(Nguyễn Trường Ngân – Nguyễn Ngọc Tuyến)
1. Mở đầu
1.1. Một số khái niệm
Hệ sinh thái (Ecosystem) Trong bài viết này được hiểu là một phức hệ động giữa các quần xã động, thực vật và vi sinh vật, cùng với môi trường vô sinh, tương tác lẫn nhau như một đơn vị chức năng (UNEP, 2004).
Như vậy, hoàn toàn có thể hiểu hệ sinh thái là sự tích hợp giữa những quần xã với sinh cảnh .
Chức năng hệ sinh thái (Ecosystem function) là một đặc tính nội tại của HST liên quan đến một tập hợp các điều kiện và tiến trình để duy trì tính toàn vẹn của HST (như năng suất sơ cấp, chuỗi thức ăn, chu trình địa hóa). Các chức năng của HST gồm có các tiến trình như phân hủy, sản xuất, chu trình dinh dưỡng, dòng dinh dưỡng và năng lượng (UNEP, 2004)
Dịch vụ hệ sinh thái (Ecosystem services) là những lợi ích mà con người có được từ HST. DVHST bao gồm: dịch vụ cung cấp, ví dụ lương thực và nước; dịch vụ điều tiết, ví dụ kiểm soát lũ và dịch bệnh; dịch vụ văn hóa, ví dụ tinh thần, giải trí, văn hóa; và dịch vụ hỗ trợ, ví dụ chu trình dinh dưỡng giúp duy trì các điều kiện sống trên trái đất. Khái niệm “hàng hóa và dịch vụ hệ sinh thái (ecosystem goods and services) đồng nghĩa với khái niệm DVHST (UNEP, 2004).
Phản DVHST (Ecosystem Dis-services) là những tác động do con người gây ra làm phá hủy DVHST (Zhang, 2007)
Hệ sinh thái đới bờ (Coastal ecosystem) là một phần diện tích nơi mà đất và nước tham gia để tạo ra một môi trường có một cấu trúc, sự đa dạng và dòng năng lượng riêng biệt. HST đới bờ bao gồm các đầm muối, rừng ngập mặn, đất ngập nước, cửa sông và các vịnh, và là nơi trú ngụ của nhiều loài động thực vật khác nhau. Các HST đới bờ rất nhạy cảm với những thay đổi môi trường (The Environmental Literacy Council, 2015).
Hệ đới bờ (Coastal system) là các hệ thống bao gồm phần diện tích mặt đất bị ảnh hưởng bởi thủy triều và bãi cát, kết hợp với các vùng biển gần bờ. Hệ sinh thái đới bờ thuộc phần đất liền được xác định tối đa 100km tính từ bờ biển hoặc 100m độ cao (tùy giới hạn nào gần biển hơn), và phần biển gần bờ được giới hạn bởi độ sâu 50m tính từ bờ biển (UNEP, 2006).
1.2. Phân loại các hệ sinh thái đới bờ
Là những HST có hiệu suất sinh học cao nhất, đồng thời cũng là những HST bị rình rập đe dọa nhất trên quốc tế. Thành phần gồm có những HST trên cạn ( ví dụ HST cồn cát ), những HST nước lợ, những HST ven bờ và những HST đại dương. Cơ sở để xác lập ranh giới những HST là dựa vào khái niệm hệ đới bờ theo UNEP, 2006 .
Các hệ sinh thái đới bờ phân thành 10 dạng như hình 1 .
2. Chức năng và dịch vụ của các HST đới bờ
Các tác giả De Groot, Wilson và Boumans ( 2002 ) đã tổng hợp được 22 công dụng chính của những HST đới bờ chia thành 4 nhóm, gồm : Điều tiết ( 10 tính năng ), sinh cảnh ( 2 tính năng ), sản xuất ( 5 công dụng ), và thông tin ( 5 công dụng ). Từ 22 tính năng chính này, những tác giả cũng đề xuất kiến nghị môt số DVHST thông dụng đang được con người khai thác trên quốc tế .
Các DVHST được những tác giả ghi nhận ( bảng 1 ) là những DV có tính vững chắc về mặt sinh thái vì chúng được tạo ra từ những công dụng của hệ sinh thái. Các tác giả này bỏ lỡ những hoạt động giải trí khai thác kém vững chắc, ví dụ hoạt động giải trí khai thác dầu khí và những nguồn tài nguyên không tái tạo khác ( tổng thể đều là sản phẩm & hàng hóa tương quan đến thị trường ). Đối với những hoạt động giải trí này, chúng tôi sẽ bàn đến trong nội dung phản DVHST .
