Trong đội ngũ chiến sĩ có lẽ không có ai lại không biết bài hát Hành quân xa. Nhưng ít người biết rằng ca khúc này ra đời rất mau lẹ, được tác giả hoàn thành trong vòng chỉ một tiếng đồng hồ. Dạo ấy là chiến dịch Đông – Xuân 1953- 1954. Trước đòi hỏi của bộ đội, nhạc sĩ Đỗ Nhuận từ lâu đã ấp ủ ý định sáng tác một bài hành khúc cho chiến sĩ vừa hành quân vừa hát. Nhưng dự định mãi vẫn chưa viết ra được. Trong một khóa học chính trị, được gặp Bác, Đỗ Nhuận bày tỏ băn khoăn với Bác về việc sáng tác hành khúc. Người trao đổi với nhạc sĩ:
– Thế bấy nay chú viết ra làm sao ? Theo Bác thì chú cứ sáng tác thế nào cho phần đông cán bộ, chiến sỹ và nhân dân thích là được.
Câu nói tiết sức giản dị của Bác đã có sức gợi mở lớn đối với Đỗ Nhuận. Một lần, ông cùng một tốp cán bộ hành quân đi bộ từ Đại Từ (Thái Nguyên) qua đèo Khế, đến Thượng Bàng La (Yên Bái). Đi vậy chứ thực ra mấy anh em cũng không biết sẽ tập kết ở đâu. Họ cùng nhau bàn luận, phán đoán ý đồ tác chiến của cấp trên. Bỗng một người trong tốp nói: “Thôi, khỏi cần biết, đời chúng ta đâu có giặc là ta cứ đi mà”. Thế là câu nói tình cờ ấy trở thành cái tứ văn học để Đỗ Nhuận phát triển thành Hành quân xa. Và bài hành khúc nổi tiếng đã xoáy vào cái ý đó, đã tập trung và làm nổi rõ chủ đề tư tưởng “đời chúng ta đâu có giặc là ta cứ đi”. Có thể nói đây là một sáng tác mẫu mực cho thể hành khúc. Bài hát được viết ở thể một đoạn gồm bốn câu nhạc rất cân đối, vuông vức. Âm vực toàn bài được khống chế trong vòng một quãng 8 là quãng lý tưởng đối với quảng đại quần chúng vì dễ hát. Tuy vậy, do cách sắp đặt các vòng hòa âm và giai điệu có sự biến động ít nhiều về tiết tấu mà bài hát giản dị nhưng vẫn phong phú về mầu sắc, không bị đơn điệu.
Trong chiến dịch Điện Biên, trận Him Lam là trận thắng đầu tiên của chúng ta. Lúc ấy, Đỗ Nhuận cùng với Trần Ngọc Xương, Nguyễn Văn Tiến ở trong tổ sáng tác có mặt tại đó. Đứng trên bờ chiến hào, các anh vừa đàn vừa hát cổ vũ cho các chiến sĩ đang hành quân ở dưới. Trong đoàn quân có một chiến sĩ nói với các nhạc sĩ: “Cố gắng sáng tác nhiều nhé, khi về bọn mình sẽ có quà cho văn công”.
Người chiến sỹ nói câu ấy không khi nào trở về nữa vì anh chính là liệt sĩ Phan Đình Giót đã lấy thân mình lấp lỗ châu mai trong trận Him Lam. Sau này Đỗ Nhuận mới biết rõ. Và một bài hát đã được ông sáng tác ngay tại trận địa, giữa bộn bề bộn bề xác xe pháo trong mùi khói khét lẹt của đạn bom và xác giặc :
“Hôm qua đánh trận Điện Biên chiến hào xuất kích đồi Him Lam ta tiến quân vào, đột phá tiêm đao tiến đánh vào…”.
Đó là bài Trên đồi Him Lam – một ca khúc hừng hực khí thế chiến đấu, sôi sục lòng căm thù giặc, nồng nàn tình yêu quê hương đất nước và tình đồng đội. Bài hát cũng được tác giả cấu trúc ở thể một đoạn gồm bốn câu nhạc nhưng mỗi câu đều được mở rộng, khá dài, vì đây là bài ông nhằm viết cho hát đơn ca. Đến nay, mỗi khi nghe lại Trên đồi Him Lam, ta như được sống lại bối cảnh hào hùng, quyết liệt của những ngày đầu tiên, mở màn chiến dịch Điện Biên Phủ.
