộc lộ qua quy tắc có đi có lại giữa những người có quan hệ thông gia và sự trao đổ ̉ i biểu trưng mang tí ́ nh chất shaman giữa con người và thần thánh … ( Århem, 1996 ). Xuất phát từ quốc tế quan đó, cảnh sắc tự nhiên qua tri nhận của những dân cư địa phương cũng rất đặc biệt quan trọng. Theo đó, cảnh sắc tự nhiên vừa có giá trị vật chất vừa mang ý nghĩa ý thức – tâm linh. Đối với nhiều dân cư, rừng là nơi phân phối những nhu yếu về lương thực thực phẩ ̉ m nhưng nó cũng là nơi ở của những thực thể ý thức có năng lực chi phối tới đời sống của con người. Đây cũng là một chủ đề đượ ̣ c nhiều nghiên cứ ́ u đề cập tới, theo đó, tự nhiên trong ý niệm của nhiều dân cư địa phương đượ ̣ c những nhà nghiên cứ ́ u gọi là “ sinh thái học thiêng ” ( Berkes, 2008 ) hoặc “ cảnh sắc ý thức ” ( Allerton, 2009 ) hay “ sinh thái học ý thức ” ( Sponsel, 2017 ) .
Cách ứ ́ ng xử của họ so với những khoảng trống đó là bảo vệ, giữ gìn. Một số nghiên cứ ́ u cũng đã chỉ ra rằng khoảng trống thiêng ( rừng núi, sông … ) của cộng đồ ̀ ng, cấm những hoạt động giải trí chặt phá cây cối, đánh bắt cá cá … chí ́ nh là những khu vực bảo tồ ̀ n sinh thái xanh cho cộng đồ ̀ ng đó ( Byers và tập sự, 2001 ; Wadley và Colfer, 2004 ). Những cấm kỵ mang tí ́ nh tâm linh còn đượ ̣ c xem như thể mạng lưới hệ thống cấm kỵ xã hội “ vô hình dung ” đóng vai trò quan trọng trong quản lý tài nguyên địa phương và bảo tồ ̀ n đa dạng sinh học ( Colding và Folke, 2001 ). Các thực hành thực tế đó còn đượ ̣ c chuyển tải qua những thế hệ trải qua những câu truyện truyền miệng đượ ̣ c kể tiếp nối từ đời này sang đời khác, như thể sự nhắc nhở về hành vi đượ ̣ c và không đượ ̣ c phép so với khu vực rừng kiêng. Có thể nói, đây là một mô hình tri thứ ́ c văn hóa truyền thống đượ ̣ c gắn chặt trong những câu truyện về những ngọn đồ ̀ i, vũng nước, cây cối hay nói cách khác là thông tin văn hóa truyền thống đượ ̣ c mã hóa trong môi trường địa lý ( Ingold, 2000 ). Trong đó, những sinh vật đơn cử đóng vai trò là phương tiện đi lại chuyển tải ý nghĩa mang tí ́ nh giáo dục, truyền đạt tri thứ ́ c cho thế hệ sau trải qua những câu truyện kể, tổng thể đó tạo thành một quốc tế quan văn hóa đơn cử. Chí ́ nh sự ứ ́ ng xử của những cộng đồ ̀ ng này cũng dẫ ̃ n tới quan điểm cho rằng cuộc khủng hoảng cục bộ môi trường chỉ hoàn toàn có thể cải tổ khi con người thay đổ ̉ i thế giới quan, thái độ, giá trị và hành vi của mình so với tự nhiên “ không tôn giáo đơn thuần nào đượ ̣ c xem là nguyên do hay giải pháp của khủng hoảng cục bộ sinh thái xanh, nhưng hoàn toàn có thể vận dụng những thực hành thực tế tôn giáo / niềm tin đó để tăng trưởng sự xu thế và đạo đứ ́ c thân thiện với môi trường hơn ” ( Sponsel, 2017 ) .