3. Dịch vụ của các HST điển hình theo tuyến thực tập đới bờ
3.1. Các HST điển hình
Tuyến thực tập thiên nhiên và môi trường – tài nguyên đới bờ năm 2018 của sinh viên ngành Khoa học Môi trường trường Đại học Khoa học tự nhiên có tổng chiều dài 346 km, khảo sát chi tiết cụ thể tại 12 điểm ( hình 2 )
Căn cứ vào phân loại sinh cảnh đới bờ theo UNEP ( Bảng 1 ) và so sánh với thực tiễn khảo sát, chúng tôi ghi nhận bốn HST nổi bật theo tuyến thực tập đới bờ như sau ( bảng 2 ) .
3.2. Các chức năng và dịch vụ HST điển hình
4. Thực trạng khai thác dịch vụ HST đới bờ
4.1. Thực trạng trên thế giới
4.1.1. HST cửa sông
Trên toàn quốc tế, hơn 1.200 cửa sông lớn đã được xác lập và lập map, với tổng diện tích quy hoạnh khoảng chừng 500.000 km2. Các HST cửa sông tại 1.200 khu vực này, gồm có cả mạng lưới hệ thống đầm phá và vịnh hẹp, phân phối khoảng chừng 80 % lưu lượng nước ngọt của toàn quốc tế. Hơn 62 % những cửa sông lớn nằm trong khoanh vùng phạm vi 25 km tính từ những đô thị lớn có trên 100.000 dân ( UNEP, 2006 ) .
Tác động của tăng trưởng đô thị khiến cho HST cửa sông bị tổn hại đáng kể. Theo bảng 4, tại California chỉ còn ít hơn 10 % diện tích quy hoạnh những vùng cửa sông chưa bị tàn phá. Nếu tính toàn nước Mỹ, hơn 50 % diện tích quy hoạnh cửa sông đã bị biến hóa đáng kể. Tại Úc, mặc dầu mạng lưới hệ thống những cửa sông cách xa những khu TT dân cư nhưng vẫn bị tổn hại khoảng chừng 50 % so với những HST tự nhiên trước đây .
4.1.2. HST rừng ngập mặn
Diện tích rừng ngập mặn toàn thế giới hiện được ước tính từ 16 đến 18 triệu ha. Phần lớn dân số ven biển của vùng nhiệt đới gió mùa và cận nhiệt đới cư trú gần rừng ngập mặn ; 64 % diện tích quy hoạnh rừng ngập mặn của quốc tế hiện đang nằm trong khoanh vùng phạm vi 25 km từ những TT đô thị lớn có trên 100.000 dân [ UNEP, 2006 ) .
Nhiều khu vực rừng ngập mặn của quốc tế đã bị suy thoái và khủng hoảng do áp lực đè nén dân số, chuyển mục tiêu sử dụng đất và ô nhiễm. Hiện nay, tài liệu rừng ngập mặn quốc tế chỉ mới quản trị được 54 % tổng diện tích quy hoạnh. Theo tài liệu này, ước tính khoảng chừng 35 % diện tích quy hoạnh rừng ngập mặn đã biến mất trong hai thập kỷ qua ( trung bình 2,1 % / năm, hoặc 2,834 km2 / năm ). Ở một số ít nước, hơn 80 % diện tích quy hoạnh rừng ngập mặn tự nhiên đã bị xóa khỏi .
Các phản dịch vụ của con người gây hủy hoại rừng ngập mặn gồm có : nuôi trồng thủy hải sản ( 52 %, gồm có nuôi tôm 38 %, nuôi cá 14 % ), khai thác rừng ( 26 % ), và bị ngọt hóa ( 11 % ). Mặt dù nhiều chương trình phục sinh được triển khai thành công xuất sắc, tuy nhiên, sự hủy hoại vẫn nhanh hơn những nổ lực phục sinh này .
4.1.3. HST rạn san hô
HST rạn sinh vật biển thuộc đối tượng người tiêu dùng bị tàn phá nghiêm trọng trên quốc tế. Khả năng lúc bấy giờ không còn HST rạn sinh vật biển nguyên thủy nào trên quốc tế. Rạn sinh vật biển nhiệt đới gió mùa phần nhiều phân bổ tại những nước đang tăng trưởng, và cũng là những HST bị suy thoái và khủng hoảng nặng nề nhất. Khoảng 58 % những rạn sinh vật biển nhiệt đới gió mùa phân bổ trong vòng 25 km tính từ những đô thị lớn có trên 100.000 dân. Trong vài thập kỷ qua, khoảng chừng 27 % những rạn sinh vật biển được biến đến trên quốc tế bị hủy hoại trọn vẹn. Khu vực Khu vực Đông Nam Á và Caribbean là những khu vực bị suy thoái và khủng hoảng cao nhất và liên tục bị rình rập đe dọa cao nhất quy trình tiến độ tiếp theo .
