Link xem tivi trực tuyến nhanh nhất xem tivi trực tuyến nhanh nhất xem phim mới 2023 hay nhất xem phim chiếu rạp mới nhất phim chiếu rạp mới xem phim chiếu rạp xem phim lẻ hay 2022, 2023 xem phim lẻ hay xem phim hay nhất trang xem phim hay xem phim hay nhất phim mới hay xem phim mới link phim mới
Khảo cổ học là ngành khoa học nghiên cứu và điều tra những nền văn hóa truyền thống của loài người qua tiến trình phục chế, tìm hiểu và khám phá tài liệu và nghiên cứu và phân tích những tài liệu về văn hóa truyền thống và thiên nhiên và môi trường, trong đó gồm : kiến trúc, vật tạo tác, di tích lịch sử tự nhiên, tro cốt cũng như cảnh sắc. Giáo trình khảo cổ học Nước Ta của Trần Văn Bảo trình diễn về thời đại kim khí ở Trung và Nam Trung Bộ, thời đại kim khí ở miền Đông Nam Bộ, vài nét đặc trưng văn hóa truyền thống Đông Sơn, … Mời bạn đọc cùng tìm hiểu thêm .
AMBIENT /
- www.Beenvn.com
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
GIAÙO TRÌNH
KHẢO CỔ HỌC VIỆT NAM
(Giaùo trình duøng cho heä ñaïi hoïc töø xa)
TRẦN VĂN BẢO
2002
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -2-
www.Beenvn.com
MỤC LỤC
MÔÛ ÑAÀU ……………………………………………………………………………………………………….. 3
CHÖÔNG I: THÔØI ÑAÏI KIM KHÍ ÔÛ TRUNG VAØ NAM TRUNG BOÄ ……………….. 4
I. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU ……………………………………………….. 4
1. Giai ñoaïn tröôùc 1975 …………………………………………………………………………….. 4
2. Giai ñoaïn sau 1975 ……………………………………………………………………………….. 5
II. CAÙC DI TÍCH TIEÀN SA HUYØNH …………………………………………………………….. 6
1. Giai ñoaïn Xoùm Coàn ……………………………………………………………………………… 6
2. Giai ñoaïn Long Thaïnh ………………………………………………………………………….. 9
3. Giai ñoaïn Bình Chaâu …………………………………………………………………………… 14
4. Caùc di tích Sa Huyønh…………………………………………………………………………… 15
CHƯƠNG II: THÔØI ÑAÏI KIM KHÍ ÔÛ MIEÀN ÑOÂNG NAM BOÄ ……………………….. 21
I. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU ………………………………………………. 21
II. DI TÍCH VAØ DI VAÄT …………………………………………………………………………….. 22
1. Ñaëc ñieåm phaân boá vaø caáu truùc di tích …………………………………………………… 22
2. Ñaëc tröng di vaät ………………………………………………………………………………….. 23
III. NIEÂN ÑAÏI VAØ CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN VAÊN HOAÙ ………………….. 28
IV. ÑÔØI SOÁNG VAÄT CHAÁT VAØ TINH THAÀN …………………………………………….. 30
CHƯƠNG III: VAØI NEÙT ÑAËC TRÖNG HAÄU KYØ ÑAÙ MÔÙI – SÔ KYØ KIM KHÍ
NAM TAÂY NGUYEÂN ……………………………………………………………………………………. 32
I. ÑAËC TRÖNG DI TÍCH …………………………………………………………………………… 32
1. Ñaëc tröng phaân boá di tích …………………………………………………………………….. 32
2. Ñaëc tröng moä taùng ………………………………………………………………………………. 36
II. ÑAËC TRÖNG DI VAÄT …………………………………………………………………………… 37
1. Giôùi thieäu khaùi quaùt caùc söu taäp khai quaät ……………………………………………. 37
2. Caùc söu taâp khaùc ôû Nam Taây Nguyeân ………………………………………………….. 41
PHỤ LỤC: HAÄU KYØ ÑOÀNG THAU VAØ SÔ KYØ SAÉT ÔÛ MIEÀN BAÉC VAØ BAÉC
TRUNG BOÄ – VAÊN HOÙA ÑOÂNG SÔN …………………………………………………………… 45
I. ÑÒA VÖÏC PHAÂN BOÁ ………………………………………………………………………………. 45
II. ÑAËC ÑIEÅM VAØ LOAÏI HÌNH DI TÍCH VAÊN HOAÙ ÑOÂNG SÔN ………………. 45
III. CAÙC ÑAËC TRÖNG CÔ BAÛN CUÛA VAÊN HOAÙ ÑOÂNG SÔN ………………….. 47
IV. CAÙC LOAÏI HÌNH ÑÒA PHÖÔNG …………………………………………………………. 49
V. CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN …………………………………………………………… 50
VI. NIEÂN ÑAÏI …………………………………………………………………………………………… 51
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -3-
www.Beenvn.com
MÔÛ ÑAÀU
Moân Khaûo coå hoïc ñöôïc giaûng cho sinh vieân Khoa Lòch söû, Ñaïi hoïc Ñaø Laït laø
moân hoïc baét buoäc. Noäi dung moân hoïc naøy ñöôïc chia thaønh hai phaàn.
Phaàn thöù nhaát: Cô sôû Khaûo coå hoïc
Bao goàm 3 chöông
Chöông moät. Daãn luaän
Chöông hai. Phöông phaùp nghieân cöùu khaûo coå
Chöông 3. Caùc thôøi ñaïi khaûo coå
Phaàn naøy giaûng cho sinh vieân naêm thöù nhaát, nhaèm cung caáp cho sinh vieân
nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa khaûo coå hoïc, phöông phaùp ñieàu tra vaø khai quaät khaûo
coå. Noäi dung chính cuûa phaàn naøy laø giôùi thieäu nhaän thöùc cuûa giôùi Khaûo coå hoïc Vieät
nam hieän ñaïi veà thôøi kyø tieàn söû ôû khu vöïc mieàn Baéc vaø Baéc Trung boä, töø sô kyø ñaù
cuõ ñeán thôøi ñaïi kim khí.
Phaàn thöù hai: Khaûo coå hoïc Vieät Nam
Phaàn naøy cuõng chia thaønh 3 chöông
Chöông moät. Thôøi ñaïi kim khí ôû Nam Trung boä
Chöông hai. Thôøi ñaïi kim khí ôû Ñoâng Nam boä
Chöông ba. Vaøi neùt ñaëc tröng haäu kyø ñaù môùi-sô kyø kim khí Nam Taây nguyeân.
Ngoaøi ra coøn coù phaàn phuï luïc veà vaên hoùa Ñoâng Sôn
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -4-
www.Beenvn.com
CHÖÔNG I:
THÔØI ÑAÏI KIM KHÍ ÔÛ TRUNG VAØ NAM TRUNG BOÄ
I. LÒCH SÖÛ PHAÙT HIEÄN VAØ NGHIEÂN CÖÙU
1. Giai ñoaïn tröôùc 1975
Trong Nieân giaùm 1909 cuûa taäp san Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå, chuùng ta nhaän
ñöôïc nhöõng thoâng tin ñaàu tieân noùi veà phaùt hieän “moät kho chum khoaûng 200 chieác
naèm caùch maët ñaát khoâng saâu, trong moät coàn caùt ven bieån vuøng Sa Huyønh ..”. Taùc
giaû baûn baùo caùo naøy laøVinet ñaõ duøng thuaät ngöõ “kho” ñeå dieãn taû nhoùm di tích naøy.
Naêm 1923, ñöôïc söï baûo trôï cuûa Tröôøng Vieän Ñoâng Baùc coå, Labarre ñaõ tieán haønh
caùc cuoäc ñaøo bôùi ôû vuøng Sa Huyønh, nhaèm tìm kieám hieän vaät trong caùc kho chum.
Taøi lieäu maø Labarre tìm ñöôïc coøn löu giöõ ôû Baûo taøng Lòch söû Vieät Nam, sau naøy
ñöôïc Parmentier giôùi thieäu trong moät baøi baùo ngaén.
Naêm 1934, Colani ñöôïc Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå phaùi tôùi Sa Huyønh. Taïi ñòa
ñieåm Thaïnh Ñöùc, Colani tìm thaáy 55 chum goám vaø ôû Phuù Khöông 187 chum. Colani
coøn phaùt hieän theâm ba khu moä chum ôû Taân Long maø qua phuùc tra, chuùng ta bieát
raèng ñoù laø caùc ñòa ñieåm Ñoàng Cöôøm vaø Baø Naù. Ñoàng thôøi Colani ñöôïc nhaân daân
cho bieát theâm hai ñòa ñieåm nöõa ôû Ñoâng Phuø vaø Phuù Nhuaän. Naêm 1935, Colani tôùi
Quaûng Bình vaø phaùt hieän hai khu moä chum nöõa ôû Cöông Haø vaø Coå Giang.
Naêm 1939, nhaø khaûo coå hoïc Thuî Ñieån O.Janseù laïi khai quaät khu vöïc Sa
Huyønh vaø phaùt hieän ñöôïc 84 moä chum ôû Phuù Khöông. Hieän vaät cuûa ñôït khai quaät
naøy bò laáy mang ñi vaø baùo caùo khoa hoïc thì khoâng ñöôïc coâng boá. Veà hoaït ñoäng cuûa
O.Janse ôû Sa Huyønh chuùng ta chæ nhaän thöùc ñöôïc qua vaøi baùo ngaén.
Naêm 1951, Malleret ñaõ ñeán khaûo saùt vaø ñaøo thaùm saùt Sa Huyønh nhöng khoâng
thu ñöôïc keát quaû gì môùi. Naêm 1959, oâng cho coâng boá baøi vieát “Moät vaøi ñoà goám Sa
Huyønh trong moái töông quan vôùi caùc di chæ khaùc ôû Ñoâng Nam AÙ”.
Trong caùc thaäp kyû 60 vaø ñaàu 70 nhöõng ñoùng goùp cuûa Saurin vaø Fontaine ñaõ
nhaän thöùc veà vaên hoaù Sa Huyønh leân moät böôùc môùi. Naêm 1966, Saurin coâng boá veà
phaùt hieän ñòa ñieåm Daàu Giaây (Ñoàng Nai). Naêm 1973, oâng coâng boá tieáp phaùt hieän
ñòa ñieåm Haøng Goøn (Ñoàng Nai). Hai ñòa ñieåm môùi naøy laø nhöõng khu moä chum ñaõ
bò ñaøo phaù ñeå xaây döïng. Naêm 1972, Fontaine coâng boá phaùt hieän moät caùnh ñoàng
chum môùi ôû Phuù Hoaø cuõng thuoäc tænh Ñoàng Nai. Naêm 1973, Fontaine vaø Hoaøng Thò
Thaân coâng boá tieáp moät ghi chuù môùi veà khu moä Phuù Hoaø.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -5-
www.Beenvn.com
Nhöõng phaùt hieän môùi ôû löu vöïc soâng Ñoàng Nai ñaõ môû roäng ñòa baøn phaân boá
vaên hoùa Sa Huyønh veà phía nam vaø cung caáp nhöõng nieân ñaïi C14 ñaàu tieân cho nhoùm
di tích moä chum thuoäc vaên hoaù Sa Huyønh ôû Ñoàng Nai.