Những lý giải này hoàn toàn có thể rất khó hiểu với tư duy duy lý hay dưới sự giải thí ́ ch của những nhà sinh vật học. Tuy nhiên, thật khó để hoàn toàn có thể nhận định và đánh giá rằng cách lý giải đó đúng hay sai do tại trách nhiệm của những nhà nhân học là khám phá, giải thí ́ ch hành vi trên quan điểm của “ người trong cuộc ”, đi tìm ý nghĩa văn hóa truyền thống phong phú ẩ ̉ n chứ ́ a đằng sau mỗi ứ ́ ng xử mà không phải dưới lăng kí ́ nh của người phán xét văn hóa truyền thống dựa trên thứ ́ bậc cao thấp. Và thế giới quan sinh thái xanh đó chí ́ nh là cơ sở để giải thí ́ ch cho nhiều quy tắc về hành vi đượ ̣ c phép hay không đượ ̣ c phép sử dụng một loại tài nguyên vạn vật thiên nhiên nào đó của nhiều cộng đồ ̀ ng dân cư địa phương. Cũng thế cho nên, không nên đặt cộng đồ ̀ ng dân cư ra khỏi hệ sinh thái, coi như yếu tố khách thể hoàn toàn có thể tương khắc và chế ngự, trấn áp, khai thác mà là một thành phần không hề tách rời khỏi hệ sinh thái đó. Vì con người là tác nhân quan trọng ảnh hưởng tác động tới tự nhiên trải qua mạng lưới hệ thống kỹ thuật, hành vi. Để hệ sinh thái đượ ̣ c bền vững và kiên cố, con người cần có những hành vi phù hợ ̣ p để giúp làm hòa giải, cân đối hệ sinh thái ấy .
4. Kết luận
Trong thời đại ngày này, khoa học và công nghệ tiên tiến đóng vai trò quan trọng để xử lý nhiều yếu tố đương đại, nhưng dù cho nó tăng trưởng đến mứ ́ c nào, cho đến khi con người vẫ ̃ n tồ ̀ n tại thì thái độ, hành vi của con người mới là yếu tố quyết định hành động, khoa học và công nghệ tiên tiến chỉ là công cụ để giúp con người hoàn toàn có thể đạt đượ ̣ c những tiềm năng của mình. Chí ́ nh vì thế, cần tôn trọng, công nhận sự tồ ̀ n tại của thế giới quan sinh thái xanh. Nhận định này không là cổ ̉ xúy cho sự mê tí ́ n dị đoan, mà chí ́ nh là hướng tới một đạo đứ ́ c sinh thái xanh dựa trên nền tảng khoa học, mong ước con người tân tiến có cái nhìn thân thiện hơn với tự nhiên, thiết kế xây dựng một mối quan hệ qua lại giữa con người và tự nhiên một những h bền vững và kiên cố để bảo vệ hệ sinh thái toàn thế giới – hệ sinh thái toàn cầu. Đó chí ́ nh là chân giá trị của lối ứ ́ ng xử biết ơn so với tự nhiên mà con người cần hướng đến để duy trì sự sinh tồ ̀ n lâu dài hơn trong ngoài hành tinh bát ngát này .
Chú thích:
1. “ Tri thứ ́ c sinh thái xanh truyền thống lịch sử ” là một hệ phứ ́ c hợ ̣ p giữa hiểu biết – thự ̣ c hành – niềm tin, với 4 Lever phân tí ́ ch : thứ ́ nhất là lớp hiểu biết về những loài động thực vật và cảnh sắc môi trường ; lớp tiếp theo là mạng lưới hệ thống kỹ thuật đượ ̣ c sử dụng để khai thác ; lớp thứ ́ ba là hệ thống thiết chế xã hội trong việc tổ ̉ chứ ́ c quản trị và sử dụng tài nguyên và lớp bao trùm bên ngoài chí ́ nh là thế giới quan – mạng lưới hệ thống niềm tin nói chung ( Berkes, 2008, tr. 17-18 ) .
2. Bush base : Forest farm : nghĩa là cư trú nơi bụi rậm : canh tác ở rừng hoặc cũng hoàn toàn có thể hiểu bụi rậm là nhà, rừng là trang trại .
3. Tên bộ lạc sinh sống dựa vào săn bắt hái lượ ̣ m trong rừng nhiệt đới gió mùa ở khu vực Nilgiri-Wynaad Nam Ấn Độ .
4. Sinh sống ở Canada .
5. Sinh sống ở khu vực biên giới Peru và Ecuador .
6. Sinh sống trong lưu vực sông Pira Paraná và Apaporis thuộc Colombia và Brazil .
7. Sinh sống theo dọc sông Javari và những chi lưu của nó khu vực biên giới Peru và Brazil .
Tài liệu tham khảo
Allerton, C. ( 2009, November ). Introduction : spiritual landscapes of Southeast Asia. In Anthropological Forum ( Vol. 19, No. 3, pp. 235 – 251 ). Routledge .