Kiến thức của trái đất về HST rạn sinh vật biển biển sâu ( HST sinh vật biển nước lạnh ) vẫn còn rất hạn chế. Mối rình rập đe dọa lớn nhất so với những HST này là từ hoạt động giải trí đánh bắt cá món ăn hải sản đáy. WWF công bố, khoảng chừng 30-50 % HST sinh vật biển nước lạnh dọc theo bờ biển Na Uy đã bị tàn phá do hoạt động giải trí đánh bắt cá, ô nhiễm biển và thăm dò dầu khí .
4.1.4. HST bãi triều và đồng bằng
Hoạt động khai thác lương thực và thức ăn chăn nuôi ( những động vật hoang dã thân mềm và rong biển ) và hoạt động giải trí dân số đã làm trộn lẫn nghiêm trọng mạng lưới hệ thống sinh cảnh tự nhiên khu vực bãi triều. Tại Mỹ và nhiều khu vực khác nhau trên quốc tế, vùng bãi triều đá là khu vực sinh cảnh bị đổi khác lớn trong vài thập kỷ qua. Dọc bờ biển Hoàng Hải, Trung Quốc, khoảng chừng 37 % sinh cảnh bãi triều bị biến mất kể từ năm 1950. Tại Nước Hàn, khoảng chừng 43 % những khu vực bãi triều bị tổn hại từ năm 1918 .
Đồng bằng châu thổ hiện này là những khu vực mà mức độ sử dụng đất và sắp xếp dân cư cao nhất. IPCC đã xác lập, những đồng bằng châu thổ cùng với những cửa sông và hòn đảo nhỏ là những HST đới bờ dễ bị tổn thương nhất bởi đổi khác khí hậu và mực nước biển dâng .
4.1.5. HST bãi biển và cồn cát
Các phản DVHST trong vùng sinh cảnh này đa phần do những hoạt động giải trí khai thác cát, khai thác tổng hợp gần bờ, và hoạt động giải trí kiến thiết xây dựng những khu công trình tự tạo ven biển. Các hoạt động giải trí này đã gây biến mất trọn vẹn những bờ biển và cồn cát ở nhiều nơi. Hậu quả nghiêm trọng là sẽ gây ra sự mất không thay đổi bờ biển, gây hủy hoại hoặc phủ lấp những khu công trình thiết kế xây dựng đắt tiền hoặc những khu công trình chắn sóng .
4.1.6. HST thảm cỏ biển
Sinh cảnh cỏ biển bị tổn thất nặng nề tại Địa Trung Hải, vịnh Florida và Úc. Một số khu vực khác được dự báo sẽ ngày càng tăng như Khu vực Đông Nam Á và Caribbean .
Phản dịch vụ chính rình rập đe dọa những HST này chính là hoạt động giải trí xả chất thải giàu dinh dưỡng ra vùng đới bờ, làm ngày càng tăng sự tăng trưởng của những sinh vật gây ô nhiễm và tảo biển, đồng thời ức chế năng lực quang hợp của cỏ biển gây suy giảm .
Hoạt động khai thác thảm cỏ biển để phát triển kinh tế cũng là một phản dịch vụ đáng kể trong tương lai.
4.1.7. HST rừng tảo biển
Hoạt động đánh bắt cá món ăn hải sản là phản dịch vụ chính khiến những HST rừng tảo biển bị mất không thay đổi. Nhiều năng lực lúc bấy giờ không còn một HST rừng tảo bẹ nguyên sinh nào trên quốc tế .
4.1.8. HST ruộng muối và đầm lầy than bùn
Tác nhân chính gây đổi khác và hủy hoại những HST này là do sự giảm sút của lượng trầm tích tại những lưu vực sông. Các nghiên cứu và điều tra gần đây về dịch chuyển trong những đầm lầy than bùn tạo Khu vực Đông Nam Á cho thấy những HST này đã giảm diện tích quy hoạnh từ 46-100 % .
4.1.9. HST biển nửa kín
Sự giảm sút dòng chảy vào những vùng biển nửa kín khiến sự suy giảm những DVHST tương quan đến nguồn nước và dinh dưỡng xảy ra. Một trường hợp nghiêm trọng đang xảy ra ở vịnh California, sông Colorado hiện chỉ còn cung ứng cho vịnh một lượng nước rất nhỏ khiến cho hàng loạt khu đồng bằng và vùng đới bờ bị khô hạn và duy thoái .