Ñaùng löu yù laø trong giai ñoaïn nghieân cöùu naøy, ngöôøi coù nhieàu coâng lao nghieân
cöùu vaø ñaët vaên hoaù Sa Huyønh trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ laø hoïc giaû Myõ
W.C.Solheim II. Taïi Philippiness, Solheim ñaõ nghieân cöùu goám caùc ñòa ñieåm ôû
Kalanay trong söï so saùnh vôùi goám Sa Huyønh vaø neâu leân moät “phöùc heä goám Sa
Huyønh – Kalanay”. Sau naøy, oâng ñöa ra caùi goïi laø “truyeàn thoáng goám Sa Huyønh –
Kalanay” ôû Ñoâng Nam AÙ. Neáu “phöùc heä goám Sa Huyønh – Kalanay” ñöôïc Solheim
chaáp nhaän nieân ñaïi khoaûng nöûa cuoái thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân, thì “truyeàn
thoáng goám Sa Huyønh – Kalaïnay” ñöôïc oâng môû roäng khung nieân ñaïi ñeán thieân nieân
kyû II tröôùc Coâng nguyeân. Trong nhieàu baøi vieát cuøa mình, Solheim ñaõ neâu leân nhöõng
ñoà goám thuoäc truyeàn thoáng Sa Huyønh – Kalanay coù maët taïi Vieät Nam vaø
Philippines nhö ôû Thaùi Lan, Malaixia, Indonexia…vaø gaén chuû nhaân cuûa truyeàn
thoáng goám naøy vôùi cö daân noùi ngoân ngöõ Nam Ñaûo (Malays – Polynesian). Ñi xa
hôn, oâng coøn xaùc ñònh queâ höông ñaàu tieân cuûa chuû nhaân goám Sa Huyønh – Kalanay
laø ôû vuøng Ñoâng Baéc Indonexia vaø Nam Philippines. Tuy nhieân, nhieàu giaû thuyeát
cuûa oâng khoâng phaûi ñaõ ñöôïc moïi nhaø khaûo coå hoïc nghieân cöùu veà Ñoâng Nam AÙ
ñoàng tình.
Toùm laïi, thôøi kyø nghieân cöùu cuûa caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi veà vaên hoaù Sa Huyønh
ôû Vieät Nam töø 1909 ñeán 1975 ñaõ coù moät soá ñoùng goùp nhaát ñònh trong nhaän thöùc
chung veà vaên hoaù naøy. Trong quaù trình 65 naêm tìm kieám, caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi ñaõ
phaùt hieän ñöôïc gaàn 20 ñòa ñieåm moä taùng, vôùi soá löôïng voø taùng khoaûng gaàn 1000
chieác. Ñoà tuyø taùng thu ñöôïc khoâng nhieàu, bao goàm caùc chuûng loaïi ñaù, ñoàng, saét,
thuyû tinh vaø ñoà goám. Ñaùng chuù yù laø so vôùi caùc chuûng loaïi hieän vaät vaên hoaù Ñoâng
Sôn thì ñoà saét ñaõ chieám soá löôïng ñaùng keå. Môùi tính trong ba khu moä Haøng Goøn,
Phuù Hoaø, Sa Huyønh, soá löôïng ñoà saét ñaõ leân ñeán 250 hieän vaät bao goàm coâng cuï saûn
xuaát, vuõ khí vaø ñoà trang söùc. Traùi laïi, ñoà ñoàng thau trong vaên hoaù Sa Huyønh tìm
ñöôïc raát ít, treân döôùi 50 hieän vaät vaø chuû yeáu laø ñoà trang söùc. Ñoà ñaù vaø thuyû tinh khaù
phong phuù veá soá löôïng vaø loaïi hình, goàm coâng cuï saûn xuaát nhö rìu, cuoác vaø ñoà trang
söùc nhö haït chuoãi, khuyeân tai…Ñoà goám Sa Huyønh raát phong phuù veà soá löôïng vaø
loaïi hình, bao goàm noài, ñóa, baùt chaân cao, bình coù nuùm, bình loï hoa, ñeøn goám, goám
minh khí…Voø taùng coù loaïi hình tröùng, hình caàu nhöng chuû yeáu laø loaïi hình truï.
Naép ñaäy voø taùng coù hình baùt boàng, hình truï vaø hình noùn cuït.
2. Giai ñoaïn sau 1975
Naêm 1976 vaø 1977, coù hai ñôït ñieàu tra vaø thaùm saùt taïi khu vöïc Sa Huyønh do
Vieän Khoa hoïc Xa hoäi thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Vieän Khaûo coå hoïc toå chöùc. Ñaùng
chuù yù laø nhöõng ñôït nghieân cöùu khu vöïc Sa Huyønh laàn sau ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät
khu cö truù vôùi taàng vaên hoùa coù ñoä daøy treân 2m.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -6-
www.Beenvn.com
Cuõng trong naêm 1977, Vieän Baûo taøng Lòch söû phoái hôïp vôùi Sôû Vaên hoaù –
Thoâng tin Nghóa Bình (cuõ) khai quaät 250m2 taïi moät ñòa ñieåm cuõng treân goø caùt coù
teân goø Ma Vöông ôû thoân Long Thaïnh II. Hai hoá khai quaät ñöôïc tieán haønh ôû hai ñòa
ñieåm caùch nhau 200m. Ñôït khai quaät naøy cuõng phaùt hieän ñöôïc moät khu cö truù coù
taàng vaên hoaù daøy 1,8m vôùi hai lôùp vaên hoaù ngaên caùch nhau bôûi moät lôùp caùt traéng
daøy 0,2m. Trong lôùp ñaát cö truù ñaõ phaùt hieän daáu veát coøn laïi cuûa caùc moä chum maø
tröôùc ñaây ñaõ bò ñaøo phaù vaø 3 moä chum coøn khaù nguyeân veïn.
Toùm laïi trong voøng 20 naêm nghieân cöùu cuûa giai ñoaïn sau naêm 1975, chuùng ta
ñaõ phaùt hieän vaø nghieân cöùu moät loaït di tích môùi, phaán boá treân haàu heát caùc tænh ven
bieån mieân Trung töø Quaûng Trò ñeán Bình Thuaän vaø caû ôû moät soá tænh mieàn nuùi nhö
Gia Lai – Kontum hay caùc tænh mieàn Ñoâng Nam Boä nhö Ñoàng Nai, Bình Döông,
Bình Phöôùc…cung caáp nhieàu tö lieäu môùi, phong phuù ña daïng. Ñaëc bieät phaûi nhaán
maïnh ñeán vieäc tìm ra veát tích cö truù cuûa vaên hoaù Sa Huyønh maø trong giai ñoaïn
nghieân cöùu tröôùc caùc hoïc giaû nöôùc ngoaøi khoâng phaùt hieän ra nhö ôû khu vöïc Sa
Huyønh hay chöa khaúng ñònh ñöôïc nhö ôû Haøng Goøn, Daàu Giaây…
Ñieàu caàn nhaán maïnh nöõa laø trong khi nghieân cöùu vaên hoaù Sa Huyønh giai ñoaïn
naøy, chuùng ta ñaõ tìm ra moät loaït caùc di tích Tieàn Sa Huyønh coù nieân ñaïi sôùm thuoäc
thôøi ñaïi ñoàng thau, coù moái lieân heä nguoàn goác vaø phaùt trieån noái tieáp vôùi caùc di tích
Sa Huyønh coå ñieån – Sa Huyønh thuoäc thôøi ñaïi saét sôùm.
II.CAÙC DI TÍCH TIEÀN SA HUYØNH
1. Giai ñoaïn Xoùm Coàn
1.1. Ñòa vöïc phaân boá
Khaùc vôùi giai ñoaïn Long Thaïnh hay Bình Chaâu, giai ñoaïn Xoùm Coàn ñaõ ñöôïc
xaùc laäp thaønh moät vaên hoaù khaûo coå rieâng bieät. Cho ñeán nay ñaõ phaùt hieän ñöôïc 8 ñòa
ñieåm thuoäc vaên hoaù Xoùm Coàn. Caùc di tích naøy phaàn boá ôû ñoàng baèng ven bieån vaø
caùc ñaûo ven bôø hai tænh Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoaø. Ñaây laø nhöõng ñoàng baèng nhoû heïp,
khoâng taùch bieät vôùi vuøng nuùi veà maët nguoàn goác phaùt sinh. Treân ñoàng baèng ngöôøi ta
coøn thaáy coù nhöõng coàn caùt traèng boïc nhöõng ñaàm phaù lôùn, ñöôøng bôø bieån loâ nhoâ
daïng raêng cöa, xen keõ laø nhöõng vuøng vònh töï nhieân khaù kín, che chaén cho caùc baõi
bieån trong vuøng. Cö daân vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ tuï cö ôû nhöõng coàn caùt treân daûi ñoàng
baèng ven bieån aáy, hoaëc treân caùc hoøn ñaûo khoâng xa bôø.
Trong soá 8 ñòa ñieåm vaên hoaù Xoùm Coàn, veà maët töï nhieân coù theå nhaän roõ 2 loaïi
ñòa hình cö truù: trong ñaát lieàn (Xoùm Coàn, Goø OÁc, Gioàng Ñoàn) vaø caùc ñaûo gaàn bôø
(Bình Höng, Bình Ba, Bích Ñaàm, Baõi Truû vaø Ñaàm Giaø). Duø cö truù ôû ñaát lieàn hay
treân ñaûo, ngöôøi coå Xoùm Coàn ñeàu tuï cö treân caùc coàn caùt, moät maët lieàn keà vôùi bieån,
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -7-
www.Beenvn.com
moät maët lieàn keà vôùi nhöõng vaït röøng chaân nuùi. Bieån – nuùi laø nguoàn cung caáp thöïc
phaåm chính cho cö daân coå ôû ñaây.
1.2. Ñaëc tröng vaên hoaù
Ñoà ñaù vaên hoùa Xoùm Coàn laø moät trong nhöõng tieâu chí quan troïng ñeå nhaän dieän
vaên hoùa, qua 2 nhoùm di vaät.
Nhoùm coâng cuï saûn xuaát bao goàm caùc loaïi: 23 coâng cuï gheø ñeõo vaø maûnh töôùc;
81 rìu, boân, ñuïc maøi toaøn thaân; 108 coâng cuï khoâng gia coâng nhö chaøy, hoøn gheø, hoøn
keâ, baøn maøi.
Nhoùm ñoà trang söùc coù 8 tieâu baûn goàm voøng tay vaø haït chuoãi. Nhìn chung, ñoà ñaù
ñöôïc laøm töø ñaù traàm tích bieán chaát hoaëc ñaù cuoäi khai thaùc taïi choã. Gheø ñeõo vaø maøi
laø hai thuû phaùp kyõ thuaät ñöôïc duïng trong cheá taùc coâng cuï nhö rìu, boân, ñuïc. Kyõ
thuaät khoan cöa, ñaùnh boùng ñöôïc duøng cheá taùc ñoà trang söùc. Ñaëc tröng noåi baät trong
di vaät ñaù laø söï ñoäc toân loaïi rìu, boân, ñuïc khoâng coù vai, phoå bieán loaïi rìu boân hình
thang ñoác thuoân nhoû, maët caét ngang hình chöõ nhaät hoaëc thaáu kính. ÔÛ ñaây cuõng coù
maët coâng cuï gheø ñeõo kieåu Hoaø Bình vaø ñoà trang söùc nhöng raát hieám.
Ñoà xuông vaø nhuyeãn theå trong vaên hoaù Xoùm Coàn coù soå löôïng ñaùng keå vaø khaù
ña daïng veà loaïi hình. Ñaây laø nhoùm di vaät taïo neân ñaëc tröng roõ neùt cuûa vaên hoaù naøy.
