Tính đến nay, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) đã ghi danh 14 di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, bao gồm: Nhã nhạc – Nhạc Cung đình Triều Nguyễn; Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên; Dân ca Quan họ Bắc Ninh; Hát Ca Trù; Hội Gióng ở Đền Phù Đổng và Đền Sóc; Hát Xoan Phú Thọ; Tín ngưỡng Thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ; Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ; Dân ca Ví, Giặm ở Nghệ Tĩnh; Nghi lễ và trò chơi Kéo co; Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt; Nghệ thuật Bài Chòi ở Trung Bộ; Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái và mới đây nhất là Nghệ thuật Xòe Thái.
Nhã nhạc là âm nhạc cung đình thời phong kiến, được trình diễn trong những dịp triều hội, tế lễ hoặc những sự kiện trọng đại ( lễ đăng quang của nhà vua, tiếp đón sứ thần … ). Được tăng trưởng từ thế kỷ XIII ở Nước Ta, đến thời nhà Nguyễn, nhã nhạc cung đình Huế tăng trưởng tỏa nắng rực rỡ và đạt đến trình độ hoàn hảo nhất .
Nhã nhạc Huế – Âm nhạc cung đình Việt Nam được vinh danh là kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2003.
Ngày 7/11/2003, nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của trái đất. Theo nhìn nhận của UNESCO, ” Nhã nhạc Nước Ta mang ý nghĩa ” âm nhạc thanh nhã “. Nhã nhạc đã đề cập đến âm nhạc cung đình Nước Ta được trình diễn tại những lễ thường niên gồm có những lễ kỷ niệm và những ngày lễ hội tôn giáo cũng như những sự kiện đặc biệt quan trọng … Trong những thể loại nhiều mẫu mã đã được tăng trưởng tại Nước Ta chỉ có nhã nhạc mang tầm vương quốc ” .
Đặc trưng của Nhạc cung đình là tính bao trùm đối với tất cả các bộ môn âm nhạc khác, từ Lễ nhạc (dùng vào các cuộc tế lễ lớn nhỏ của cung đình, trong các chùa miếu), nhạc thính phòng, sân khấu, kể cả các vũ điệu, mà mỗi bộ môn đều có những nghệ sĩ thượng thặng chuyên sáng tạo và biểu diễn. Các quy định về quy mô dàn nhạc, cách thức diễn xướng, nội dung bài bản… của Nhã nhạc đều rất chặt chẽ, phản ánh tính quy củ qua các định chế thẩm mỹ rất cao, có khả năng phản ánh tư tưởng, quan niệm triết lý của chế độ quân chủ đương thời.
Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên trải rộng trên địa phận năm tỉnh : Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng .
Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên gồm có những bộ phận cấu thành như : cồng chiêng, những bản nhạc tấu bằng cồng chiêng, những người chơi cồng chiêng, những tiệc tùng có sử dụng cồng chiêng, những khu vực tổ chức triển khai những tiệc tùng đó …
Cồng chiêng gắn bó mật thiết với đời sống của người dân Tây Nguyên, như một phần không hề thiếu trong suốt vòng đời mỗi con người và trong hầu hết toàn bộ những sự kiện quan trọng của hội đồng : từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cưới xin, lễ tiễn đưa người chết, lễ đâm trâu trong ngày bỏ mả cho đến lễ cúng máng nước, lễ mừng lúa mới, lễ đóng cửa kho, lễ mừng nhà Rông mới …
Ngày 25/11/2005, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã chính thức được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và Di sản văn hóa phi vật thể của quả đât .
Quan họ là những làn điệu dân ca của vùng Đồng bằng Bắc Bộ, tập trung chuyên sâu hầu hết ở vùng Kinh Bắc ( Thành Phố Bắc Ninh và Bắc Giang ). Đây là hình thức hát đối đáp giữa nam và nữ để biểu lộ tâm tình, ca tụng tình yêu trải qua những câu ca mộc mạc, đằm thắm. Hầu hết những bài Quan họ đều theo thể lục bát hay lục bát biến thể .
