Di tích khảo cổThăng Long – Kinh đô của nước Đại Việt đã từng rất phồn thịnh vào những thế kỉ 11 – 15, dưới triều đại Lý – Trần – Lê Sơ. Nhưng do nhiều nguyên do và biến cố lịch sử dân tộc, những dấu tích về một Kinh đô Thăng Long xưa đến nay chỉ còn lại những hoài niệm về một Kinh đô đẹp tươi, trang trọng và lịch sự, khiến cho tất cả chúng ta ngày hôm nay không hề không lần tìm, Phục hồi lại .
Toàn bộ dấu ấn về diện mạo của Kinh đô Thăng Long đến nay có vẻ như chỉ còn lưu lại trên mặt đất từng đoạn thành của vòng thành ngoài. May mắn thay năm 2002 – 2003, một cuộc khai thác khảo cổ với quy mô lớn ở TT Hoàng thành Thăng Long đã lộ ra nhiều di tích và di vật phong phú và đa dạng, phong phú để từ đó cho tất cả chúng ta hiệu sự phát triểu liên tục của lịch sử vẻ vang qua những triều đại ở Thăng Long – TP. Hà Nội .
Cuộc khai quật khảo cổ học tại 18 Hoàng Diệu là cuộc khai quật khảo cổ học lớn nhất Việt Nam từ trước tới nay, được tiến hành từ tháng 12 năm 2002, mục đích chuẩn bị để xây nhà Quốc hội mới. Khu khai quật khảo cổ học này thuộc địa chỉ 18 Hoàng Diệu, quận Ba Đình, được Viện khảo cổ học phân tích làm 4 khu, đặt tên là A, B, C, D.
Tại những khu vực này đều đã phát hiện được rất nhiều những mô hình di tích kiến trúc và di vật có niên đại xen lẫn nhau, chồng xếp lên nhau qua suốt 1300 năm, khởi đầu từ thời Đại La ( thế kỉ 7 – 9 ), qua những thời Đinh – Tiền Lê ( thế kỉ 10 ), thời Lý ( 1009 – 1225 ), Trần ( 1226 – 1400 ), Hồ ( 1400 – 1407 ), Lê sơ ( 1428 – 1527 ), Mạc ( 1527 – 1592 ), Lê Trung Hưng ( 1592 – 1789 ) và Nguyễn ( 1802 – 1945 ). Trên quốc tế rất hiếm có Thủ đô một nước mà trong long đất còn bảo tồn được một quần thể di tích, di vật mang bề dày lịch sử vẻ vang – văn hóa truyền thống lâu dài hơn và có những tầng văn hóa truyền thống chồng xếp, tiếp nối đuôi nhau nhau một cách khá lien tục như vậy. Đây là một đặc thù điển hình nổi bật, góp thêm phần tạo nên giá trị to lớn và tính độc lạ của khu di tích .
Lớp dưới cùng là mạng lưới hệ thống kiến trúc thuộc thời Tiền Thăng Long hay còn gọi là thời An Nam đô hộ phủ hoặc Đại La, bộc lộ rõ qua hệ thong những cột gỗ, những nền móng kiến trúc, đường cống tiêu thoát nước, giếng nước và di vật như gạch “ Giang Tây quân ”, ngồi đầu ngói ống trang trí hình thú thần, mặt hề và nhiều đồ gốm sứ có niên đại thế kỉ 7 – 9 .
Lớp trên kiến trúc thời Đại La là dấu vết kiến trúc thời Lý – Trần ( thế kỉ 11 – 14 ) bộc lộ rõ qua mạng lưới hệ thống mặt phẳng kiến trúc có những trụ móng sỏi kê chân cột, những lớp nền gạch, chân tảng đá hoa sen, sân gạch, đường cống thoát nước, đặc biệt quan trọng là những mô hình di vật trang trí tên mái kiến trúc có size to lớn và được trang trí cầu kì, tinh xảo. Một số vị trí có dấu tích văn hóa truyền thống thời Đinh – Tiền Lê ( thế kỉ 10 ) .
Phía trên cùng là lớp kiến trúc thời Lê ( thế kỉ 15 – 18 ) với dấu tích của những nền kiến trúc xây bằng gạch vồ, mạng lưới hệ thống giếng nước, đặc biệt quan trọng là những loại ngói thanh lưu ly, hoàng lưu ly trang trí rồng 5 móng chuyên dùng để lợp trên mái hoàng cung của nhà vua và những loại đồ sứ ngự dụng dành riêng cho nhà vua. Một số vị trí có dấu tích văn hóa truyền thống thời Nguyễn ( thế kỉ 19 – 20 ) nhưng mờ nhạt không rõ ràng .
