Nhân dịp này, phóng viên báo chí Dân trí đã có cuộc phỏng vấn GS.TS Nguyễn Chí Bền – Ủy viên Hội đồng di sản văn hóa vương quốc, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Nước Ta, Trưởng ban thiết kế xây dựng hồ sơ và đồng thời là Giám đốc của dự án Bất Động Sản trình để UNESCO công nhận di sản.
Trước hết, chúc mừng Giáo sư và xin được hỏi ai là tác giả của ý tưởng khá độc đáo và có phần “mạo hiểm” này?
GS.TS Nguyễn Chí Bền
Đây là sáng tạo độc đáo của chỉ huy tỉnh Tỉnh Nam Định dựa theo nguyện vọng của nhân dân. Cụ thể là giữa năm 2006, sau khi hoàn thành xong hồ sơ “ Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên ”, được UNESCO công nhận, tôi khi đó là Viện trưởng Viện Văn hóa thông tin ( nay là Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia ) có về công tác làm việc tại Tỉnh Nam Định. Trong buổi thao tác với chỉ huy tỉnh và chỉ huy huyện Huyện Vụ Bản, bà Phó quản trị đảm nhiệm Văn xã Trần Thị Hà ( hiện là Thứ trưởng Bộ Nội vụ ) bày tỏ nguyện vọng muốn kiến thiết xây dựng hồ sơ vương quốc về tín ngưỡng thờ Mẫu để trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của quả đât. Đến cuối năm 2013, ông Nguyễn Văn Tuấn, khi đó là quản trị Ủy Ban Nhân Dân tỉnh lại trực tiếp mời tôi và 1 số ít bạn bè trong cơ quan về Tỉnh Nam Định, ngỏ ý muốn chúng tôi đứng ra làm đơn vị chức năng tư vấn trình độ, giúp Tỉnh Nam Định kiến thiết xây dựng hồ sơ trình UNESCO về di sản Nghi lễ Hát Văn – Hầu đồng này. Lý do mời, ông Nguyễn Văn Tuấn nói bởi biết chúng tôi có nhiều kinh nghiệm tay nghề trong việc thiết kế xây dựng hồ sơ và đã từng thành công xuất sắc so với những di sản như : Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Dân ca Quan họ TP Bắc Ninh, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, Dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh …
Công việc cụ thể mà tỉnh Nam Định muốn các ông làm là gì, thưa Giáo sư?
Bạn biết đấy, để di sản được UNESCO công nhận là cả một chặng đường rất khó khăn vất vả, số lượng hồ sơ lên đến hành ngàn trang. Vì thế, việc tiên phong là phải sưu tầm tài liệu từ nguồn Hán, Nôm và văn hóa dân gian, đặc biệt quan trọng là qua thần thoại cổ xưa và những phương pháp thực hành thực tế tín ngưỡng. Bước thứ hai, chúng tôi phải triển khai kiểm kê theo tiêu chuẩn của UNESCO, nhìn nhận giá trị di sản. Bước thứ ba, ghi hình những giá Hầu đồng tại 2 TT thờ Mẫu ở Tỉnh Nam Định như Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát ( Huyện Vụ Bản ), Phủ Nấp ( Ý Yên ) và tại một số ít Đền, Phủ tiêu biểu vượt trội trong cả nước. Bước thứ tư là lấy quan điểm đồng thuận của những nghệ nhân ( những thanh đồng, những cung văn và thủ nhang ) tại những nơi thờ tự, chính quyền sở tại thường trực và những nhà quản trị văn hóa những cấp. 
Khi triển khai việc này, tôi nhận thấy một niềm khao khát rất lớn của dân cư không riêng gì ở những địa phương có di sản mà cả trong nước cũng như người việt sinh sống ở nước ngoài ta ở quốc tế. Đây là động lực rất lớn để chúng tôi quyết tâm thực thi thành công xuất sắc dự án Bất Động Sản.
Ông vừa nói riêng phần tư liệu trình để UNESCO công nhận lên tới hang ngàn trang. Đó là những tài liệu gì và được thực hiện như thế nào?
Phía UNESCO luôn yên cầu rất khắc nghiệt và đơn cử. Ví như phần kiểm kê tình hình sống sót của di sản, chúng tôi phải chuẩn bị sẵn sàng hàng ngàn trang, sau đó cô đọng lại còn khoảng chừng 500 trang và báo cáo giải trình tổng quan xấp xỉ 30 trang, dịch ra tiếng Anh, tiếng Pháp. Việc này, tôi giao cho nhóm của PGS. TS. Bùi Quang Thanh thực thi, với sự trợ giúp của Bảo tàng Tỉnh Nam Định và những cán bộ văn hóa cũng như người dân địa phương. Việc thứ hai là quay băng ghi hình và chụp ảnh tiệc tùng và những giá đồng với hàng ngàn bức ảnh, thước phim. Sau đó, dựng thành bộ phim ngắn không quá 10 phút, chọn 10 tấm ảnh tiêu biểu vượt trội theo tiêu chuẩn để làm thế nào họ ( những người chưa từng biết gì về hát văn – hầu đồng ) chỉ cần xem phim và những bức ảnh là hoàn toàn có thể tưởng tượng ra hàng loạt qui mô cũng như “ hồn cốt ” của tiệc tùng và hoạt động và sinh hoạt tín ngưỡng này. Công việc thứ ba rất khó khăn vất vả, đó là viết báo cáo giải trình khoa học theo mẫu định sẵn, khoảng chừng 20 trang A4 nhưng phải khống chế từng chữ. Họ qui định rất ngặt nghèo số từ, ví như mục “ Nhận diện di sản ” không quá 200 từ, “ Giá trị di sản ” không quá 250 từ … tất yếu là bằng tiếng Anh. Viết quá một chữ theo pháp luật là ” công toi ” ! Hai việc làm này, tôi giao cho nhóm công tác làm việc do PGS, tiến sỹ Nguyễn Thị Hiền đảm nhiệm.