Canh hát quan họ trên ao đình tại Hội Lim, thuộc thị trấn Lim, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh.
Dân ca Quan họ Thành Phố Bắc Ninh hiện có 4 hình thức hát quan họ : Hát chúc, hát mừng ; hát thờ ; hát hội ; hát canh. Cùng với thời hạn, đến nay tăng trưởng thêm hình thức màn biểu diễn quan họ trên sân khấu, Giao hàng nhu yếu, thị hiếu người nghe .
Quan họ được thực hành thực tế trong những hoạt động giải trí văn hóa, xã hội của hội đồng ; được hội đồng lưu giữ, trao truyền qua nhiều thế hệ, trở thành truyền thống của địa phương và lan tỏa trở thành khoảng trống văn hóa đặc trưng .
Ngày 30/9/2009, dân ca quan họ TP Bắc Ninh chính thức được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Ca trù có vị trí đặc biệt quan trọng trong kho tàng âm nhạc truyền thống lịch sử của Nước Ta, gắn liền với tiệc tùng, phong tục, tín ngưỡng, văn chương, tư tưởng và triết lý sống của người Việt. Loại hình thẩm mỹ và nghệ thuật này rất thông dụng trong đời sống hoạt động và sinh hoạt văn hóa ở Nước Ta từ đầu thế kỷ XX quay trở lại trước .
Ca trù còn có những tên gọi khác như : Ả đào, đào nương ca, cô đầu ( hát ở những ca quán ), nhà trò ( hát ở đình, đền, miếu ), nhà tơ ( hát ở dinh quan, tư gia những mái ấm gia đình quyền quý và cao sang ), cửa quyền ( trong cung phủ ) …, bắt nguồn từ dân ca, dân nhạc cộng với 1 số ít trò diễn và múa dân gian, từ lối hát thờ nơi cửa đình, hát khao, hát đám … rồi từ từ được chuyên nghiệp hóa. Sự độc lạ của ca trù chính vì nó là một bộ môn thẩm mỹ và nghệ thuật tổng hợp, là sự phối hợp phong phú, tinh xảo, thuần thục giữa thi ca, âm nhạc và nhiều lúc có cả múa và trò diễn .
Ngày 1/10/2009, ca trù đã được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của trái đất. Đây là di sản văn hóa có vùng tác động ảnh hưởng lớn nhất Nước Ta, có khoanh vùng phạm vi trải dài khắp nhiều tỉnh, thành phía Bắc gồm : Phú Thọ, Vĩnh Phúc, TP.HN, Bắc Giang, TP Bắc Ninh, Hải Phòng Đất Cảng, Thành Phố Hải Dương, Hưng Yên, Hà Nam, Tỉnh Nam Định, Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, thành phố Hà Tĩnh và Quảng Bình. Nhiều làng quê là những cái nôi của những làn điệu ca trù. Trong đó có những địa điểm nổi tiếng truyền kiếp gắn bó với mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ đặc biệt quan trọng này như Thái Hà, Lỗ Khê – Đông Anh ( TP. Hà Nội ), Cổ Đạm ( TP Hà Tĩnh ) …
Là liên hoan lớn và rực rỡ tưởng niệm Thánh Gióng, trong “ tứ Thánh bất tử ” của tín ngưỡng dân gian Nước Ta, Hội Gióng là tiệc tùng độc nhất vô nhị của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ. Từ những hương lễ, Hội Gióng đã trở thành hội vùng và có tầm cỡ vương quốc .
Hội Gióng ở đền Phù Đổng ( xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm – nơi Thánh Gióng sinh ra ) diễn ra từ ngày 7/9 tháng tư Âm lịch. Hội Gióng ở đền Sóc ( xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn nơi Thánh hóa, cưỡi ngựa về trời ) diễn ra từ ngày 6/8 tháng Giêng Âm lịch .