Theo thoáng keâ naêm 1996, trong 8 ñòa ñieåm cuûa vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ phaùt hieän
ñöôïc 84 coâng cuï lao ñoäng vôùi moät vaøi muõi duøi, muõi lao laøm baèng xöông hoaëc söøng,
coøn tuyeät ñaïi ña soá laøm baèng vôû nhuyeãn theå bao goàm caùc loaïi hình nhö coâng cuï gheø
ñeõo, coâng cuï naïo vaø hoøn gheø. Beân caïnh ñoù coøn coù 18 maûnh voøng trang söùc baèng voû
oác tai töôïng vaø moät soá loõi voøng cuõng baèng voû oác. Nhöõng loaïi hieän vaät naøy laàn ñaàu
tieân phaùt hieän thaáy ôû Vieät Nam. Song chuùng ñaõ ñöôïc tìm thaáy nhieàu ôû khu vöïc cöïc
Nam Nhaät Baûn, Ñoâng Ñaøi Loan, Baéc Philippines vaø Nam Thaùi Lan.
Ñoà goám xuaât hieän trong haàu khaép caùc di chæ vaên hoaù Xoùm Coàn, vôùi soá löôïng
khaùc nhau, chaúng haïn ôû Xoùm Coàn coù 33.000 maûnh, Bích Ñaàm coù 7.800 maûnh, Goø
OÁc coù 1900 maûnh… Ñoà goám trong caùc di tích vaên hoùa Xoùm Coàn khaù ñoàng nhaát veà
chaát lieäu, kyõ thuaät cheá taïo, loaïi hình vaø hoa vaên trang trí. Loaïi goám coù xöông maøu
ñen chieám ña soá (86%), coøn loaïi xöông ñoû chieám ít hôn (14%). Phaàn lôùn goám trong
vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ söû duïng ñaáùt seùt pha caùt bieån, haït caùt töông ñoái mòn (ñoái vôùi
loaïi goám xöông ñen).
Xeùt veà loaïi hình goám thì ñôn ñieäu, nhöng raát phong phuù veà kieåu daùng, vôùi
nhöõng bieán theå khaùc nhau. Ví nhö, trong cuøng moät loaïi noài ñaùy troøn mieäng loe, coù
daùng loe vöøa, coù daùng loe gaõy; coù daïng vaønh mieäng hôi khum loøng maùng; coù kieåu
mieäng meùp troøn, coù kieåu mieäng meùp vuoâng. Coù noài vai hôi xuoâi, coù noài vai cong
troøn.v.v.
Ñoà goám ôû ñaây chuû yeåu ñöôùc naën baèng tay keát hôïp vôùi baøn ñaäp – hoøn keâ. Kyõ
thuaät baøn xoay döôøng nhö chæ ñöôïc aùp duïng ôû khaâu hoaøn thieän. Maët ngoaøi ñoà goám
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -8-
www.Beenvn.com
thöôøng ñöôïc phuû baèng vaên chaûi, raát ít vaên thöøng. Hoa vaên trang trí laø vaên khaéc
vaïch, in chaám, daùn theâm, toâ maøu. Loaïi vaên in chaám vôùi phöông phaùp duøng que
nhieàu raêng taïo nhöõng ñöôøng in chaám ziczaéc raát ñaëc tröng cho goám Xoùm Coàn. Beân
caïnh ñoù ñaõ thaáy xuaát hieän vaên veõ maøu treân neàn aùo ñoû hoaëc da cam vôùi nhöõng
ñöôøng xoaén oác, töông töï hoa vaên goám Ban Chiang (Thaùi Lan). Ñieàu ghi nhaän nöõa laø
ngoaøi caùc kieåu daïng noài goám, trong vaên hoaù Xoùm Coàn coøn tìm thaáy moät soá loaïi
hình baùt vaø ñóa maâm boàng coù toâ maøu ñoû, nhöng laïi thieáu vaéng bi goám, doïc xe chæ vaø
chì löôùi.
Hieän nay vaán ñeà chuû nhaân vaø nieân ñaïi cuûa vaên hoaù Xoùm Coàn coøn quaù ít tö
lieäu. Keát quaû giaùm ñònh raêng ngöôøi coå ôû Bình Ba gôïi ra raèng, chuû nhaân vaên hoaù
Xoùm Coàn coùtheå thuoäc chuûng Australo – Mongoloid, trong ñoù neùt Mongoloid noåi troäi
hôn.
Hieän nay môùi coù 2 nieân ñaïi C14 cho 2 ñòa ñieåm vaên hoaù Xoùm Coàn. Taïi Xoùm
Coàn maãu oác ôû lôùp cuoái laø 4140 80 naêm caùnh ngaøy nay vaø Bích Ñaàm (lôùp döôùi) laø
2935 65 naêm caùch ngaøy nay. Vuõ Quoác Hieàn cho raèng, Xoùm Coàn thuoäc thôøi ñaïi
ñoàng vaø nieân ñaïi trong khoaûng 3500 – 3000 naêm caùch nay.
Trong caùc di tích Xoùm Coàn chöa tìm thaáy di vaät ñoàng hoaëc xæ ñoàng. Tuy nhieân,
trong taàng vaên hoaù cuûa di chæ Bích Ñaàm ñaõ phaùt hieän ñöôïc 1 chieác khuoân ñuùc baèng
ñaù, coù khaû naêng laø khuoân ñuùc hôû, moät mang. Baèng chöùng ñoù goùp phaàn khaúng ñònh
vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi kim khí.
Nhöõng tö lieäu thaùm saùt vaø khai quaät töø caùc di tích thuoäc vaên hoaù Xoùm Coàn ñaõ
xaùc nhaän raèng, cö daân coå ôû ñaây laø nhöõng ngöôøi saên baét, ñaùnh caù, khai thaùc nguoàn
lôïi bieån. Coù nhieàu khaû naêng hoï ñaõ bieát ñeán troàng troït vaø chaên nuoâi. Vaø hoï ñaõ bieát
cheá taïo ñoà trang söùc duøng ñeå trao ñoåi vôùi caùc nôi khaùc. Phöông thöùc khai thaùc bieån
töø nguoàn thöïc phaåm ñeán nguyeân lieäu ñeå cheá taùc coâng cuï vaø ñoà trang söùc ñaõ xaùc
nhaän raèng, hoï laø chuû nhaân cuûa neàn vaên hoaù bieån tieâu bieåu ôû Nam Trung Boä.
Vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät ñieåm saùng trong neàn caûnh vaên hoaù tieàn söû mieàn
Nam Trung boä, theå hieän treân nhöõng neùt chính sau ñaây:
– Vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät vaên hoaù bieån, vôùi tích tuï daøy voû caùc loaïi nhuyeãn
theå bieån, vôùi söï ñoäc toân cuûa rìu khoâng coù vai maøi nhaün toaøn thaân, söï phoå bieán
coâng cuï vaø ñoà trang söùc laøm töø voû oác bieån, vôùi söï aùp ñaûo cuûa goám vaên chaûi, vaø söï
ñoäc ñaùo trong trang trí in chaám nhöõng ñöôøng ziczaéc vaø ñaëc bieät laø söï coù maët ñoàng
thôøi goám toâ maøu vaø veõ maøu. Nhöõng ñaëc tröng ñoù, khieán khoâng theå laãn vaên hoaù
Xoùm Coàn vôùi baát cöù moät vaên hoaù tieàn söû naøo ñaõ bieát oû Vieät Nam.
Vaên hoùa Xoùm Coàn coù theå ñöôïc coi nhö moät caàu noái caùc vaên hoaù ñöông thôøi
–
ôû löu vöïc soâng Ñoàng Nai vôùi khu vöïc mieàn Trung vaø Taây Nguyeân, moät trong soá
nhöõng nguoàn hôïp taïo döïng vaên minh Sa Huyønh ôû Nam Trung Boä.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam -9-
www.Beenvn.com
Xaùc laäp vaên hoaù Xoùm Coàn laø moät thaønh töïu quan troïng cuûa khaûo coå hoïc Vieät
Nam, ñoàng thôøi cuõng ñaët ra cho chuùng ta nhieàu vaán ñeà caàn tieáp tuïc ñi saâu nghieân
cöùu nhö nguoàn goác, nieân ñaïi vaø chuû nhaân vaên hoaù Xoùm Coàn.
2. Giai ñoaïn Long Thaïnh
2.1. Ñòa vöïc phaân boá
Nhìn treân baûn ñoà phaân boá caùc di tích vaên hoaù Sa Huyønh, chuùng ta nhaän thaáy
raèng haàu heát caùc di tích vaên hoaù Sa Huyønh ñeàu phaân boá doïc ven bieån Nam Trung
boä Vieät Nam. Vò trí phaân boá hoaëc treân caùc ñoài goø caùt ven bieån hoaëc treân caùc ñoài
ñaát, chaân nuùi. Thænh thoaûng chuùng ta cuõng gaëp caùc khu moä hoaëc caùc khu cö truù ôû
gaàn caùc doøng soâng ñoå ra bieån hoaëc treân caùc ñaûo caùt nhoû gaàn bôø do caùc doøng haûi löu
taïo neân. Nhöõng phaùt hieän ôû Quaûng Nam, Ñaø Naüng, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh gaàn
ñaây cung caáp theâm nhöõng tö lieäu môùi veà nhöõng loaïi hình Sa Huyønh vuøng nuùi, caùch
xa bieån 50 – 60 km coù nhöõng saéc thaùi vaên hoaù nuùi raát ñaëc saéc trong noäi dung vaên
hoaù cuûa caùc di tích ñoù. Phaàn lôùn ñaây laø nhöõng di tích Sa Huyønh khaù muoän, thuoäc sô
kyø saét, tröø moät vaøi di tích coù theå thuoäc sô kyø ñoàng thau nhö Goø Mieáu, Traø Xuaân,
Tònh Thoï…
Cö daân Sa Huyønh trong quaù trình vaän ñoäng ñaõ chieám lónh, hoøa ñieäu vaø bieán caûi
moâi tröôøng soáng vôùi theå tröôùc maët laø bieån khôi, phía sau laø daûi ñoàng baèng tröôùc nuùi
vaø xa hôn laø caùc daõy nuùi ñieäp truøng, ñaõ traûi daøi qua haøng nghìn naêm vaät loän vôùi
soùng bieån vaø baõo caùt, khaùc nhau veà ñoä cao vaø quy moâ, coù xu höôùng chuyeån daàn
vaøo noäi ñòa vaø laán daûi ñoàng baèng voán ñaõ nhoû heïp.
Moät loaït caùc ñòa ñieåm thuoäc nhoùm di tích sô kyø ñoàng thau trong vaên hoaù Sa
Huyønh ñeàu phaân boá doïc duyeân haûi mieàn Trung, treân caùc daûi ñoàng baèng ven soâng,
treân caùc ñoài goø tröôùc nuùi, chöùng toû söï chieåm lónh ñoàng baèng cuûa caùc cö daân thôøi ñaïi
ñoàng thau xaûy ra nhanh choùng vaø ñeàu khaép treân nhieàu ñòa baøn, sau moät thôøi kyø bieån
tieán vaø ruùt ñi ñaõ taïo neân moät daûi ñoàng baèng phuø sa maàu môõ, thuaän tieän cho vieäc
troàng troït vaø noâng nghieäp troàng luùa. Ñaùng chuù yù laø phaàn lôùn caùc di tích sôùm cuûa
giai ñoaïn naøy laïi laø caùc di tích cö truù xen laãn khu moä taùng cuøng thôøi hoaëc muoän
hôn, nhö di tích Long Thaïnh, Baàu Traùm, Suoái Choàn, Myõ Töôøng, Hoøn Ñoû (lôùp I vaø
II), Truoâng Xe, Nuùi Söùa.v.v.
