Quan họ TP Bắc Ninh .
Theo tiến sỹ Frank Proschan – cựu cán bộ Chương trình hạng sang của UNESCO, Cố vấn của UNESCO về Công ước 2003 về Bảo vệ Di sản Văn hóa phi vật thể – khái niệm về di sản văn hóa phi vật thể ở Nước Ta bị hiểu nhầm. Dựa trên Công ước 2003 thì tại Nước Ta hiện này có 3 cách dùng từ sai khái niệm thường gặp gồm “ Di sản văn hóa phi vật thể quốc tế ”, “ Di sản văn hóa phi vật thể vương quốc ”, “ UNESCO công nhận ”. Đặc biệt, khái niệm “ UNESCO công nhận ” di sản văn hóa đã trở nên quen thuộc ở Nước Ta trong một thời hạn dài, khởi đầu là với di sản quốc tế. Sự nhầm lẫn này có lẽ rằng đã dẫn tới việc hiểu sai trong việc “ công nhận ” di sản văn hóa phi vật thể .
Dẫn chứng về những “lỗi sai” này, TS Frank Proschan cho biết, Công ước 2003 đã khẳng định chỉ có cộng đồng, nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân liên quan di sản mới có thể “công nhận” di sản của chính họ. Di sản văn hóa phi vật thể không phải là một thứ gì đó bên ngoài, có thể được định nghĩa và xác định giá trị bởi các chuyên gia, quan chức nhà nước, hoặc bởi một quy trình kiểm tra khoa học nào đó. Thay vào đó, chính các cộng đồng, nhóm người và trong một số trường hợp là các cá nhân là những người thực hành một biểu đạt văn hóa nào đó và chỉ họ mới có thể là những người “công nhận” nó là một bộ phận cấu thành di sản văn hóa phi vật thể của họ. Ở đây, mỗi cộng đồng định nghĩa di sản của chính mình và chính di sản đó lại định nghĩa cộng đồng của nó. Nội dung Công ước 2003 cũng nhắc lại nhiều lần rằng, quá trình công nhận một cái gì đó là di sản văn hóa phi vật thể là quá trình chỉ có thể diễn ra trong các cộng đồng, chứ không thể do người bên ngoài, cho dù là quan chức nhà nước, thực hiện mà không có cộng đồng. Các chuyên gia cũng không có thẩm quyền quyết định thay cho một cộng đồng cái gì “là” hay “nên là” di sản của họ. Cũng chỉ các cộng đồng liên quan mới có thể bảo vệ di sản của chính họ, và muốn công tác bảo vệ được thực hiện hiệu quả thì sự tham gia rộng rãi nhất có thể của họ là thiết yếu… “Còn một cụm từ khác mà UNESCO không bao giờ dùng nhưng lại được sử dụng thường xuyên ở Việt Nam, đó là UNESCO “vinh danh” hay “tôn vinh”. Cách dùng này, với tôi có vẻ như không vi phạm tinh thần của Công ước, mặc dù có thể gây nhầm lẫn. Tôi nghĩ, rõ ràng là mục đích của việc ghi danh không phải là vinh danh/tôn vinh, kể cả khi chúng ta có thể hiểu rằng vinh danh/tôn vinh có thể là một kết quả tự nhiên của việc ghi danh”-TS Frank Proschan bày tỏ.
