Vào lúc 11h ngày 19/1, GS, VS Đào Thế Tuấn, nhà khoa học lớn của thời đại Hồ Chí Minh đã ra đi, hưởng thọ 81 tuổi. Mặc dù biết ông đã mang trọng bệnh nhiều năm, song tin ông mãi mãi ra đi vẫn làm xúc động hàng triệu trái tim những người nông dân, các nhà khoa học, nhất là khoa học nông nghiệp.
GS, VS Đào Thế Tuấn sinh ngày 4/7/1931 tại TP Huế. Nguyên quán của ông : Khúc Thủy ( nay thuộc xã Cự Khê ), Thanh Oai, TP. Hà Nội. Ông sinh ra và lớn lên trong một mái ấm gia đình tri thức nổi tiếng cả về trí tuệ và niềm tin yêu nước. Cha ông, cụ Đào Duy Anh, một trong số ít nhân vật Nước Ta được bộ từ điển Larousse ghi danh với tư cách là một nhà bách khoa toàn thư của thời văn minh. Mẹ ông, bà Trần Như Mân, một nhà giáo và hoạt động giải trí xã hội. Gia đình ông là chỗ thân tín của nhà chí sỹ Phan Bội Châu. Chẳng vậy mà khi GS. Đào Thế Tuấn sinh ra, cụ Phan đã tiên đoán tương lai của ông không chỉ sẽ theo được mà còn làm rạng rỡ thêm truyền thống cuội nguồn mái ấm gia đình qua bài thơ :
Hai mươi lăm triệu giống dòng ta,
Hôm trước nghe thêm một tiếng oa,
Mừng chị em mình vừa đáng mẹ,
Mong thằng bé nọ khéo in cha.
Gió đưa nam tới sen đầy hột,
Trời khiến thu về quế nở hoa.
Sinh tụ mười năm mong thế mãi,
Ấy nhà là nước, nước là nhà.
Tháng 8/1953, GS. Đào Thế Tuấn là một trong 49 người tiên phong được chọn đi Liên Xô và học tại Trường Đại học Nông nghiệp Tashkent. Năm 1955, khi mới là sinh viên năm thứ ba, ông đã tham gia nghiên cứu và điều tra khoa học và khu công trình nghiên cứu và điều tra tiên phong của ông là về cây cối nhiệt đới gió mùa ở Nước Ta. May mắn cho ông, thời hạn đó ông được Giáo sư Belov, một người mê hồn tích lũy tài nguyên di truyền và nghiên cứu và điều tra nguồn gốc cây xanh hướng dẫn nên ông đã có điều kiện kèm theo nghiên cứu và điều tra và xuất bản bằng tiếng Nga cuốn sách tiên phong về sinh thái và nguồn gốc cây lúa. Cuối năm thứ tư, ông về thực tập ở Trạm Nghiên cứu lúa Krasnodar ( sau này là Viện Nghiên cứu lúa toàn liên bang ), nghiên cứu và điều tra về những quá trình tăng trưởng của cây lúa dưới sự hướng dẫn của Giáo sư Eryghin, một nhà sinh lý nổi tiếng của Liên Xô .
Luận văn tốt nghiệp của ông được hội đồng nhìn nhận cao, cho lê dài 6 tháng để viết thành luận án Phó tiến sỹ ( Tiến sỹ lúc bấy giờ ) và ông đã bảo vệ thành công xuất sắc luận án vào năm 1958. Như vậy, chỉ trong 5 năm, ông vừa triển khai xong chương trình kỹ sư nông học, vừa bảo vệ thành công xuất sắc luận án tiến sỹ nông học. Ông là tiến sỹ tiên phong của Nước Ta được Liên Xô huấn luyện và đào tạo .
Cuối năm 1958, ông về nước và thao tác tại Học viện Nông lâm với tư cách là giảng viên môn sinh lý thực vật, đồng thời kiêm Trưởng phòng khoa học của Học viện .
Trong thời hạn này, với sự hướng dẫn của GS. Bùi Huy Đáp, ông đã khởi xướng một hướng nghiên cứu và điều tra mới về sinh lý học của hiệu suất để kiến thiết xây dựng cơ sở khoa học cho thâm canh cây lúa. Các nghiên cứu và điều tra về hiện tượng kỳ lạ lốp đổ khi cấy dày và bón nhiều phân đạm cho thấy những giống lúa truyền thống của Nước Ta không hề được cho phép đạt hiệu suất cao vì cao cây, dễ đổ. Đây là những gợi ý cho công tác làm việc tạo giống thâm canh sau này .