2.2. Caùc ñaëc tröng vaên hoaù
Ñeå nhaän thöùc ñaày ñuû tính chaát vaên hoaù giai ñoaïn sô kyø ñoàng thau cuûa caùc di
tích Tieàn Sa Huyønh, tröôùc heát chuùng ta caàn xem xeùt caùc ñaëc tröng vaên hoaù cô baûn
cuûa giai ñoaïn naøy.
Trong boä coâng cuï ñaù, noåi neùt coù caùc loaïi cuoác ñaù to baûn, löôõi hình voøng cung
khoâng coù vai, thaân moûng ñöôïc caùc nhaø khaûo coå quen goïi laø cuoác hình “löôõi meøo”.
Trong di tích Long Thaïnh ñaõ tìm thaáy haøng loaït maûnh vôõ cuûa loaïi cuoác naøy. Ñaùng
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 10 –
www.Beenvn.com
chuù yù laø 2 chieác cuoác coøn nguyeân veïn ñöôïc phaùt hieän trong 2 ngoâi moä chum laø moä
14 vaø moä 15 giuùp chuùng ta coù yù nieäm cuï theå veà cuoác ñaù giai ñoaïn naøy. Cuoác daøi 17
– 18 cm, chuoâi roäng 7 – 8 cm, löôõi roäng 11 cm. Cuoác ñöôïc laøm töø ñaù badan coù maøu
xanh ñen.
Trong caùc di tích sôùm, nhieàu hôn caû vaãn laø rìu ñaù, phoå bieán loaïi rìu hình töù
giaùc, löôõi roäng, kích thöôùc nhoû vaø trung bình, daøi töø 4 ñeán 10 cm, löôõi roäng töø 2 ñeán
6 cm. Nhin chung rìu töù giaùc cuûa giai ñoaïn naøy coù thaân thuoân daøi, ñoác heïp vaø nôû
roäng ôû phaàn löôõi. Nhìn veà kieåu daùng chuùng ta deã nhaän ra söï khaùc bieät vôùi rìu töù
giaùc trong caùc di tích kim khí sôùm ôû Baéc Boä. Beân caïnh loaïi rìu töù giaùc, moät soá tieâu
baûn rìu ñaù coù vai cuõng phaùt hieän ñöôïc ôû trong caùc di tích ôû Ninh Thuaän, Bình
Thuaän, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh, Quaûng Nam, Ñaø Naüng. Ñaëc bieät trong nhoùm rìu coù
vai caàn ghi nhaän ñaëc tröng noåi baät cuûa giai ñoaïn Long Thaïnh laø rìu coù vai kieåu
“raêng traâu”. Ñaëc tröng naøy giuùp chuùng ta tìm ra moái quan heä nguoàn goác giöõa caùc di
tích Tieàn Sa Huyønh vôùi caùc vaên hoaù sôùm hôn ôû mieàn Trung Vieät Nam (Baøu Troù).
Cuõng laø moät trong nhöõng tieâu chí ñeå chuùng ta nhìn nhaän dieän maïo vaên hoaù vaø
truy tìm nguoàn goác vaên hoaù Sa Huyønh laø trong giai ñoaïn Long Thaïnh coù maët loaïi
rìu ñaù khoâng vai, ñoác heïp hoaëc nhoïn, löôõi xoeø, toaøn thaân coù hình tam giaùc. Loaïi rìu
naøy raát phoå bieán trong caùc vaên hoaù haäu kyø ñaù môùi – sô kyø ñoàng löu vöïc soâng Ñoàng
Nai.
Trong ñoà ñaù, chuùng ta gaëp raát nhieàu baøn maøi caùc loaïi. Coù loaïi ñeå maøi coâng cuï
ñaù nhö cuoác, rìu, ñoù laø loaïi baøn maøi coù loøng chaûo. Coù loaïi ñeå maøi maët trong cuûa
voøng. Ngoaøi baøn maøi coøn gaëp muõi khoan ñaù baèng thaïch anh.
Trong caùc di tích sô kyø ñoàng thau, chuùng ta vaãn thöôøng gaëp hieän vaät phoå bieán
trong caùc vaên hoaù haäu kyø ñaù môùi laø chaøy nghieàn vaø hoøn keâ. Trong caùc di tích nhoùm
Long Thaïnh nhieàu tieâu baûn cuûa chaøy nghieân vaø hoøn keâ cuõng ñaõ ñöôïc phaùt hieän.
Chaøy nghieàn laø nhöõng vieân cuoäi hình truï, maët taùc duïng thöôøng bò moøn veït ôû hai
ñaàu. Hoøn keâ cuõng laø loaïi ñaù cuoäi bieån, treân beà maët coù caùc veát loõm loã choã aên saâu
xuoáng do löïc taùc duïng vaøo. Raûi raùc trong moät soá di tích ôû Ninh Thuaän, Bình Thuaän,
Quaûng Nam, Ñaø Naüng chuùng ta thaáy hieän dieän caùc dao haùi baèng ñaù, moät soá ñuïc
nhoû baèng ñaù, chaøy ñaäp voû caây..v.v..
Ñoà trang söùc baèng ñaù giai ñoaïn Long Thaïnh coù khuyeân tai, voøng tai vaø haït
chuoãi. Khoâng phaûi ñoà trang söùc baèng ñaù ñeàu ñöôïc phaùt hieän trong taát caû caùc di tích.
Nhöng nhöõng di tích phaùt hieän ñöôïc haït chuoãi hay khuyeân tai ñeàu cung caáp nhöõng
tieâu baûn raát ñaëc tröng vaø ñoäc ñaùo. Trong di tích Long Thaïnh ñaõ phaùt hieän thaáy 2 ñoâi
khuyeân tai trong moä soá 7. Moät ñoâi khuyeân tai coù baûn deït, laøm töø Nephrit maøu traéng
ngaø. Khuyeân tai coù baûn roäng vaø moûng, beân trong coù loã nhoû. Baûn voøng coù khe hôû ñeå
ñeo vaøo tai. Khuyeân tai coù ñöôøng kính 5 cm. Ñoâi khuyeân tai khaùc coù hình troøn nhö
chieác ñóa, xung quanh coù 4 maáu deït. Treân maáu coù khaéc hình tai thuù.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 11 –
www.Beenvn.com
Voøng tai coù khe hôû nhoû ñeå keïp vaøo tai. Ñöôøng kính voøng 8,5 cm, baûn voøng
roäng 0,7 cm.
Haït chuoãi coù 3 loaïi. Loaïi hình oáng coù khaác ngoaøi noåi nhö ñoát truùc, loaïi hình
oáng trôn vaø loaïi haït chuoãi gaàn troøn gioáng haït cöôøm. Taát caû ñeàu ñöôïc laøm töø ñaù
Nephrit maøu traéng hoaëc xanh nhaït. Ngoaøi vieäc söû duïng ñaù ngoïc ñeå laøm ñoà trang
söùc chuùng ta coøn phaùt hieän thaáy cö daân Sa Huyønh giai ñoaïn naøy ñaõ duøng voû soø, cheá
taùc thaønh ñoà trang söùc nhö haït chuoãi hoaëc gheø maët löng voû oác tieàn ñeå
ñeo.v..v..Trong di tích Myõ Töôøng ñaõ phaùt hieän ñöôïc 800 voû oác coù loã ôû maët löng
trong moät ngoâi moä chum.
Hieän vaät baèng xöông trong caùc di tích giai ñoaïn naøy raát hieám gaëp. Caùc nhaø
khaûo coå môùi chæ phaùt hieän ñöôïc moät soá löôõi caâu vaø muõi lao xöông trong di tích cö
truù Long Thaïnh.
Trong boä hieän vaät cuûa giai ñoaïn naøy, nhieàu nhaát vaø ñaùng löu yù nhaát laø ñoà goám.
Goám giai ñoaïn Long Thaïnh vöøa coù nhieàu loaïi hình, vöøa coù nhieàu theå loaïi vaø raát
phong phuù veà hoa vaên. Ñoàng thôøi ôû moãi khu vöïc vaên hoaù laïi bieåu hieän nhöõng neùt
khaù rieâng bieät, mang ñaëc thuø ñòa phöông cuûa töøng vuøng. Khu vöïc Quaûng Ngaõi, Bình
Ñònh coù ñoà goám ñoäc ñaùo vaø ñeïp nhaát trong caùi nhìn chung vôùi caùc khu vöïc khaùc
nhö Quaûng Nam, Ñaø Naüng, Ninh Thuaän, Bình Thuaän…ÔÛ khu vöïc naøy saéc thaùi cuûa
bieån ñöôïc theå hieän ñaäm ñaø nhaât trong caùc moâ típ hoa vaên. Phong caùch taïo daùng
goám uyeån chuyeån vaø tinh teá.
Noùi ñeán Quaûng Ngaõi töùc laø chung ta laïi quay veà vôùi khu vöïc Sa Huyønh, vôùi di
tích Long Thaïnh, vôùi nhöõng khu moä chum ñaáy söùc quyeán ruõ. Ñoà goám ôû ñaây, ngoaøi
nhöõng maûnh thu ñöôïc trong khu cö truù maø chuùng toâi coù dòp noùi tôùi trong khi mieâu taû
veà ñòa taàng, chuû yeáu vaãn laø ñoà goám nguyeân daïng ñöôïc phaùt hieän trong caùc moä taùng
bao goàm caùc theå loaïi nhö bình, noài, baùt, doïi xe chæ, chì löôùi….
Coù theå noái raèng, tö duy myõ thuaät cuûa cö daân Sa Huyønh theå hieän chuû yeáu ôû
phong caùch taïo daùng caùc loaïi bình voø vaø khaéc hoïa caùc ñoà aùn hoa vaên treân goám. ÔÛ
giai ñoaïn Long Thaïnh chuùng ta nhaän thaáy ñieàu naøy raát roõ. Bình Long Thaïnh laø loaïi
bình coù daùng cao, thanh maûnh ôû coå vaø môû roäng ôû phaàn thaân döôùi. Mieäng bình
thöôøng nôû roäng, chaân ñeå thaáp. Ñaây laø daïng bình maø chuùng ta thöôøng goïi laø bình
hinh loï hoa. Do caùc bieán taáu cuûa mieäng, coå vaø thaân maø bình ñöôïc chia laøm 5 loaïi.
Taát caû caùc loaïi ñeàu ñöôïc trang trí hoa vaên ñeïp vaø trang nhaõ. Hoa vaên trang trí
thöôøng toång hôïp caùc yeáu toá khaéc vaïch, in raêng soø, toâ maøu, vaên thöøng… Noäi dung
caùc baêng hoa vaên theå hieän caùc bieán taáu cuûa soùng bieån.
Cuõng khaù ñaëc saéc laø caùc loaïi baùt saâu loøng coù chaân ñeá cao, loe choaõi, meùp
mieäng nôû vaø coù ñöôøng gôø chaïy quanh. Treân thaønh mieäng baùt coù trang trí hoa vaên
khaéc vaïch caùch quaõng. Hoa vaên ñöôïc trang trí trong vaø ngoaøi baùt. Kieåu daùng baùt
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 12 –
www.Beenvn.com
gioáng nhö nhöõng naép ñaäy moä chum. Ñöôøng kính mieäng baùt 16 -17 cm, loøng baùt saâu
6 – 8 cm.