Những lớp đất mang dấu ấn của đủ hết những thời kì lịch sử vẻ vang trong vòng 1300 năm qua, lại có diễn biến theo trật tự và liên tục không gián đoạn, đặc biệt quan trọng là có vị trí ở TT của Hoàng Thành và Cấm Thành Thăng Long. Khu vực này là một gia tài vô giá của lịch sử vẻ vang và văn hóa truyền thống Nước Ta nói chung, và của lịch sử vẻ vang – văn hóa truyền thống Thăng Long – Thành Phố Hà Nội nói riêng .
Những dấu tích các công trình kiến trúc tìm thấy tại khu khảo cổ học này như thế nào?
Khu A nằm giáp đường Hoàng Diệu, đây là khu vực đã phát hiện được nhiều dấu tích kiến trúc quan trọng, tiêu biểu vượt trội như dấu tích “ kiến trúc nhiều gian ” thuộc niên đại thời Lý – Trần, xuất lộ trong khu vực có chiều dài khoảng chừng hơn 70 m, rộng 18 m bộc lộ rất rõ qua mạng lưới hệ thống 40 móng trụ sỏi kê chân tảng cột, phân bổ thành 10 hàng, mỗi hang 4 trụ với 9 gian nhà. Dấu tích này nằm ở Phía Bắc của khu khảo cổ .
Phía Tây của kiến trúc này có mạng lưới hệ thống 11 cụm nền móng của mô hình kiến trúc nhỏ, được suy đoán là của 11 tòa “ lầu lục giác ”, chạy theo hướng Bắc – Nam dài 82 m. Những lầu nhỏ hoàn toàn có thể là lầu thưởng ngoạn, là mô hình kiến trúc rất độc lạ trong những kinh thành cổ châu Á, tạo nên cảnh đẹp cho khuôn viên của quần thể kiến trúc hoàng cung lớn nằm trong khu vực .
Đầu phía Nam của khu A có dấu tích nền nhà của hai đơn nguyên kiến trúc có quy mô lớn, còn nguyên vẹn với mạng lưới hệ thống chân tảng đá hoa sen cùng sân ( sân trước, sân sau ) và thềm gạch có niên đại thuộc thời Lý – Trần .
Khu B nằm tiếp giáp và song song với khu A. Khu vực này đã tìm thấy rất nhiều dấu tích nền móng kiến trúc thời Lý – Trần có kích thước lớn với kết cấu nhiều gian, có kĩ thuật xây dựng và gia cố tương tự như khu A. Phía Bắc khu vực này, tại hố B16 tìm thấy một phần mặt bằng của một đơn nguyên kiến trúc thời Trần với những chân tảng đá hoa sen kê chân cột có kích thước lớn (đường kính cột khoảng 52cm) còn đặt ngiueen ở vị trí ban đầu.
Khu C nằm cạnh khu B, liền kề với khuôn viên của Hội trường Ba Đình. Khu vực này mới khai thác với 5 hố đào. Tuy mới khai thác ở diện tích quy hoạnh nhỏ và chưa khai thác xong nhưng tại hố thám sát C3 đã tìm thấy dấu vết kiến trúc thời Lý với những mạng lưới hệ thống móng trụ kê cột lớn hình vuông vắn được gia cố bằng sỏi, gạch và mạng lưới hệ thống cọc, cột kè bằng gỗ .
Khu D nằm ở vị trí Trung tâm Thể thao Ba Đình, cạnh đường Độc Lập và ở bên cạnh khuôn viên Hội trường Ba Đình. Khu vực này đã khai quật 7 hố (D1 – D7). Tại khu vực hố D4 – D6 có các nền móng kiến trúc của nhiều thời kì nằm xếp lên nhau tương tự như ở khu B. Trong đó, có một mặt bằng của kiến trúc thời Lý – Trần được nhận biết rất rõ ràng qua hệ thống các hang trụ sỏi kê chân cột, xuất lộ trong diện tích gần 450m2 với 7 gian nhà (5 gian 2 chái). Trong long kiến trúc này đã tìm thấy một số di vật rất trong trong như mảnh lá vàng trang trí hình rồng thời Lý, những mảnh ngói in chữ “Hoàng Môn thự dận giám tạo” (thời Trần) và “Kim Quang điện” (thời Lê), cho biết khu vực này xưa có điện Kim Quang và Hoàng Môn thự.
Những phát hiện của khảo cổ học về Khu Di tích Hoàng thành Thăng Long tại 18 Hoàng Diệu được những nhà khoa học trong nước và quốc tế nhìn nhận cao, coi đây là những phát hiện quan trọng có giá trị số 1 về lịch sử vẻ vang văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa, góp thêm phần nâng cao vị thế của Thăng Long – TP.HN và lòng tự hào về lịch sử dân tộc dân tộc bản địa Nước Ta .