Århem, K. ( 2004 ). The cosmic food web : human-nature relatedness in the Northwest
Amazon. In Nature and society : Anthropological Perspectives. Philippe Descola và Gí ́ sli Pálsson ( Eds ) ( 2004 ). London và Thành Phố New York : Routledge .
Århem, K. ( năm nay ). Chapter 1, Southeast Asian animism in context. In Animism in Southeast Asia ( pp. 3-30 ). Routledge .
Berkes, F. ( 2008 ). Sacred Ecology ( Second Edition ). Routledge Taylor và Francis Group. New York and London, 336 .
Bird-David N. ( 1993 ). Phép ẩ ̉ n dụ hóa của những bộ lạc so với mối liên hệ giữa tự nhiên với con người. Trong Readings on Indigenous cosmology – Tài liệu tìm hiểu thêm những bài giảng Thế giới quan địa phương ( pp. 462 – 466 ). Århem K. ( 2004 ) ( chủ biên ). Hội Dân tộc học Nước Ta. Thành Phố Hà Nội .
Byers, B. A., Cunliffe, R. N., và Hudak, A. T. ( 2001 ). Linking the conservation of culture and nature : a case study of sacred forests in Zimbabwe. Human Ecology, 29 ( 2 ), 187 – 218 .
Colding, J., và Folke, C. ( 2001 ). Social taboos : “ invisible ” systems of local resource management and biological conservation. Ecological applications, 11 ( 2 ), pp. 584 – 600 .
Croll, E., và Parkin, D. ( 1992 ). Bush base : forest farm Culture, environment and development. Routledge .
Descola, P. ( 1996 a ). Tạo dựng tự nhiên : Sinh thái học biểu trưng và thực hành thực tế xã hội. Trong Readings on Indigenous cosmology – Tài liệu tìm hiểu thêm những bài giảng Thế giới quan địa phương. Århem K. ( 2004 ) ( chủ biên ). Hội Dân tộc học Nước Ta. TP. Hà Nội
Descola, P. ( 1996 b ). In the society of nature : A native ecology in Amazonia ( Vol. 93 ). Cambridge University Press .
Descola, P. ( 2013 ). Beyond nature and culture. University of Chicago Press .
Forbes, J. D. ( 2001 ). Nature and culture : Problematic concepts for Native Americans. In Indigenous Traditions and Ecology : The interbeing of cosmology and community. Harvard University Press, pp. 103 – 124 .
Grim, J. A. ( Ed. ). ( 2001 ). Indigenous Traditions and Ecology : The interbeing of cosmology and community. Harvard University Press .
Hội đồ ̀ ng vương quốc chỉ huy biên soạn từ điển bách khoa Nước Ta. ( 2005 ). Từ điển bách khoa Nước Ta. Tập 4 T – Z, Nxb Từ điển bách khoa. TP. Hà Nội .
Ingold, T. ( 2000 ). Săn bắt và hái lượ ̣ m như là những cách thứ ́ c của sự nhận thứ ́ c về môi trường. Trong Readings on Indigenous cosmology – Tài liệu tìm hiểu thêm những bài giảng Thế giới quan địa phương. Århem K. ( 2004 ) ( chủ biên ). Hội Dân tộc học Nước Ta. Thành Phố Hà Nội .
Pálsson, G. ( 2004 ). Human-environmental relations : orientalism, paternalism and communalism. In Nature and Society : Anthropological perspectives. Philippe Descola và Gí ́ sli
Pálsson ( Eds ) ( 2004 ). London và Thành Phố New York : Routledge. Pp. 63-81 .
Sponsel, L. E. ( 2017 ). Sacred places and biodiversity conservation. In Routledge Hanbook of Environmental Anthropology, Routledge, pp. 132 – 143 .
Vernier. ( 2002 ). Môi trường sinh thái. Nxb Thế giới. TP.HN .
Wadley, R. L., & Colfer, C. J. P. (2004). Sacred forest, hunting, and conservation in West Kalimantan, Indonesia. Human Ecology, 32(3), 313-338.
Nguồn: Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 05 (61) – 2019