Ngoài những điều tra và nghiên cứu về đạm, GS. Đào Thế Tuấn cùng những đồng nghiệp cũng đã yêu cầu chiêu thức biến lân thành đạm qua việc bón lân cho bèo hoa dâu và điền thanh. Kết quả này đã được trình diễn ở Hội nghị khoa học Bắc Kinh năm 1963 và xuất bản trong cuốn Phân supe lân và cách sử dụng ( NXB. Nông thôn, 1962 ) và sách Các giải pháp nâng cao hiệu suất phân hoá học ( NXB Nông thôn, TP.HN, 1965 ). Cũng trong thời kỳ này, ông được cử làm Trưởng bộ môn sinh lý thực vật của Học viện Nông lâm kiêm Trưởng phòng khoa học .
Năm 1963, Học viện Nông lâm tách ra thành Viện Khoa học nông nghiệp và Trường Đại học Nông nghiệp, ông được phân công làm Trưởng ban trồng trọt kiêm Trưởng phòng sinh lý cây xanh của Viện. Ban này là tiền thân của những Viện Cây lương thực, cây công nghiệp, Viện Thổ nhưỡng nông hóa và Viện Bảo vệ thực vật sau này .
Bấy giờ bệnh vàng lụi ( sau được xác lập là bệnh Tungro ) đang lan rộng ở miền Bắc, GS. Đào Thế Tuấn đã tổ chức triển khai nhóm điều tra và nghiên cứu gồm những nhà khoa học thuộc nhiều bộ môn để xác lập nguyên do gây bệnh và phát hiện ra rằng vàng lụi không phải là một bệnh sinh lý mà là bệnh virus do rầy xanh đuôi đen là vectơ truyền bệnh. Tại thời gian đó, ông và tập sự đã chú ý quan tâm tìm những giống kháng bệnh, đề xuất kiến nghị giải pháp canh tác tương thích như bón kali, làm cỏ sục bùn để hạn chế bệnh. Kết quả điều tra và nghiên cứu đã phát hiện những giống tẻ trắng Tây Bắc, 813, I1, A10 có năng lực kháng bệnh vàng lụi .
Sau này, trải qua những chuyên viên Indonesia, ông đã đưa được về hai giống có năng lực kháng bệnh cao là I1 và A10. Từ khi có hợp tác với IRRI, Philippines, ông cũng có công đưa giống lúa IR64 về thông dụng ở vùng Điện Biên để đến ngày hôm nay, giống lúa này đã trở thành giống phổ cập và đặc sản nổi tiếng với tên gọi mới là ” Tám Điện Biên ” .
Phong trào 5 tấn / ha và việc tăng trưởng vụ lúa xuân đặt ra nhu yếu phải nghiên cứu cơ sở khoa học cho thâm canh. Do vậy, từ 1965 nhóm của GS. Đào Thế Tuấn khởi đầu nghiên cứu sinh lý của ruộng lúa hiệu suất cao với việc nghiên cứu và phân tích quy trình quang hợp, dinh dưỡng khoáng. Việc chuyển từ điều tra và nghiên cứu thành viên sang điều tra và nghiên cứu quần thể ruộng lúa là một bước tăng trưởng mới của giải pháp tiếp cận mạng lưới hệ thống. Khi nghiên cứu và điều tra ruộng lúa hiệu suất cao, cho thấy những giống lúa hiệu suất cao phải thấp cây, có lá gần thẳng đứng, được cho phép thu được nhiều bông, bông dài, tỉ lệ lép thấp .
Trên cơ sở các luận cứ khoa học nêu trên, ông đã chỉ đạo xây dựng nhiều mô hình thâm canh tại Tân Hưng Hòa, Kiến Xương – Thái Bình, Đồng Tiến, Khoái Châu – Hưng Yên. Công trình nghiên cứu này đã đặt cơ sở cho việc thâm canh lúa đạt 10 tấn/ha vào những năm 70 của thế kỷ trước và được tổng kết trong cuốn Sinh lý của ruộng lúa năng suất cao.