Ngoaøi baùt coù chaân ñeá, chuùng ta thænh thoaûng cuõng gaëp nhöõng baùt khoâng chaân
ñeá coù ñaùy troøn nhö hieän vaät phaùt hieän trong moä 5 di tích Long Thaïnh II. Coù theåloaïi
hieän vaät naøy coù chöùc naêng laø naép ñaäy hôn laø baùt. Treân thaân coù trang trí hoa vaên laøn
soùng ñuoåi nhau. Hieän vaät coù ñöôøng kính 15 cm, cao 8 cm.
Noài laø loaïi ñoà goám thöôøng gaëp trong caùc moä taùng vaø di chæ cö truù. Haàu heát ñeàu
coù thaân phình, ñaùy troøn, mieäng loe, daùng thaáp. Coù daïng noài thöôøng duøng vaø coù daïng
noài minh khí. Noài daïng minh khí ñöôïc laøm baèng tay coù trang trí hoa vaên. Ñaùng chuù
yù laø moät vaøi noài lôùn cuõng coù trang trí hoa vaên ôû thaân. Tuy nhieân hoa vaên cuûa noài coù
phaàn giaûn ñôn hôn so vôùi hoa vaên treân caùc bình voø.
Trong nhoùm ñoà goám coøn coù loaïi chì löôùi baèng ñaát nung hình baàu duïc. Loaïi chì
löôùi naøy raát phoå bieán trong caùc di tích haäu kyø ñaù môùi – sô kyø ñoàng ôû Vieät Nam.
Cuõng caàn keå ñeán nhöõng doïi xe sôïi ñoäc ñaùo hình oáng chæ hai ñaàu loe coù trang trí caùc
voøng troøn treân maët, caùc khuyeân tai ñaát nung coù maët caét hình troøn, vaät coù hình truï
boùp hai ñaàu, treân thaân coù trang trí caùc ñöôøng vaïch, vaät coù daùng töông töï nhö caùc con
laên in hoa vaên baèng goám, vaät hình sinh thöïc khí nöõ ñoäc ñaùo.
Neùt noåi baät trong ñoà goám Tieàn Sa Huyønh giai ñoaïn Long Thaïnh cuõng laø neùt taïo
thaønh moät trong nhöõng ñaëc tröng cho vaên hoaù Sa Huyønh sau naøy laø caùc chum hay
voø lôùn, coù naép ñaäy hình baùt ñöôïc duøng laøm quan taøi giai ñoaïn sôùm, chum coù daùng
hình tröùng vaø naép ñaäy laø nhöõng baùt maâm boàng hình noùn cuït, ñeá thaáp. Thaân baùt beân
ngoaøi trang trí caùc hoa vaên khaéc vaïch uoán löôïn nhö treân caùc bình hình loï hoa vaø
treân meùp mieäng ñöôïc caét thaønh hình raêng cöa, cuïm thaønh töøng nhoùm.
Beân caïnh loaïi hình, hoa vaên trang trí ñoùng vai troø raát quan troïng ñeå nhaän thöùc
ñaày ñuû hôn ñaëc tröng ñoà goám ôû ñaây. Trong toång soá 8693 maûnh goám ôû hoá II di tích
Long Thaïnh coù 6893 maûnh coù trang trí hoa vaên bao goàm vaên thöøng, vaên khaéc vaïch,
vaên toâ maøu, vaên in.
Vaên thöøng laø vaên chuû ñaïo trang trí treân caùc moä chum, treân thaân noài, treân thaân
voø vaø ñaùy bình. Treân caùc moä chum, vaên thöøng laø thöøng thoâ trang trí töø vai tôùi ñaùy.
Treân caùc noài, baùt, bình trang trí vaên thöøng mòn vaø keát hôïp vôùi caùc loaïi vaên khaùc ñeå
taïo neân caùc ñoà aùn khaùc nhau.
Vaên khaéc vaïch bao goàm caùc hoaï tieát sau: vaên vaïch hình tam giaùc trong caùc
baêng naèm ngang, vaên vaïch nhöõng ñöôøng xieân cheùo nhau, vaên vaïch nhöõng ñöôøng
cong voõng xuoáng loàng vaøo nhau vaø caùch quaõng treân neàn toâ maøu ñen, vaên vaïch caùc
ñöôøng thaúng ñöùng thaønh töøng nhoùm, vaên vaïch hình boâng luùa naèm ngang, vaên vaïch
töøng ñöôøng cong hình laøn soùng löôïn, vaên vaïch töøng ñöôøng cong toûa töø moät voøng
trung taâm, vaên vaïch hình chöõ chi…Caùc hoaï tieát treân ñöôïc trang ñieåm cho töøng boä
phaän rieâng cuûa goám.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 13 –
www.Beenvn.com
Vaên toâ maøu taïo neân caùc baêng chuû ñaïo treân goám, chuû yeáu laø caùc baêng hình laøn
soùng. Nguyeân lieäu toâ maøu laø nhöõng thoûi chì ñöôïc maøi thaønh boät, coù leõ ñöôïc toâ veõ
leân goám tröôùc khi nung. Caùc baêng toâ maøu ñöôïc mieát laùng boùng ñeïp.
Vaên in khaù phoå bieán trong ñoà goám giai ñoaïn naøy. Thoâng thöôøng, cö daân tieàn Sa
Huyønh duøng loaïi voû soø bieån ñeå in treân thaân goám, taïo neân nhöùng daáu chöõ V laên taên
treân maët goám. Coù loaïi soø nhoû taïo neân hình boï gaäy vaø cuõng coù loaïi hình troøn gioáng
coïng raï… Ngoaøi caùc loaïi hoa vaên chuû ñaïo treân ñaây, thöôøng gaëp moät soá loaïi khaùc
nhau nhö vaên chaám daûi, vaên baêm raïch…
Goám sô kyø ñoàng trong vaên hoaù tieàn Sa Huyønh ñaõ taïo neân phong caùch ñaëc thuø
rieâng bieät cho töøng khu vöïc. Tuy nhieân, taøi lieäu ôû caùc khu vöïc khaùc coøn quaù ít ñeå töø
ñoù xaùc laäp neân nhöõng truyeàn thoáng, nhöõng loaïi hình rieâng trong caùi nhìn toång theå.
Söï taûn maïn vaø ít oûi cuûa tö lieäu chæ cho pheùp chuùng ta neâu leân nhöõng suy nghó,
nhöõng gôïi môû ban ñaàu. Hieän nay coù theå xem goám sôùm khu vöïc Sa Huyønh tieâu bieåu
cho giai ñoaïn naøy.
Song song vôùi vieäc nghieân cöùu caùc hieän vaät bieåu thò cho beà noåi vaên hoaù, chuùng
ta haõy xem xeùt phong caùch mai taùng cuûa cö daân tieàn Sa Huyønh – giai ñoaïn ñaàu taïo
döïng vaên minh. Trong giai ñoaïn sôùm, moä thöôøng ñöôïc choân ngay trong di chæ cö truù.
Trong khu moä, caùc moä taùng chum naèm thaønh töøng nhoùm 5 – 15 moä hoaëc nhieàu hôn.
Voø moä ñeàu ñöôïc choân ñöùng vaø coù naép ñaäy. Ñoâi khi chuùng ta gaëp tröôøng hôïp moä coù
ñuïc loã ôû ñaùy hoaëc thaønh voø. Hieän vaät tuøy taùng ñeàu ñöôïc ñaët trong voø, ít khi ñaët ôû
ngoaøi. Voø taùng coù nhieàu loaïi. Côõ to hôn laø caùc chum vôùi hình daïng khaùc nhau. Chuû
yeáu phoå bieán loaïi chum coù daùng thuoân veà ñaùy, ñaùy troøn. Loaïi naøy chuùng ta thöôøng
goïi laø chum hình tröùng. Loaïi coù kích thöôùc nhoû hôn ta goïi laø caùc voø taùng. Voø taùng
thöôøng coù daïng hình caàu. Voø taùng (noài) coù kích thöôùc cao 30 – 40 cm, ñöôøng kính
mieäng 25 – 35 cm, buïng roäng 35 – 45 cm. Loaïi chum coù ñöôøng kính mieäng 40 – 60
cm, ñöôøng kính thaân 50 – 70 cm, cao 70 -100 cm.
Ñoà tuyø taùng ñöôïc ñaët coù yù thöùc trong voø. Qua xem xeùt chuùng toâi cho raèng moät
soá loaïi hieän vaät deã vôõ ñöôïc ñaët sau khi voø taùng ñaõ haï huyeät. Trong moät soá ít voø
taùng coù phaùt hieän ñöôïc moät ít xöông raêng treû em, coøn phaàn lôùn khoâng coù veát tích
xöông coát.
Moä taùng ñeàu khoâng bò caét phaù nhau vaø choân treân cuøng moät bình dieän ñòa taàng.
Caùc chum goám duøng cho vieäc mai taùng ñeàu ñöôïc cheá taùc chaéc chaén vaø chæ phuïc vuï
cho chöùc naêng naøy. Ñaùng chuù yù laø caùc naép ñaäy moä voø. Daùng cô baûn cuûa chuùng laø
hình maâm boàng hay loàng baøn. Caùc chaân ñeá (hay nuùm caàm) ñeàu bò ñaäp vôõ khi ñaäy
leân moä chum. Caùc khu moä ñieån hình coù phong caùch taùng nhö treân laø Long Thaïnh,
Myõ Töôøng, Truoâng Xe, Nuùi Söùa…
Qua tính chaát vaø thaønh phaàn caùc ñoà tuyø taùng, chuùng toâi cho raèng ñaõ coù söï phaân
hoaù taøi saûn trong cö daân Tieàn Sa Huyønh ngay töø giai ñoaïn sôùm. Ñieàu naøy cuõng noùi
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 14 –
www.Beenvn.com
leân söï phaân hoaù xaõ hoäi ñaõ hình thaønh trong töøng coäng ñoàng ngöôøi thaân toäc. Vieäc
choân ngöôøi cheát ngay trong khu cö truù bieåu hieän moät tö duy toân giaùo nguyeân thuûy,
moät moái quan heä maät thieát giöõa ngöôøi soáng vaø ngöôøi cheát.
3. Giai ñoaïn Bình Chaâu
3.1. Caùc ñaëc tröng vaên hoaù
Hieän nay vieäc xaùc ñònh coù giai ñoaïn ñoàng thau phaùt trieån tröôùc vaên hoaù Sa
Huyønh coå ñieån ñöôïc taïm chaáp nhaän qua phaân tích tö lieäu (coøn khaù taûn maïn) cuûa
moät soá di tích. Ñaëc bieät laø trong caùc di tích giai ñoaïn naøy ñaõ xuaát hieän ngheà luyeän
kim ñoàng thau. Tuy saûn phaåm ñoàng thau chöa laán aùt ñöôïc caùc coâng cuï ñaù coå truyeàn
nhöng söï coù maët roõ raøng cuûa ngheà ñuùc ñoàng trong giai ñoaïn naøy chöùng toû ñôøi soáng
kinh teá xaõ hoäi ñaõ coù böôùc tieán quan troïng. Giai ñoaïn naøy ñöôïc goïi laø giai ñoaïn Bình
Chaâu, teân moät di tích ôû Quaûng Ngaõi coù tö lieäu ñoäc ñaùo, phong phuù vaø ñöôïc nghieân
cöùu ñaày ñuû nhaát. Thuoäc nhoùm di tích naøy coù caùc di tích Baøu Traùm (lôùp treân vaø moä
taùng), khu cö truù di tích Baàu Hoeø vaø coù theå moät soá moä taùng thuoäc thôøi kyø ñoàng thau
cuûa di tích naøy, di tích Xoùm OÁc (ñaûo Ly Sôn), Goø Mieáu, Phuù Tröôøng..