Việc thứ tư là xuất bản các công trình về tín ngưỡng thờ Mẫu bằng tiếng Anh và tiếng Việt. Việc này tôi giao cho phòng Tạp chí Văn hóa học do TS Võ Hoàng Lan phụ trách.
Được biết, sau khi chuẩn bị tài liệu, các ông còn phải tổ chức Hội thảo quốc tế…?
Đúng thế. Đây được coi là trách nhiệm khó khăn vất vả nhất chính do nếu không có uy tín và mối quan hệ, rất khó hoàn toàn có thể mời được những nhà khoa học lớn trên quốc tế đến dự. Tất nhiên, khi họ đã đến phải tổ chức triển khai làm thế nào có hiệu suất cao để người ta ủng hộ mình. Để chuẩn bị sẵn sàng cho Hội thảo này, chúng tôi phải sưu tầm, lựa chọn và dịch hàng loạt tư liệu thu nhận được từ chữ Hán, chữ Nôm, tiếng Anh, tiếng Pháp … ra tiếng Việt rồi dịch tổng thể ngược lại ra tiếng Anh. Công việc này, phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế của Viện đảm nhiệm. 
Đây có phải là Hội thảo do bộ Ngoại giao Việt Nam đứng ra tổ chức không, thưa ông?
Không. Đây là Hội thảo khoa học sâu xa về một mô hình di sản, gồm nhiều nhà khoa học thuộc nghành nghề dịch vụ này trên quốc tế. Còn cuộc do Bộ Ngoại giao tổ chức triển khai là do Ủy ban nhân dân Tỉnh Nam Định nhờ Bộ Ngoại giao mời những vị đại sứ của những vương quốc tại Nước Ta về “ mục sở thị ” tại Tỉnh Nam Định. Người trực tiếp chỉ huy mọi việc làm, thậm chí còn kiêm cả MC là Đại sứ Phạm Sanh Châu, khi đó là Vụ trưởng Vụ Văn hóa, Tổng Thư ký UB vương quốc UNESCO Nước Ta. Ông nghĩ gì khi Hầu đồng, một hoạt động và sinh hoạt văn hóa-tín ngưỡng từng một thời hạn dài bị coi là mê tín dị đoan dị đoan nhưng lại là một thành tố quan trọng của di sản vừa được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất. Đúng là như thế và tôi nghĩ, đây chính là thành công xuất sắc của Đổi mới trong nghành văn hóa. Song, là một người điều tra và nghiên cứu văn hóa, tôi cho rằng công lao trước hết thuộc về cha ông tất cả chúng ta đã phát minh sáng tạo, bảo tồn, trao truyền và lưu giữ những giá trị văn hóa vô giá này. Đây là di sản to lớn mà cha ông ta đã để lại. Tất nhiên, cùng với đó là ý tưởng sáng tạo phát minh sáng tạo, hợp lòng dân của chỉ huy tỉnh Tỉnh Nam Định cũng như chính quyền sở tại những cấp cơ sở đã nhiệt tình ủng hộ. Còn việc Hầu đồng, một hình thức văn hóa – tín ngưỡng góp thêm phần tạo nên di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, đã từng có thời hạn bị coi là mê tín dị đoan dị đoan cũng có nguyên do cả chủ quan và khách quan. Về chủ quan, mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật này đã từng bị tận dụng cho việc bói toán hay những hoạt động giải trí mê muội khác. Mặt khác, công minh là cũng đã có lúc tất cả chúng ta có cái nhìn thiên lệch, khắc nghiệt và thiếu sự gạn lọc về hiện tượng văn hóa – tín ngưỡng này.
Thưa ông, người xưa có câu: “Dẫn lễ thì dễ, giữ lễ thì khó”. Trong khi việc “dẫn lễ” để được UNESCO công nhận là rất khó rồi, còn việc giữ lễ…?
Tôi thấy việc “giữ lễ” đúng là còn khó hơn. Lý do là bởi xu thế xã hội hiện nay, đang có rất nhiều “biến thái” khôn lường, nhất là trong tôn giáo và văn hóa. Vì thế, muốn “giữ lễ” là cả một nghệ thuật và trách nhiệm cao của các nhà quản lý. Về phía những người thực hiện, không biến thái nghi lễ văn hóa này thành phương tiện cho mục đích cá nhân. Về phía chính quyền, cần phải thực hiện đầy đủ, thực chất các cam kết trong Chương trình và hành động mà Chính phủ Việt Nam đã ký với UNESCO. Mặt khác, cần tôn trọng cộng đồng, tôn trọng truyền thống, không can thiệp quá sâu đặc biệt là sử dụng những mệnh lệnh hành chính sai trái làm mai một nghi lễ truyền thống.
Có lẽ cũng cần nhắc lại rằng, đây là di sản rất quý mà tổ tiên tất cả chúng ta để lại nên cần giữ gìn, bảo vệ đúng với thực chất văn hóa của nó, không để biến thái vì bất kỳ mục tiêu gì.
Xin cám ơn Giáo sư!
Bùi Hoàng Tám