Xác định giống là khâu nâng tầm, quyết định hành động đến việc tăng hiệu suất lúa, từ năm 1970, GS. Đào Thế Tuấn đã tổ chức triển khai nghiên cứu cơ sở sinh lý của việc chọn giống hiệu suất cao, trong đó chọn giống lúa theo nguồn và sức chứa có vai trò quyết định hành động. Theo hướng này, ngoài điều tra và nghiên cứu chọn tạo giống cho vùng thâm canh, ông mở màn nghiên cứu cơ sở sinh lý của việc chọn giống chống chịu những điều kiện kèm theo bất thuận như mặn, rét, hạn, ngập úng và kháng bệnh. Kết quả là nhóm nghiên cứu và điều tra của ông đã tinh lọc và lai tạo được nhiều giống lúa mới như : giống lúa NN75-10 ( X1 ) chịu bệnh bạc lá ( cùng PGS. Tạ Minh Sơn ) ; giống lúa cực ngắn CN2, được cho phép làm vụ mùa sớm, lan rộng ra vụ đông ; giống lúa CR203 chịu rầy nâu tiên phong của nước ta ( cùng PGS. Nguyễn Công Thuật chọn từ tập hợp dòng của IRRI ). Ngoài ra còn có những giống lúa chịu phèn V14 và V15 …
Ngoài lúa, nhóm của GS còn tạo được giống ngô số 6, giống S1 ngắn ngày và giống ngô nếp S2 ; những giống đậu tương AK02 và AK03 ( cùng với GS. Trần Văn Lài ). Cùng với giống, một số ít giải pháp thâm canh khác như chống rét cho mạ xuân, bón đón đòng cho lúa, bón đạm sâu để tránh mất đạm, trồng ngô bầu, trồng đậu tương đông không làm đất … cũng được nghiên cứu và điều tra và yêu cầu .
Năm 1967, GS. Đào Thế Tuấn được Bộ Nông nghiệp cử vào Nghệ An giúp tỉnh chỉ huy sản xuất nông nghiệp. Tại đây, những ý tưởng sáng tạo về điều tra và nghiên cứu quy đổi cơ cấu tổ chức cây xanh theo hướng tăng giá trị sản xuất đã được manh nha và tổ chức triển khai nghiên cứu và điều tra. Vấn đề này được ông tổng kết trong cuốn Bố trí cơ cấu tổ chức cây cối hài hòa và hợp lý ở hợp tác xã ( NXB. Nông thôn, 1969 ) và sau này là cuốn Cơ sở khoa học của việc xác lập cơ cấu tổ chức cây xanh hài hòa và hợp lý ( NXB. Nông thôn, 1977 ) .
Từ năm 1978, bộ môn Sinh thái và Canh tác do GS. Đào Thế Tuấn xây dựng đã tổ chức triển khai điều tra và nghiên cứu hoạt động giải trí của hệ sinh thái nông nghiệp, tiến hành việc nghiên cứu và điều tra mạng lưới hệ thống canh tác của những vùng sinh thái khác nhau, nhất là những vùng sinh thái khó khăn vất vả như vùng chiêm trũng, vùng phèn mặn, vùng lúa nước trời thường gặp hạn. Tuy nhiên, khi nghiên cứu và điều tra mạng lưới hệ thống nông nghiệp mà chỉ đề cập đến những thành phần tự nhiên và kỹ thuật thì không khá đầy đủ vì trong thực tiễn, những yếu tố về kinh tế tài chính – xã hội có ý nghĩa quyết định hành động sự tăng trưởng của mạng lưới hệ thống. Vì vậy, năm 1988, ông đã lập bộ môn Hệ thống nông nghiệp để phối hợp việc nghiên cứu và điều tra kỹ thuật và kinh tế tài chính – xã hội, điều tra và nghiên cứu về những thể chế nông thôn, nhất là thể chế kinh tế tài chính hộ nông dân. ( Hiện nay bộ môn đã tăng cấp thành Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển mạng lưới hệ thống nông nghiệp ) .
Ông cũng là người khởi xướng và chủ trì hợp tác với Viện Khoa học nông nghiệp Pháp trong chương trình Hệ thống nông nghiệp lưu vực sông Hồng. Các tác dụng nghiên cứu và điều tra về nghành nghề dịch vụ này đã được tổng kết trong cuốn Hệ sinh thái nông nghiệp ( NXB. Khoa học Kỹ thuật, 1983 ) là sách giáo khoa tiên phong về sinh thái học nông nghiệp .
Từ đầu năm 1980, GS. Đào Thế Tuấn đã chăm sóc đến tiếp cận mạng lưới hệ thống trong khoa học nông nghiệp. Từ việc nghiên cứu và điều tra mạng lưới hệ thống ruộng lúa tiến đến điều tra và nghiên cứu mạng lưới hệ thống cây xanh rồi mạng lưới hệ thống nông nghiệp. Để tăng trưởng hướng điều tra và nghiên cứu này, ông đã xây dựng nhóm điều tra và nghiên cứu sau này trở thành bộ môn Toán máy tính, đặt ở Viện Nghiên cứu quản trị kinh tế tài chính Trung ương, chuyên điều tra và nghiên cứu về những quy mô tăng trưởng nông nghiệp trong mối quan hệ với những quy mô kinh tế tài chính chung của cả nước .