Nhöõng phaùt hieän caùc di tích giai ñoaïn Bình Chaâu cho thaáy dieän phaân boá cuûa cö
daân thôøi kyø ñoàng thau chöa traûi ñeàu ôû caùc khu vöïc phaân boá chuû yeáu cuûa vaên hoaù
Tieàn Sa Huyønh vaø Sa Huyønh töø sô kyø ñoàng ñeán sô kyø saét.
Hieän nay nhoùm di tích Bình Chaâu ñöôïc bieát chuû yeáu ôû hai khu vöïc Quaûng
Ngaõi vaø Quaûng Nam, Ñaø Naüng. Ngoaøi ra, nhöõng phaùt hieän leû teû chöa ñöôïc khai
quaät coøn cho thaáy khu vöïc Bình Thuaän, Ninh Thuaän cuõng coù caùc di tích daïng Bình
Chaâu phaân boá, nhö di tích Phuù Tröôøng ôû xaõ Haøm Nhuaän, huyeän Haøm Thuaän coù caùc
coâng cuï ñaù, voøng tay ñoàng vaø moä voø. Baûn thaân di tích Baàu Hoeø chöùa ñöïng noäi dung
vaên hoaù cuûa giai ñoaïn haäu kyø ñoàng thau. Beân caïnh haøng loaït coâng cuï ñoàng thau
vaãn coù nhieàu coäng cuï ñaù. Trong khi ñoù coù moät soá moä ñaõ coù coâng cuï saét chöùng toû coù
moät giai ñoaïn muoän thuoäc sô kyø saét ôû ñaây. Nhö vaäy, taàng vaên hoùa di tích Baàu Hoeø
coù moät quaù trình phaùt trieån lieân tuïc, laâu daøi töø thôøi kyø ñoàng thau ñeán saét sôùm.
Caùc di tích nhoùm Bình Chaâu ôû Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh vaø Quaûng Nam, Ñaø
Naüng laïi cho thaáy söï phaùt trieån töø sô kyø ñoàng thau ñeán haäu kyø ñoàng thau. Nhö vaäy,
söï phaùt trieån ñan xen cuûa caùc nhoùm di tích treân ñaây cho thaáy quaù trình phaùt trieån
vaên hoaù Sa Huyønh laø khaù lieân tuïc töø sô kyø ñoàng ñeán sô kyø saét. Caùc di tích mang yù
nghóa trung chuyeån hay chuyeån tieáp vaên hoaù ñöôïc chuùng toâi xeáp vaøo nhoùm di tích
Bình Chaâu.
Nhoùm di tích Bình Chaâu phaân boá chuû yeáu ôû caùc goø caùt ven bieån hoaëc ven cöûa
soâng vôùi theá ñaát thuaän lôïi, coù bieån phía tröôùc, phía sau laø daûi ñoàng baèng ñaát pha caùt
phuø sa hoaëc caùc daûi ñaát thaáp vôùi moät heä thoáng ñaàm nöôùc ngoït.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 15 –
www.Beenvn.com
Trong giai ñoaïn naøy coù söï ñoåi môùi veà phong tuïc choân caát. Caùc khu moä ñaõ taùch
khoûi khu cö truù vaø ñaõ ñöôïc choân ôû moät khu vöïc rieâng caùch khoâng xa nôi ôû.
Trong di tích Bình Chaâu, haàu heát caùc maûnh goám ñeàu toâ maøu, chuû yeáu laø maøu
ñoû, maøu ñen aùnh chì. Caùch toâ maøu goám giai ñoaïn Bình Chaâu thöôøng ñöôïc phoái hôïp
vôùi nhöõng yeáu toá khaùc nhö vaên thöøng, vaên khaéc vaïch, vaên chaám daûi…
Veà tuïc mai taùng, trong giai ñoaïn naøy ñaõ xuaát hieän caùc phöông thöùc mai taùng
khaùc nhau nhöng chuû ñaïo vaãn laø choân trong voø. Ñaây laø phong caùch mai taùng truyeàn
thoáng cuûa cö daân vaên hoaù Sa Huyønh. Trong khu mai taùng ôû Baàu Traùm ñaõ phaùt hieän
ñöôïc nhieàu cum moä voø vaø coù theå xaùc ñònh ñöôïc 3 moä voø. Moä voø ñöôïc choân ñöùng
vaø coù naép ñaäy. Voø lôùn coù hình caàu, ñöôøng kính 40cm, cao khoaûng 40-50cm. Caùc voø
taùng loaïi nhoû thuoäc daïng noài côõ trung bình. Naép ñaäy moä voø lôùn nhaát hình noùn cuït
nhöng naép ñaäy loaïi voø nhoû coù hình loàng baøn. Ñaây laø loaïi naép ñaäy phoå bieán trong
giai ñoaïn sô kyø ñoàng cuûa vaên hoaù Sa Huyønh. Rieâng ôû Bình Chaâu ñaõ toàn taïi moät tuïc
taùng khaù ñoäc ñaùo laø caùc noài voø thöôøng ñöôïc ñaët uùp mieäng xuoáng ñaát.
Trong moãi moä thöôøng coù khoaûng 3-5 noài, voø hoaëc baùt boàng xeáp gaàn nhau.
Trong ñoà goám to nhaát thöôøng ñaët caùc ñoà tuyø taùng nhoû hôn nhö caùc noài voø côõ nhoû,
ñoà ñoàng thau, quaû caân goám, khuyeân tai goám ..v..v.Moä thöôøng naèm ôû ñoä saâu 0,50 –
0,85 so vôùi maët goø. Trong moä khoâng coù hieän töôïng raûi goám hay raûi ñaù vaø khoâng coøn
daáu tích xöông ngöôøi.
Trong giai ñoaïn naøy, coâng cuï ñaù vaãn chieám vò trí chuû ñaïo, thöôøng gaëp loaïi
cuoác hình “löôõi meøo” coù daùng nôû roäng veà phaàn löôõi, ñoác heïp raát thuaän lôïi cho vieäc
canh taùc noâng nghieäp treân caùc daûi ñoàng baèng ñaát pha caùt vuøng duyeân haûi. Loaïi
cuoác naøy roõ raøng laø tieâu chí xaùc ñònh ñaëc tröng vaên hoaù cho caùc di tích tieàn Sa
Huyønh. Chuùng coù maët ôû giai ñoaïn Long Thaïnh vaø tieáp noái truyeàn thoáng ôû giai ñoaïn
Bình Chaâu. Loaïi rìu ñaù ñoác nhoïn, thaân hình tam giaùc cuûa giai ñoaïn sô kyø ñoàng vaãn
toàn taïi ôû giai ñoaïn naøy vaø vaãn baûo löu khaù laâu daøi
4. Caùc di tích Sa Huyønh
4.1. Nhöõng moái quan heä vaên hoaù
Khoâng tính nhöõng ñòa ñieåm ñaõ bieát töø tröôùc ngaøy giaûi phoùng Mieàn Nam, nhöõng
ñòa ñieåm quan troïng môùi ñöôïc phaùt hieän vaø khai quaät bao goàm: Tam Myõ, Ñaïi
Laõnh,Queá Loäc, Phuù Hoaø, Suoái Choàn, Baàu Hoeø, Ñoäng Laùng, Hoøn Ñoû II, Pa Xua,
Tieân Haø, Phöôùc Haûi…
Ñaëc tröng cuûa boä di vaät môùi phaùt hieän ñaõ cung caáp nhöõng nhaän thöùc cuï theå
nhieàu maët veà moät giai ñoaïn hoäi tuï caùc doøng chaûy ñeå hình thaønh Sa Huyønh ñænh cao
thôøi kyø naøy. Caùc nhoùm cö daân Sa Huyønh khoâng nhöõng phaân boá doïc duyeân haûi mieàn
Trung maø coøn phaân boá ôû caùc vuøng trung du vaø mieàn nuùi vuøng Quaûng Nam, Ñaø
Naüng, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh. Ñòa vöïc phaân boá khaùc nhau ñaõ taïo trong vaên hoaù Sa
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 16 –
www.Beenvn.com
Huyønh moät söï ña saéc vaên hoaù trong khoái neàn chung. Saéc thaùi vaên hoaù nuùi ñaõ daàn
hieän leân nhö nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa vaên hoa Sa Huyønh beân caïnh caùc saéc thaùi bieån
truyeàn thoáng. Gaàn ñaây, khaûo coå hoïc coøn phaùt hieän caùc moä chum ôû Ñak Lak, Gia
Lai vaø ñaëc bieät laø di chæ – moä taùng chum ôû Lung Leng (Kon Tum).
Khaùc caùc di tích ñöôïc phaùt hieän tröôùc kia chæ bao goàm caùc khu moä taùng, thöïc ra
phaàn lôùn caùc di tích ñaõ bieát thöôøng coù khu cö truù lieàn keà.
Ñaëc tröng chung cuûa hieän vaät trong caùc moä taùng cho thaáy roõ kyõ thuaät noâng
nghieäp duøng cuoác, rìu ñaù cuûa giai ñoaïn Long Thaïnh vaø Bình Chaâu ñaõ ñöôïc thay theá
cô baûn baèng caùc coâng cuï saét nhö cuoác, thuoång, lieàm, dao.
Hieän vaät ñoàng trong giai ñoaïn höng thònh naøy ít ñöôïc söû duïng ñeå laøm coâng cuï
maø ñöôïc duøng ñeå laøm ñoà trang söùc vaø vuõ khí nhö voøng, nhaïc khí, rìu, giaùo, qua.
Ñaùng chuù yù laø ñoà saét khoâng chæ ñöôïc söû duïng laøm coâng cuï maø coøn duøng laøm vuõ khí
nhö kieám, giaùo…
Ñoà trang söùc ñöôïc phaùt trieån hoaøn myõ, nhieàu theå loaïi vôùi chaát lieäu ñaù quyù hieám
nhö ñaù ngoïc, maõ naõo… Ñoà thuyû tinh ñaõ ra ñôøi vaø chieám vò trí quan troïng trong kyõ
ngheä laøm ñoà trang söùc nhö khuyeân tai ba maáu, haït chuoãi…
Caùch thöùc mai taùng duøng voø chum vaãn laø ñaëc tröng noåi neùt, ngoaøi ra vaãn coøn
toàn taïi daïng moä noài, voû nhoû. Ñaëc tröng moä voø ñaõ coù söï chuyeån bieán hình daïng,
khoâng phoå bieán loaïi hình tröùng nhö trong giai ñoaïn sô kyø ñoàng maø phoå bieán loaïi
hình truï vôùi naép ñaäy hình noùn cuït vaø loaïi moä voø hình caàu ñaùy troøn.
Vôùi moät soá nieân ñaïi C14 coù ñöôïc ôû Queá Loäc: 2100naêm, sai soá 50 naêm caùch
ngaøy nay, ôû Haøng Goøn: 2100naêm, sai soá 150 naêm ; 2190naêm, sai soá150; 2300naêm,
sai soá 150 naêm caùch ngaøy nay, ôû Phuù Hoaø (Ñoàng Nai): 2590naêm, sai soá 290;
2400naêm, sai soá 140 naêm caùch ngaøy nay, chuùng ta coù theå xem giai ñoaïn sô kyø saét
naøy cuûa vaên hoaù Sa Huyønh toàn taïi trong khoaûng thieân nieân kyû I tröôùc Coâng nguyeân
ñeán ñaàu Coâng nguyeân.