Lễ hội độc lạ này hội đủ những tiêu chuẩn của Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât, được hội đồng bảo tồn, truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác, gìn giữ như một phần truyền thống của mình, tiềm ẩn những phát minh sáng tạo mang tầm trái đất, bộc lộ khát vọng về một đời sống thịnh vượng cho mỗi mái ấm gia đình, về một nền độc lập cho vương quốc và quốc tế .
Ngày 16/11/2010, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc chính thức được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .
Hát Xoan còn có tên gọi khác là Hát Lãi Lèn, Hát Đúm, Hát Thờ, Hát Cửa đình, bắt nguồn từ hình thức hát thờ những Vua Hùng. Đây là một trong những nét hoạt động và sinh hoạt văn hóa độc lạ của nhân dân Phú Thọ .
Trình diễn Hát Xoan ba thế hệ và liên hoan hát Xoan thanh thiếu nhi thành phố Việt Trì (Phú Thọ) lần thứ VI năm 2019.
Nghệ thuật Hát Xoan khi được trình diễn vừa đủ sẽ diễn ra theo những chặng sau : Hát Thờ ( tưởng niệm những Vua Hùng, những vị thần, những người có công với dân, với nước và tổ tiên của những dòng họ ), Hát Nghi lễ ( ca tụng vạn vật thiên nhiên, con người, đời sống sản xuất, hoạt động và sinh hoạt của hội đồng ), Hát Hội ( bày tỏ khát vọng trong đời sống, tình yêu nam nữ với những làn điệu đậm chất trữ tình, vui nhộn, được biểu lộ qua hình thức hát đối đáp giữa trai, gái làng thường trực và những đào, kép của phường Xoan … ) .
Ngày 24/11/2011, Hát Xoan được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của quả đât. Và ngày 8/12/2017, Hát Xoan được UNESCO đưa ra khỏi Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp để ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Theo thần thoại cổ xưa, Hùng Vương là con của cha Lạc Long Quân ( giống Rồng ) và mẹ Âu Cơ ( giống Tiên ), đã có công dựng nên nhà nước Văn Lang cổ đại. Đối với hội đồng dân cư xung quanh khu vực Đền Hùng ( Phú Thọ ), Hùng Vương còn là thần tổ gắn với nghề nông, dạy dân cày ruộng, cấy lúa, ban linh khí cho đất đai, nhà cửa, cây cối, vật nuôi sinh sôi nảy nở, mùa màng bội thu .
Với niềm tin tôn kính này, từ hàng nghìn năm qua, người Nước Ta đã phát minh sáng tạo, thực hành thực tế, vun đắp và lưu truyền Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương để biểu lộ sự biết ơn với vị thủy tổ. Biểu hiện tiêu biểu vượt trội nhất cho Tín ngưỡng thờ cúng Hùng vương ở Phú Thọ là lễ Giỗ Tổ Hùng Vương, được triển khai vào ngày 10 tháng 3 Âm lịch hằng năm tại Khu di tích lịch sử lịch sử dân tộc Đền Hùng .
Ngày 6/12/2012, tín ngưỡng thờ cúng Hùng vương được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Đờn ca tài tử là loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng của vùng Nam Bộ, hình thành và phát triển từ cuối thế kỷ XIX trên cơ sở của nhạc lễ, nhã nhạc cung đình Huế và văn học dân gian. Đây là “đặc sản” của vùng miệt vườn sông nước Nam Bộ, là sự kết hợp tinh tế – hòa quyện giữa tiếng đờn, lời ca và điệu diễn, vừa phản ánh tinh hoa văn hóa ngàn năm văn hiến của dân tộc vừa mang những nét đặc trưng của người dân vùng đất phương Nam.
Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ không ngừng được phát minh sáng tạo nhờ tính ngẫu hứng và sự biến hóa theo xúc cảm của người thực hành thực tế trên cơ sở của 20 bài gốc ( bài Tổ ) và 72 bản nhạc cổ. Nhạc cụ tham gia trình diễn gồm có : đàn kìm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn bầu, đàn cò, sáo, tiêu, song loan và hai nhạc cụ của phương Tây ( violon và guitar đã được “ nâng cấp cải tiến : violon được lên dây quãng 4, còn guitar được khoét phím lõm, để tăng sự nhấn nhá trong điệu đàn ) .
Ngày 5/12/2013, Đờn ca tài tử Nam Bộ chính thức được ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là hai lối hát dân ca không có nhạc đệm, do hội đồng hai tỉnh Nghệ An và thành phố Hà Tĩnh phát minh sáng tạo, lưu truyền trong quy trình lao động sản xuất và gắn bó ngặt nghèo với đời sống hoạt động và sinh hoạt của hội đồng dân cư xứ Nghệ .
Chương trình nghệ thuật “Về miền Ví, Giặm”.
Dân ca Ví, Giặm xứ Nghệ thường được thực hành thực tế trong đời sống : lúc ru con, khi làm ruộng, chèo thuyền, lúc dệt vải, xay lúa … Bởi vậy, những lối hát này được gọi tên theo những hình thức lao động và hoạt động và sinh hoạt như : Ví phường vải, Ví phường đan, Ví phường nón, Ví phường củi, Ví trèo non, Ví đò đưa, Giặm ru, Giặm kể, Giặm khuyên …
Ngày 27/11/2014, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Nghi lễ và game show kéo co được thực hành thực tế thoáng đãng trong văn hóa trồng lúa ở nhiều nước Đông Á với ý nghĩa cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu hay những tiên đoán tương quan đến sự thành công xuất sắc hay thất bại của nỗ lực trồng cấy .
Lễ hội kéo co ngồi.
Tại Nước Ta, nghi lễ và game show kéo co tập trung chuyên sâu ở vùng trung du, Đồng bằng sông Hồng và Bắc Trung Bộ với TT là những tỉnh Vĩnh Phúc, TP Bắc Ninh và thành phố TP. Hà Nội. Bên cạnh đó, di sản còn được thực hành thực tế tiếp tục bởi những tộc người ở miền núi phía Bắc như người Tày, người Thái và người Giáy ( Tỉnh Lào Cai ) – vốn là những dân cư trồng lúa sớm trong lịch sử dân tộc .
Ngày 2/12/2015, Nghi lễ và game show kéo co ở Nước Ta, Campuchia, Nước Hàn và Philippines chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là sự hỗn dung tôn giáo địa phương của người Việt và một số ít yếu tố của tôn giáo gia nhập như Đạo giáo, Phật giáo. Từ thế kỷ XVI, việc thực hành thực tế tín ngưỡng này trở thành một hoạt động và sinh hoạt văn hóa có ảnh hưởng tác động sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức dân cư Nước Ta .
Tín ngưỡng thờ Mẫu hướng đến cuộc sống thực tại của con người với ước vọng sức khỏe, tài lộc, may mắn.
Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt phân bổ ở nhiều địa phương : Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và TP Hồ Chí Minh. Thông qua việc tích hợp một cách thẩm mỹ và nghệ thuật những yếu tố văn hóa dân gian như phục trang, âm nhạc, hát chầu văn, múa, diễn xướng dân gian trong lên đồng và liên hoan, Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ như một “ kho lưu trữ bảo tàng sống ” lưu giữ lịch sử vẻ vang, di sản và truyền thống văn hóa của người Việt. Sức mạnh và ý nghĩa của Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ chính là cung ứng nhu yếu và khát vọng của đời sống thường nhật của con người, cầu tài, cầu lộc, cầu sức khỏe thể chất .
Ngày 1/12/2016, di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Nghệ thuật Bài Chòi Trung Bộ Nước Ta ( ở những tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế, Quảng Nam, Tỉnh Quảng Ngãi, Tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa và Thành Phố Đà Nẵng ) sinh ra từ nhu yếu liên lạc với nhau giữa những chòi canh trên nương rẫy .