Trên cơ sở những điều tra và nghiên cứu về nông nghiệp của quốc tế, GS. Đào Thế Tuấn đặc biệt quan trọng chăm sóc đến việc vận dụng những đòn kích bẩy kinh tế tài chính trong việc tổ chức triển khai điều tra và nghiên cứu khoa học và đưa tân tiến kỹ thuật vào sản xuất cũng như cải cách kinh tế tài chính của những nước, quy mô tổ chức triển khai sản xuất trong nông nghiệp. Năm 1987, ông viết tài liệu Cải cách kinh tế tài chính ở Trung Quốc được UBKHKTNN xuất bản và có góp phần tích cực trong việc sinh ra Nghị quyết 10 năm 1988 .
Sau này, khi đã nghỉ quản lý và điều hành rồi nghỉ hưu, GS. Đào Thế Tuấn vẫn miệt mài điều tra và nghiên cứu những yếu tố kinh tế tài chính hộ, chuỗi giá trị, thể chế trong tăng trưởng nông thôn … Với mong ước tìm hướng cho nông thôn tăng trưởng, ông đã yêu cầu và chỉ huy Hội Khoa học Phát triển nông thôn. Các tác dụng nghiên cứu và điều tra sau này của ông được xuất bản trong cuốn sách Kinh tế hộ nông dân ( NXB. CTQG, 1997 ) .
Ngoài tư cách là một nhà khoa học số 1, GS. Đào Thế Tuấn cũng được tin cậy giao nhiều trách nhiệm : Phó viện trưởng ( 1976 ) rồi Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật nông nghiệp Nước Ta ( 1983 ). Năm 1990, ông đảm đương vai trò Phó chủ nhiệm Chương trình nghiên cứu và điều tra về tăng trưởng nông thôn KX-08 .
GS. Đào Thế Tuấn còn là một đảng viên trung kiên với trên 60 năm tuổi Đảng. Ông được Nhà nước phong học hàm Giáo sư và năm 1985, được bầu làm thành viên nước ngoài của Viện hàn lâm Khoa học nông nghiệp Liên Xô, sau này là Viện hàn lâm Khoa học nông nghiệp Liên bang Nga.
Với những góp sức to lớn cho cuộc kháng chiến và cho nền khoa học nước nhà, GS. Đào Thế Tuấn đã được tặng thưởng Huân chương Chiến thắng hạng Ba, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Nhì. Năm 2000, ông được Nhà nước phong tặng thương hiệu Anh hùng Lao động. Năm 2005, ông nhận Trao Giải Hồ Chí Minh về khoa học công nghệ tiên tiến. Ngoài ra, ông còn nhận nhiều phần thưởng của Cộng hòa Pháp như : Huân chương Sĩ quan Công trạng Nông nghiệp, Sĩ quan Cành cọ Hàn lâm và Trao Giải René Dumont .
Chia tay GS. Đào Thế Tuấn, một tri thức tài hoa, một đảng viên yêu nước từ thuở ấu thơ, khi có giặc thì cầm súng bảo vệ Tổ quốc, khi độc lập thì nghiên cứu và điều tra canh nông nuôi sống con người ; một cán bộ chỉ huy không màng đến quyền hạn cá thể, trong nhà gia tài quý nhất chỉ là sách vở ; một nhà khoa học mê hồn với kiến thức và kỹ năng, luôn chăm sóc đào tạo và giảng dạy cho thế hệ tương lai .
Mãi mãi sống với tất cả chúng ta giọng nói sang sảng của ông khi thẳng thắn, khảng khái tranh cãi về học thuật ; mãi mãi còn đó nụ cười hóm hỉnh, dí dỏm của ông khi luận bàn về lẽ đời ; mãi mãi hình dáng ngơ ngác, cặm cụi tìm tòi của con người mà trí tuệ và lòng bao dung vượt qua những trăn trở đời thường. Chỉ có tương lai mới cho tất cả chúng ta biết đã mất gì khi mất đi Đào Thế Tuấn và cũng chỉ có thời hạn mới cho tất cả chúng ta biết mình được gì do ông để lại