4.2. Con ngöôøi vaø cuoäc soáng
Coù theå khaúng ñònh raèng cö daân thôøi ñaïi kim khí ôû Vieät Nam laø cö daân noâng
nghieäp. Cö daân Phuøng Nguyeân – Ñoâng Sôn, Caàu Saét – Doác Chuøa laø nhöõng cö daân
laøm noâng treân caùc daûi ñoàng baèng chaâu thoå Soâng Hoàng, Soâng Maõ, Soâng Caû, soâng
Ñoàng Nai. Hoï laø nhöõng cö daân troàng luùa nöôùc. Chöùng tích khaûo coå hoïc, coå thöïc vaät
hoïc ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Ñòa hình phaân boá cuûa cö daân Sa Huyønh chuû yeáu ôû ven bieån
neân cô taàng kinh teá cuûa ngöôøi Sa Huyønh laø laøm noâng treân ñoàng baèng duyeân haûi.
Caùc khu cö truù cuûa ngöôøi Sa Huyønh naèm ven caùc cöûa soâng gaàn bieån, caùc ñaàm nöôùc
ngoït ven bieån. Vôùi caùc lôùp vaên hoaù daøy, coù nôi tôùi 2m, chöùng toû hoï ñaõ tuï cö lieân
tuïc, oån ñònh vaø gaén quyeän vôùi nhau thaønh moät khoái coäng ñoàng. Trong giai ñoaïn vaên
hoaù sôùm, hoï ñaõ söû duïng coâng cuï ñaù nhö cuoác, rìu, dao… Neàn noâng nghieäp duøng
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 17 –
www.Beenvn.com
cuoác ñaõ chi phoái toaøn boä cô taàng kinh teá cuûa cö daân Sa Huyønh töø sôùm tôùi muoän. Chæ
khaùc laø ôû giai ñoaïn phaùt trieån höng thònh nhaát, cuoác saét ñaõ ra ñôøi vaø taïo neân böôùc
ngoaët lôùn trong noâng nghieäp.
Ñoà saét trong giai ñoaïn naøy chuû yeáu laø coâng cuï saûn xuaát nhö cuoác, thuoång, lieàm,
dao, rìu. Coâng cuï saûn xuaát baèng ñaù ñaõ maát haún vò trí nhö tröôùc ñaây vaø boùng daùng
cuûa chuùng khoâng coøn in ñaäm trong noäi dung vaên hoùa giai ñoaïn naøy.
Chuùng ta chöa phaùt hieän ñöôïc caùc haït luùa nguyeân daïng trong vaên hoaù Sa
Huyønh nhöng trong goám Sa Huyønh coù pha traáu. Roõ raøng luùa laø thaønh phaàn caây
löông thöïc chính. Hình veõ veà caây luùa coøn in daáu treân goám Bình Chaâu nhö moät moâ
típ hoa vaên. Hình boâng luùa cuõng laø moät bieåu töôïng quen thuoäc cuûa goám Sa Huyønh.
Ngoaøi luùa, coù theå coù moät soá caây löông thöïc khaùc nhö khoai, saén, laïc, ñaäu.v.v. maø
ñaát phuø sa caùt raát thích öùng cho vieäc canh taùc nhöõng loaïi caây treân. Coù theå caây laáy
sôïi nhö boâng, ñay, gai vaãn ñöôïc cö daân Sa Huyønh troàng ñeå phaùt trieån ngheà deät sôïi.
Caùc doïi xe sôïi ñaõ noùi leân söï phaùt trieån cuûa ngheà thuû coâng naøy trong vaên hoaù Sa
Huyønh.
Ngöôøi Sa Huyønh coù ngheà goám raát phaùt trieån. Caùc chum goám lôùn, caùc bình voø
coù hoa vaên ñeïp chöùng toû kyõ thuaät vaø oùc thaåm myõ cuûa ngöôøi Sa Huyønh raát cao trong
vieäc cheá taùc goám.
Ngöôøi Sa Huyønh cuõng bieát cheá taïo ñoàng thau ñeå laøm coâng cuï, vuõ khí vaø ñoà
trang söùc. Ngheà luyeän kim ñoàng thau khoâng phaûi töø nôi khaùc du nhaäp vaøo Sa Huyønh
maø chính do ngöôøi Sa Huyønh saùng taïo vaø laøm ra. Cö daân Bình Chaâu, Baøu Traùm ñaõ
bieát tôùi kyõ ngheä naøy. Trong caùc khu cö truù vaø moä taùng giai ñoaïn naøy chuùng ta ñaõ
phaùt hieän ñöôïc noài naáu ñoàng, khuoân ñuùc, xæ ñoàng vaø hieän vaät ñoàng. Tuy nhieân söï
phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau khoâng theå so saùnh ñöôïc vôùi Ñoâng Sôn vaø
Doác Chuøa. Do vaäy, cö daân Sa Huyønh ñaõ trao ñoåi vaø du nhaäp saûn phaåm ñoàng thau
cuûa Ñoâng Sôn vaø Ñoàng Nai.
Noåi baät hôn ôû Sa Huyønh laø ngheà reøn saét. Haøng loaït ñoà saét Sa Huyønh ñaõ noùi leân
ñieàu ñoù. Ngoaøi vieäc reøn saét, taøi lieäu ôû khu moä Ñaïi Laõnh ñaõ cho ta thaáy ngöôøi Sa
Huyønh coøn bieát ñuùc gang. Ñoà saét Sa Huyønh khoâng nhöõng ñöôïc duøng ôû Sa Huyønh
maø döïa vaøo theá maïnh naøy cö daân Sa Huyønh ñaõ trao ñoåi buoân baùn vôùi caùc cö daân
khaùc. Nhieàu nhaø nghieân cöùu khaûo coå Philippines ñaõ cho ñoà saét coù maët trong vaên
hoaù sô kyø saét ôû khu vöïc naøy coù nguoàn goác töø Sa Huyønh vaø coù moái quan heä maät
thieát vôùi Sa Huyønh. Chaéc chaén ñoà saét Sa Huyønh, baèng vieäc trao ñoåi, buoân baùn treân
bieån vaø ñaát lieàn, ñaõ ñeán nhieàu khu vöïc khaùc nöõa.
Thaønh töïu lôùn cuûa ngöôøi Sa Huyønh laø bieát naáu thuyû tinh ñeå laøm ñoà trang söùc
nhö voøng tay, khuyeân tai, haït chuoãi vôùi nhieàu kieåu loaïi, trong ñoù ñaëc saéc nhaát laø
khuyeân tai hai ñaàu thuù vaø khuyeân tai ba maáu nhoïn. Nhöõng loaïi khuyeân tai naøy ñöôïc
caùc cö daân Ñoâng Nam AÙ raát öa chuoäng. Söï coù maët cuûa chuùng ôû nhieàu khu vöïc khaùc
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 18 –
www.Beenvn.com
nhau ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ noùi leân ñieàu ñoù. Trong vaên hoaù Ñoâng Sôn, khu moä Laøng
Vaïc (Ngheä An) chöùa nhieàu ñoà thuyû tinh nhaát, trong khi ñoù ôû caùc nôùi khaùc raát hieám
gaëp. Chính trong khu vöïc naøy cuõng phaùt hieän ñöôïc chieác maáu nhoïn cuûa loaïi khuyeân
tai ba maáu Sa Huyønh.
Buoân baùn trao ñoåi cuõng laø moät ngheà nghieäp. Buoân baùn noùi leân moái giao tieáp
vaên hoaù, moái quan heä toäc ngöôøi, ngoân ngöõ. Moät cö daân coù neàn vaên hoaù phaùt trieån
phaûi coù ngheà buoân baùn phaùt ñaït. Haøng hoaù, saûn phaåm laø chæ soá ño moät neàn vaên
minh. Coù haøng hoaù môùi coù buoân baùn trao ñoåi. Cö daân Sa Huyønh ñaõ laøm ra saûn
phaåm, haøng hoaù ñeå thöïc hieän coâng vieäc naøy. Haøng hoaù, saûn phaåm cuûa ngöôøi Sa
Huyønh laø ñoà saét, ñoà thuyû tinh, ñoà goám vôùi kyõ thuaät vaø myõ thuaät cao. Ngöôøi Sa
Huyønh coù quan heä buoân baùn vôùi ngöôøi Vieät coå ôû Baéc Boä vaø Baéc Trung Boä, vôùi cö
daân löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Baèng ñöôøng bieån hoï ñaõ tôùi Philippines, Indonesia,
Malaysia, Höông Caûng vaø coù theå coøn ñi xa hôn. Buoân baùn ôû ñaây haøm nghóa caùc
nhoùm, caùc hoäi buoân nhoû laøm thaønh nhöõng ñöôøng daây lieân heä vaên hoaù. Coù baùn thí coù
mua, ngöôùi Sa Huyønh cuõng ñaõ mang veà queâ höông hoï nhöõng saûn phaåm cuûa caùc vaên
hoaù laùng gieàng vaø nhöõng ñaëc saûn töø caùc nôi xa. Ñoà ñoàng Ñoâng Sôn, ñaëc bieät laø
troáng ñaõ coù maët ngay trong ñòa baøn Sa Huyønh. Saûn phaåm vaên hoaù Doác Chuøa cuõng
xuaát hieän trong vaên hoaù Sa Huyønh nhö ôû Suoái Choàn, Baøu Hoeø (ñoà ñoàng). Vai troø
cuûa buoân baùn coù yù nghóa raát quan troïng trong söï phaùt trieån vaên hoaù cuûa caùc cö daân
Ñoâng Nam AÙ. Giaùo sö Hutteer, nhaø nghieân cöùu noåi tieáng ngöôøi Myõ veà khaûo coå hoïc
Ñoâng Nam AÙ ñaëc bieät nhaán maïnh yeáu toá naøy. OÂng vieát :”…Hoaït ñoäng buoân baùn
ñoùng vai troø lôùn trong söï phaùt trieån vaên hoaù ôû Ñoâng Nam AÙ vaø laøm ñoäng löïc giaùn
tieáp ñeå bieán ñoåi vaên hoaù”
Beân caïnh cuoäc soáng vaät chaát ña daïng cuûa cö daân Sa Huyønh, ngöôøi Sa Huyønh
cuõng coù ñaàu oùc thaåm myõ cao, moät neàn ngheä thuaät phaùt trieån. Hoï cuõng laø nhöõng cö
daân coù nhöõng yeáu toá taâm lyù rieâng, phong tuïc, nghi leã rieâng trong caùi neàn chung cuûa
khoái coäng ñoàng cö daân Ñoâng Nam Aù thôøi ñaïi kim khí.
Tö duy thaåm myõ ñöôïc khaéc hoa trong ngheâ thuaät trang trí goám Sa Huyønh laø söï
chaét loïc nhöõng neùt ñeïp cuûa thieân nhieân ñeå ñöa vaøo saùng taùc ngheä thuaät. Ñoù chính laø
söï ñoàng ñieäu saâu saéc giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng soáng maø hoï ñaõ gaén boù, rung
ñoäng vaø ñoàng caûm vôùi noù trong suoát cuoäc ñôøi. Do vaäy, coát loõi cuûa ngheä thuaät Sa
Huyønh laø mieâu taû thieân nhieân maø chuû yeáu laø bieån caû. Bieån ñaõ aên saâu vaøo tieàm thöùc
ngöôøi Sa Huyønh vaø hoï ñaõ khoâng khoù khaên gì khi theå hieän noù. Ngoân ngöõ theå hieän ôû
ñaây cho ta thaáy ñöôïc töøng traïng thaùi cuûa thieân nhieân, luùc hieàn laønh, luùc döõ tôïn. Khi
theå hieän luùc bieån laëng soùng yeân, chuùng ta thaáy hoa vaên treân ñoà goám laø caùc baêng
chính naèm ngang. Khi bieån soùng nheï, caùc baêng chính chuyeån thaønh caùc laøn soùng
thaáp laên taên, khi bieån hung döõ, caùc baêng laøn soùng thay ñoåi bieân ñoä dao ñoäng, luùc
xuoáng thaáp, luùc leân cao, luùc vôøn ñuoåi nhau, luùc quaät vaøo nhau tung toeù boït nöôùc.