Một phản dịch vụ khác là sự xả thải từ nông nghiệp và công nghiệp làm suy giảm chất lượng nước từ dòng chảy. Do đặc trưng biển nửa kín không pha loãng và tự làm sạch nhanh như những vùng biển mở nên hiện tượng kỳ lạ phú dưỡng hóa và tích góp độc chất khiến sự suy giảm HST diễn ra một cách nhanh gọn .
4.1.10. HST đáy biễn khác
Các hoạt động giải trí đánh bắt cá đáy và nạo vét đáy đã gây ảnh hưởng tác động nghiêm trọng đến những HST vùng đáy cứng và vùng trầm tích biển .
Đáy trầm tích chiếm khoảng chừng 70 % đáy biển của vùng đới bờ. Đặc trưng của đáy trầm tích là mức độ đa dạng sinh học cực cao. Đặc biệt, đây là nơi sinh sản của rất nhiều loài cá, và là nơi cư trú bảo đảm an toàn cho rất nhiều loài động vật hoang dã khác nhau, nhiều loài đang thuộc sách đỏ của quốc tế .
4.2. Khái quát về các biện pháp ứng phó với sự suy giảm HST đới bờ
Một số giải pháp ứng phó với sự suy giảm của những HST đới bờ, hiệu suất cao vận dụng, loại giải pháp và ai là người được đề xuất kiến nghị vận dụng giải pháp được miêu tả cụ thể trong Bảng 5 bên dưới .
4.3. Vài nét về thực trạng HST đới bờ theo tuyến thực tập
4.3.1. HST cửa sông
Các hoạt động giải trí chính của con người ghi nhận được tại những cửa sông Ray ( Lộc An ) và cửa sông Dinh ( Lagi ) gồm có : Làm cảng, neo đậu tàu thuyền, đánh bắt cá thủy hải sản, sắp xếp dân cư, xả nước thải hoạt động và sinh hoạt và sản xuất, xây kè bảo vệ bờ, trồng rừng phi lao chắn cát và tăng trưởng du lịch .
Bên cạnh nhiều quyền lợi ( DVHST ) ghi nhận được, những hoạt động giải trí này đang gây ra nhiều phản DVHST làm suy thoái và khủng hoảng những tính năng của HST cửa sông như : điều hòa khí hậu, ngăn ngừa nhiễu loạn, không thay đổi trầm tích, giải quyết và xử lý chất thải, những tính năng sinh cảnh và những công dụng thẩm mỹ và nghệ thuật vui chơi .
4.3.2. HST rừng phòng hộ
Các hoạt động giải trí được ghi nhận trong những khu vực có HST rừng phòng hộ gồm : sắp xếp dân cư, tăng trưởng những dịch vụ du lịch và thiết kế xây dựng hạ tầng giao thông vận tải .
Các hoạt động giải trí này đang gây ra một số ít phản DVHST tàn phá những tính năng điều hòa khí hậu, ngăn ngừa nhiễu loạn, giữ đất, giải quyết và xử lý chất thải, tính năng sinh cảnh và công dụng cung ứng nguồn gene .
4.3.3. HST bãi biển và bãi triều
Khai thác thủy hải sản và du lịch là những hoạt động giải trí chính trong những HST này. Các công dụng sinh thái bị ảnh hưởng tác động rõ nét từ những ảnh hưởng tác động phản DVHST gồm có : điều tiết nước, giải quyết và xử lý chất thải, trấn áp sinh học, nghệ thuật và thẩm mỹ và vui chơi .
4.3.4. HST cồn cát
Đây là HST được điều tra và nghiên cứu nhiều nhất trong chuyến thực địa. Các hoạt động giải trí của con người trên HST này phong phú với những mức độ quyền lợi và ảnh hưởng tác động rất khác nhau. Một số hoạt động giải trí cần đặc biệt quan trọng quan tâm : Phát triển nguồn năng lượng điện, hoạt động giải trí du lịch, sản xuất muối, khai thác tài nguyên .
Tài liệu tham khảo
Groot, D., Wilson, R. S., M. A., and Boumans, R. M. J., (2002), A typology for the classifcation, description and valuation of ecosystem functions, goods and services, Ecological Economics
Philcox, N. (2007), Literature Review and Framework Analysis of Non-Market Goods and Services Provided by British Columbia’s Ocean and Marine Coastal Resources, Government of British Columbia
UNEP, (2004), Ecosystems and human well-being: synthesis, Report Based on the Findings of the Millennium Ecosystem Assessment, UNEP.
UNEP, (2006), Marine and coastal ecosystems and human wellbeing: A synthesis, Report Based on the Findings of the Millennium Ecosystem Assessment, UNEP.
Zhang, W. (2007), Ecosystem services and dis-services to agriculture, Environmental economics
Chia sẻ trên:
Thích bài này:
Thích
Đang tải …
Có liên quan