Đây vừa là mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ diễn xướng mang tính phát minh sáng tạo ngẫu hứng vừa là game show dân gian vui nhộn, đầy trí tuệ ( phối hợp âm nhạc, thơ ca, diễn xuất, hội họa và văn học ). Bài Chòi có hai hình thức chính : ” Chơi Bài Chòi ” và ” Trình diễn Bài Chòi ” .
Ngày 7/12/2017, Nghệ thuật Bài Chòi Trung bộ Nước Ta chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .
Hát Then là một mô hình diễn xướng dân gian tổng hợp gồm : ca, nhạc, múa và diễn trò. Thực hành Then là nghi lễ không hề thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày, Nùng, Thái, phản ánh ý niệm của họ về con người, quốc tế tự nhiên và thiên hà .
Thực hành nghi lễ then được dùng trong những sự kiện trọng đại, chúc mừng năm mới hay trong lễ cầu an, hóa giải, cầu mùa, xuống đồng, chúc phúc …
Nghệ nhân truyền dạy cho thế hệ trẻ những làn điệu Then cổ.
Di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái tập trung chuyên sâu hầu hết ở những tỉnh vùng Đông Bắc ( Bắc Giang, Bắc Kạn, Cao Bằng, Hà Giang, TP Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thái Nguyên, Tuyên Quang ), vùng Tây Bắc ( Điện Biên, Lai Châu, Tỉnh Lào Cai ) và một số ít địa phương khác ở Nước Ta …
Ngày 13/12/2019, Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .
Nghệ thuật Xòe Thái tượng trưng cho cái đẹp, tiềm ẩn những giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật vũ đạo, âm nhạc, ca hát, phục trang, nhà hàng siêu thị và ứng xử văn hóa của hội đồng người Thái. Nghệ thuật Xòe Thái là mô hình múa truyền thống lịch sử rực rỡ, chiếm vị trí quan trọng trong đời sống của hội đồng người Thái ở 4 tỉnh Tây Bắc của Nước Ta ( Yên Bái, Lai Châu, Sơn La và Điện Biên ). Tiêu biểu ở những huyện Phong Thổ, tỉnh Lai Châu ; huyện Mường Lay, tỉnh Điện Biên ; huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La ; thị xã Nghĩa Lộ, tỉnh Yên Bái .
Trong tiếng Thái, “ Xòe ” có nghĩa là múa với những động tác tượng trưng cho những hoạt động giải trí của con người trong nghi lễ, hoạt động và sinh hoạt văn hóa, đời sống, lao động. Xòe được trình diễn trong những nghi lễ, trong đám cưới, liên hoan, những sự kiện văn hóa của hội đồng. Những người thực hành thực tế Xòe là thành viên của hội đồng người Thái, không phân biệt giới tính, lứa tuổi, nghề nghiệp và vị thế xã hội .
Động tác cơ bản của Xòe là tay giơ lên cao, mở tay ra, hạ tay xuống, nắm lấy tay người bên cạnh rồi cùng bước chân nhịp nhàng, ngực hơi ưỡn, lưng ngả về phía sau. Âm nhạc cho múa Xòe cũng thể hiện quan điểm về thế giới quan, nhân sinh quan của người xưa. Điệu xòe giúp con người quên đi những mệt nhọc của cuộc sống, các đôi trai gái có cơ hội gần nhau hơn để thể hiện tình cảm riêng tư của mình.
Trong khuôn khổ Kỳ họp lần thứ 16 của Ủy ban liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ( từ ngày 13 – 18/12/2021 ) tại Paris ( Pháp ), hồ sơ Nghệ thuật Xòe Thái đã được UNESCO ghi danh là Di sản phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .
Bài: Minh Duyên – PV (tổng hợp)
Ảnh, đồ họa: TTXVN
Biên tập: Kỳ Thư
Trình bày: Quốc Bình
29/12/2021 05 : 15