Ngoaøi ra, thuû phaùp bieåu hieän chuû ñeà soùng toeù coøn doàn vaøo bieåu hieän söï chuyeån
ñoäng cuûa soùng: luùc mieâu taû soùng di chuyeån döõ doäi vaøo bôø, luùc theå hieän soùng ñoå uïp
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 19 –
www.Beenvn.com
vaøo nhau …Caàn löu yù raèng, noäi dung bieåu hieän cuûa caùc baêng hoa vaên trong moät ñoà
aùn trang trí ñeàu gaén boù vôùi nhau theo moät chuû ñeà chính. Neáu nhö baêng hoa vaên
chính theå hieän söï hung döõ cuûa bieån caû thì caùc baêng hoa vaên phuø trôï cuõng bieåu hieän
noäi dung nhö vaäy. Cö daân Sa Huyønh laø nhöõng ngöôøi naém chaéc ñöôïc söï thoáng nhaát
giöõa hình thöùc vaø noäi dung maø ñaëc bieät trong ngheä thuaät trang trí, hai yeáu toá ñoù laø
moät caëp phaïm truø khoâng theå taùch rôøi ñöôïc.
Tö duy thaåm myõ cuûa ngöôøi Sa Huyønh trong caùc giai ñoaïn sôùm, thôøi kyø ñoàng
thau, doàn vaøo ñoà goám thì ñeán giai ñoaïn muoän doàn vaøo cheá taïo ñoà trang söùc.
Khuyeân tai hai ñaàu thuù laø moät söï saùng taïo ñaëc saéc cuûa ngöôøi Sa Huyønh. Nhöõng tieâu
baûn khuyeân tai hai ñaàu thuù coøn cheá taùc dôû ôû Ñaïi Laõnh cho ta thaáy tính baûn ñòa cuûa
chuùng. Hai ñaàu thuù ôû ñaây, coù khaû naêng laø ñaàu deâ, theå hieänù saéc thaùi vaên hoaù trung
du. Söï hoaø ñoàng vaên hoaù nuùi – bieån trong giai ñoaïn saét sôùm vaên hoaù Sa Huyønh dieãn
ra maïnh meõ. Khuyeân tai hai ñaàu thuù vôùi tính caùch ñieäu cao theå hieän phong caùch
ngheä thuaät ñieâu khaéc ñaù cuûa cö daân Sa Huyønh, ñoàng thôøi cuõng bieåu hieän theá giôùi
quan cuûa cuûa ngöôøi Sa Huyønh. Sinh vaät, vuõ truï toàn taïi ñöôïc nhôø keát hôïp giöõa caùc
caëp ñoái laäp aâm döông, troáng maùi, nöôùc löûa… Ñaây chính laø quan ñieåm phoàn thöïc
cuûa cö daân Sa Huyønh.
Khuyeân tai hai ñaàu thuù Sa Huyønh laøm chuùng ta lieân töôûng ñeán ngheä thuaät trang
trí trong vaên hoaù Xít ôû Baéc Bieån Ñen. Maãu hình ñoäng vaät trang trí laø nhöõng caëp ñoâi
caùch ñieäu gioáng khuyeân tai Sa Huyønh. Haún trong thôøi ñaïi saét sôùm, caùc cö daân coå
treân theá giôùi ñaõ coù moâi giao tieáp vaên hoaù roäng raõi. Ñaëc bieät baèng ñöôøng bieån hoï ñaõ
vöôn tôùi nhieàu mieàn xa xoâi ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa chuùng ta hieän nay. Taøi lieäu
khaûo coå chæ noùi leân moät phaàn nhoû moái giao tieáp vaên hoaù naøy.
Ngheä thuaät Sa Huyønh coøn toaùt leân cho chuùng ta nhöõng saéc thaùi taâm lyù rieâng
cuûa cö daân Long Thaïnh – Sa Huyønh. Hoï laø nhöõng cö daân öa chuoäng maøu saéc töôi
maùt cuûa töï nhieân. Maøu vaøng, traéng, ñoû cuûa ñoà goám, maøu xanh nöôùc bieån cuûa thuyû
tinh, maøu ñen aùnh chì cuûa hoa vaên goám.. Taát caû hoäi tuï laïi ñaõ noùi leân moät cuoäc soáng
noäi taâm cuûa ngöôøi Sa Huyønh, boäc loä söï töôi maùt, giaûn dò vaø yeâu töï nhieân.
Cö daân Sa Huyønh coù phong tuïc mai taùng trong voø, choân treân caùc coàn caùt, coàn
ñaát ven bieån, ven soâng, gaàn hoaëc ngay trong nôi cö truù. Hieän nay chuùng ta chöa coù
nhieàu cöù lieäu ñeå xaùc ñònh ñoù laø tuïc caûi taùng, hoaû taùng, choân nguyeân hay choân töøng
boä phaän töû thi. Chaéc chaén moät ñieàu laø moät boä phaän trong ñoù duøng ñeå mai taùng treû
em nguyeân töû thi, töùc laø choân laàn ñaàu.
Tuïc mai taùng trong voø cuûa ngöôøi Sa Huyønh – choân ñöùng, coù naép ñaäy, laø moät
trong nhöõng truyeàn thoáng mai taùng noåi baät ôû Ñoâng Nam AÙ, ñaëc bieät laø ôû haûi ñaûo
Ñoâng Nam AÙ trong thôøi ñaïi kim khí. Trong giai ñoaïn haäu kyø ñaù môùi – sô kyø ñoàng
thau vaø muoän hôn, moä voø ôû Ñoâng Nam AÙ coù phong caùch choân nguyeân vaø caûi taùng.
Ñeán giai ñoaïn saét sôùm vaø muoän hôn, tuïc hoaû taùng lan roäng ôû Ñoâng Nam AÙ töø caùc
trung taâm vaên minh Trung Quoác, Aán Ñoä vaø voø goám ñöôïc duøng roäng raõi ñeå thöïc
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
- Khaûo coå hoïc Vieät Nam – 20 –
www.Beenvn.com
hieän nghi leã naøy. Trong caùc moä taùng Sa Huyønh, chuùng ta khoâng tìm thaáy moä naøo
chöùa ñöïng nguyeân xöông coát ngöôøi lôùn hoaëc xöông coát bò ñoát chaùy. Vieäc hoûa taùng
cuûa caùc khu moä Sa Huyønh trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ cuøng thôøi coù theå bò loaïi tröø.
Taøi lieäu cuûa caùc khu moä voø ôû Philippines, Trieàu Tieân, Indonesia, Aán Ñoä, Trung
Quoác, Malaysia… thôøi ñaïi ñoàng thau – saét sôùm ñaõ noùi leân ñieàu naøy. Daãu sao caùc voø
taùng Sa Huyønh, keå caû chum lôùn, cuõng khoù maø tin ñöôïc laø ñeå duøng cho vieäc choân
nguyeân thi theå ngöôøi lôùn. Vieäc boá trí ñoà tuyø taùng, ñaëc bieät laø ñoà goám trong moä cho
thaáy khoâng coù tuïc choân nguyeân ngöôøi lôùn trong voø. Caùc bình goám tuyø taùng ñeàu
ñöôïc ñaët trong voø vôùi tö theá ñöùng ôû ñaùy phaàn lôùn coøn nguyeân daïng khoâng bò vôõ naùt.
Do vaäy khoâng coù theå choân ngöôøi cheát ngay treân caùc bình goám tuyø taùng. Vieäc khoâng
coù xöông ngöôøi lôùn cuõng noùi leân ñieàu naøy.
Tuy nhieân trong caùc khu moä Sa Huyønh chuùng toâi khoâng heà thaáy khu moä naøo
choân nguyeân töû thi. Do vaäy khaû naêng cö daân Sa Huyønh “traû” töû thi veà vôùi thaàn bieån
coù theå hôïp lyù. Ñaây laø quan nieäm vaø taäp tuïc mai taùng cuûa cö daân vuøng bieån ôû nhieàu
khu vöïc treân theá giôùi vaãn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay. Cuoäc soáng cuûa hoï luoân luoân
gaén vôùi bieån, phuï thuoäc vaøo bieån, vì vaäy hoï toân thôøi Thaàn Bieån. Ñöa ngöôøi cheát veà
vôùi bieån coù nghóa laø hoaøn thaønh moät voøng luaân hoài cuûa taïo hoaù: Con ngöôøi töï nhieân
sinh ra vaø trôû veà vôùi töï nhieân (bieån). Nhöõng ngoâi moä voø treân maët ñaát laø nhöõng maùi
nhaø hoaëc caùc ngoâi moä töôïng tröng ñeå caùc linh hoàn coù choã truù nguï treân queâ quaùn. Vì
theá, khoâng phaûi laø hieän töôïng ngaãu nhieân maø chuùng ta thaáy caùc moä Sa Huyønh taäp
trung theo töøng nhoùm, naèm thaúng haøng traät töï treân cuøng moät bình dieän ñòa taàng vaø
ñoâi chieác coøn coù loã thuûng nhaân taïo ôû ñaùy voø nhö oâ cöûa ñeå linh hoàn vaøo ra. Coøn treû
thô thì ñöôïc choân nguyeân trong voø vì chuùng coøn non daïi caàn ñöôïc söï che chôû cuûa
ngöôøi lôùn, do vaäy chuùng thöôøng ñöôïc choân ngay trong nôi cö truù. Quan nieäm naøy vaø
tuïc mai taùng naøy vaãn coøn thöïc haønh ôû nhieàu nôi treân theá giôùi, ví duï nhö ôû
Philippines.
Trong vaên hoaù Ngöôõng Thieàu (Trung Quoác), moä voø ñöôïc xem nhö moä choân
ngöôøi cheát khoâng laønh, töùc laø moä cuûa nhöõng ngöôøi cheát troâi, cheát chaùy, cheát ngaõ,
cheát cheùm… Do quan nieäm ngöôøi cheát khoâng laønh thì linh hoàn hoï cuõng aùc neân moä
voø ñöôïc choân rieâng caùch xa khu moä cuûa thò toäc ñeå khoûi laøm haïi linh hoàn ngöôøi cuøng
doøng hoï. Taùng tuïc moä voø haún coù quan heä vôùi cö daân Nam Ñaûo. Ñòa baøn phaân boá
moä voø ôû Ñoâng Nam AÙ cuõng naèm trong khu vöïc cö truù cuûa ngöôøi Nam Ñaûo khu vöïc
naøy.
Hieän nay, chuùng ta vaãn chöa coù tö lieäu khaûo coå hoïc ñeå chöùng minh moái quan
heä tieáp noái giöõa ngöôøi Sa Huyønh vaø cö daân Chaêm Pa. Tuy vaäy, baèng söï lieân tuïc
khoâng ñöùt quaõng veà thôøi gian, söï truøng hôïp veà khoâng gian phaân boá, nhieàu nhaø
nghieân cöùu cho raèng chính ngöôøi Sa Huyønh, töø khi tieáp xuùc, du nhaäp vaên hoùa Aán
Ñoä, ñaõ xaây döïng neân vöông quoác coå Chaêm Pa.
Traàn Vaên Baûo Khoa Lịch Sử
Thêm vào BST
Báo xấu
Download
90 p | 
5340
1330
0 p | 