Có thể nói, những “lỗi” trên trong cách hiểu tại Việt Nam là hoàn toàn có căn cứ và thậm chí còn mang tính hệ thống. Nguyên nhân dẫn tới cách hiểu sai này một phần là từ lỗi dịch sai trong bản tiếng Việt chính thức của Công ước 1972. Đơn cử, theo bản tiếng Anh giải thích rằng, Ủy ban Di sản thế giới sẽ xác định các tiêu chí mà theo đó những di sản “có giá trị nổi bật toàn cầu” có thể được “đưa vào” danh sách Di sản thế giới. Còn với bản tiếng Pháp dùng từ “ghi danh”. Trong khi đó, bản tiếng Việt lại dịch rằng đây là các tiêu chí để “công nhận” di sản trong Danh sách Di sản thế giới. Tương tự, có sự dịch sai trong Điều 31 của Công ước 2003 (bản tiếng Việt). Trong khi bản tiếng Pháp và tiếng Anh đều dùng từ “ghi danh” vào Danh sách đại diện hoặc “đưa vào” một trong số các danh sách thì bản tiếng Việt dịch thành “công nhận” trong Danh sách đại diện. Với bản dịch như vậy, có thể nói quan niệm rằng UNESCO “công nhận” di sản văn hóa nói chung hay di sản văn hóa phi vật thể nói riêng đã trở nên quá phổ biến ở Việt Nam.
Cũng tại buổi thuyết trình, tiến sỹ Frank Proschan bày tỏ về cách hiểu sai về khái niệm “ hạng mục vương quốc về di sản văn hóa phi vật thể ” bị hiểu rơi lệch thành “ hạng mục di sản văn hóa phi vật thể vương quốc ”. Những lỗi diễn đạt Open không riêng gì trên những phương tiện đi lại tiếp thị quảng cáo đại chúng mà còn trong nghiên cứu và điều tra học thuật, thậm chí còn cả trong những văn kiện và website … “ Chúng ta, những người thao tác cùng nhau trong nghành bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể có nghĩa vụ và trách nhiệm rất trang nghiêm là phải tôn trọng những khái niệm, ngôn từ trong Công ước để bảo vệ rằng khi tất cả chúng ta nâng cao nhận thức hội đồng về di sản văn hóa phi vật thể và tầm quan trọng của việc bảo vệ những di sản đó thì phải làm đúng với những gì đã ghi trong Công ước. Việc hiểu và sử dụng đúng thuật ngữ rất quan trọng vì một trong bốn mục tiêu của Công ước 2003 là nâng cao nhận thức ở cấp địa phương, vương quốc và quốc tế về tầm quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể và việc bảo vệ sự tôn trọng lẫn nhau ” – tiến sỹ Frank Proschan bày tỏ .
Ghi nhận những góp ý của tiến sỹ Frank Proschan, tại buổi thuyết trình, PGS.TS Bùi Hoài Sơn-Viện trưởng Viện Văn hóa – Nghệ thuật vương quốc Nước Ta cho biết thêm, trước kia UNESCO có list Kiệt tác di sản phi vật thể và truyền miệng của trái đất, Nước Ta có Nhã nhạc cung đình Huế và Không gian Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên được ghi danh. Sau này UNESCO nhận thức khác hơn, không còn câu truyện vinh danh “ siêu phẩm ” nữa, bởi như vậy sẽ có sự so sánh hơn hẳn của một di sản văn hóa so với di sản văn hóa khác. Công ước 2003 sinh ra chính là để khắc phục thực trạng so sánh này, từ đó “ đại diện thay mặt của trái đất ” thay thế sửa chữa cho hạng mục “ siêu phẩm ”. Tuy nhiên, có rất nhiều nguyên do khiến cho hội đồng hiểu chưa đúng về di sản văn hóa phi vật thể. Sự nhầm lẫn này không riêng gì Open tại Nước Ta mà còn có ở nhiều nước khác trên quốc tế .
Viện Văn hóa – Nghệ thuật vương quốc Nước Ta là đơn vị chức năng nghiên cứu và điều tra, tư vấn cho chỉ huy Bộ VHTTDL, vì thế cần phải xử lý sự hiểu nhầm này, tiến tới thống nhất về mặt thuật ngữ, ý thức. “ Trên cơ sở tất cả chúng ta hiểu đúng về di sản văn hóa phi vật thể thì mới có cách giải quyết và xử lý và giải pháp đúng, cũng là tạo điều kiện kèm theo rất tốt cho bảo vệ di sản văn hóa trong nước ” – PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh vấn đề .