Nhạc sĩ Hoàng Vân có mặt ở Điện Biên Phủ và đã từng tham gia kéo pháo cùng các chiến sĩ. Ông đã mục kích sự hy sinh anh hùng của Tô Vĩnh Diện lấy thân mình chèn để cứu pháo. Nhạc sĩ suy nghĩ nhiều đến một bài hát mang tính tập thể, có xướng, có xô. Ông nghĩ đến một bài hò đang được bộ đội hát nhiều lúc ấy, “hò dô ta, lặng mà nghe, mà nghe câu hò” nhưng cảm thấy âm điệu rất cổ, gợi lên dáng dấp sinh hoạt của một thời xa xưa. Một bài hò hiện đại đang được nhạc sĩ hình thành. Ông kể là đã ngồi ghi nhạc trong một lán nhỏ, phải trùm chăn kín chân vì muỗi vàng đốt như ong châm. Cảnh lao động hùng vĩ giữa núi rừng hiểm trở được tác giả ghi bằng những âm điệu gẫy khúc và nhảy quãng liên tục. Chưa bao giờ, đối với ông, những hợp âm 3 bị lãng quên, vậy mà ở đây, lần này, trong ông không hề vang lên âm điệu của những hòa âm quãng 3. Hò kéo pháo đã ra đời mang dáng dấp một bài hò hiện đại, vừa có xướng, vừa có xô, rất phù hợp với không khí kéo pháo khẩn trương sôi động, gian khổ, vất vả nhưng thoải mái, hân hoan:
“Hò dô ta nào! Kéo pháo ta vượt qua đèo. Hò dô ta nào! Kéo pháo ta vượt qua núi. Dốc núi cao cao nhưng lòng quyết tâm còn cao hơn núi. Vực sâu thăm thẳm, vực nào sâu bằng chí căm thù…”.
Hò kéo pháo có miêu tả, kể lể nhưng vẫn thiên về biểu hiện, cảm xúc của người lao động là chính, và với sự phát triển, nới rộng một cách phóng túng các tiết nhạc, câu nhạc, bài hò đã mang dáng dấp rất hiện đại.
Chiến dịch Điện Biên Phủ, 56 ngày đêm mãi mãi là một cơn ác mộng khủng khiếp đối với quân thù. Chiến thắng này là một sự kế tiếp của Chương Dương, Hàm Tử, Đống Đa trước đây – Đỗ Nhuận đã tìm được một ngôn ngữ âm nhạc giàu hình tượng và có hiệu quả nhất. Sự pha trộn giữa chất liệu dân ca Tây Bắc và làn điệu chèo “Sắp qua cầu” của dân ca đồng bằng Bắc Bộ là một dụng ý của tác giả: Cuộc chiến đấu ở Điện Biên là một cuộc chiến tranh nhân dân, đã có sự hiện diện của rất nhiều dân tộc trên đất nước ta, người miền núi cũng như người miền xuôi. Với một tiết tấu vui nhộn nhưng gần với chất xòe Thái, bài hát Chiến thắng Điện Biên được mở đầu như một tiếng reo vui sảng khoái, nô nức:
” Giải phóng Điện Biên, bộ đội ta tiến quân quay trở lại giữa mùa hoa nở miền Tây Bắc tưng bừng vui “. Hàng loạt những nốt móc đơn chấm đôi tiếp sang móc kép và những nốt luyến láy liên tục tạo cho giai điệu có không khí tưng bừng một ngày hội. Đây là một bài hát hay. Sự trộn lẫn nhiều vật liệu dân ca rất khác nhau trong một bài nhưng vẫn không bị méo mó, khiên cưỡng, nghe vẫn ngọt ngào, thuần thục. Ở Chiến thắng Điện Biên Đỗ Nhuận tỏ rõ sở trường trong việc dựng những bức tranh sinh động bằng âm thanh, mang tính đại chúng thoáng rộng. Giờ đây nghe lại những sáng tác ra đời trước và trong chiến dịch Điện Biên, tất cả chúng ta như được sống lại cả một quá khứ anh hùng. Những bài ca hay, thấm sâu vào lòng người sẽ khiến những thế hệ truyền tụng và nhớ mãi. Đó là vinh quang cao quý thuộc về những người sáng tác.
