Thời niên thiếu của ông tận mắt chứng kiến những dịch chuyển to lớn của dòng họ, từ việc tổ mẫu Võ thái hậu soán ngôi xưng đế cho đến Vi hoàng hậu mưu đoạt ngai vàng. Năm 710, sau khi bác ruột là Đường Trung Tông bị mẹ con Vi hoàng hậu và Công chúa An Lạc ám hại, ông link với cô mẫu là Trưởng công chúa Tỉnh Thái Bình, thực thi chính biến Đường Long, tàn phá bè đảng Vi thị, tôn hoàng phụ tức Duệ Tông Lý Đán trở lại ngôi nhà vua. Sau đó, Lý Long Cơ được phong làm Hoàng thái tử. Năm 712, Long Cơ được vua cha nhường ngôi. Sau khi đăng cơ, Đường Minh Hoàng thanh trừng những phe phái chống đối do công chúa Thái Bình lãnh đạo, chấm hết gần 30 năm đầy dịch chuyển của nhà Đường với liên tục những người phụ nữ nối nhau bước lên vũ đài chánh trị. Sau đó, ông bắt tay vào việc kiến thiết xây dựng quốc gia, trọng dụng những tể quan tài ba như Diêu Sùng, Tống Cảnh, Trương Thuyết và Trương Cửu Linh, đề xướng tăng trưởng kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, xã hội, trọng dụng nhân tài, ngăn ngừa quan liêu tiêu tốn lãng phí, tăng cường uy tín của Trung Quốc với lân bang, mở ra thời kì Khai Nguyên thịnh thế ( 開元盛世 ) lê dài hơn 30 năm .
Tuy nhiên về cuối đời, Đường Minh Hoàng sinh ra u mê xa xỉ, mê đắm trong tửu sắc, không chú ý đến nền chính trị ngày càng bại hoại suy vi, bên trong sủng ái Dương Quý Phi, bỏ bê việc nước, bên ngoài trọng dụng gian thần Lý Lâm Phủ, Dương Quốc Trung khiến cho nền thống trị ngày càng xuống dốc. Các phiên trấn do người dân tộc thiểu số cai quản được trọng dụng quá mức, trong đó có mạnh nhất là An Lộc Sơn ở đất Yên. Năm 755, An Lộc Sơn chính thức phát động loạn An Sử sau đó nhanh chóng tiến về kinh đô Trường An.[12] Sự kiện này cũng mở đầu cho giai đoạn suy tàn của triều đại nhà Đường[13][không khớp với nguồn]. Trước bờ vực của sự diệt vong, Minh Hoàng và triều đình phải bỏ chạy khỏi kinh thành Trường An, đi đến Thành Đô. Cùng năm 756, con trai ông là thái tử Lý Hanh xưng đế, tức là Đường Túc Tông, Minh Hoàng buộc phải thừa nhận ngôi vị của Túc Tông, lên làm Thái thượng hoàng .
Cuối năm 757, khi quân Đường giành lại được kinh đô Trường An, Thái thượng hoàng đế được đón về kinh đô nhưng không còn quyền lực và bị hoạn quan Lý Phụ Quốc ức hiếp. Những ngày cuối cùng của ông sống trong u uất và thất vọng[15] cho đến lúc qua đời vào ngày 3 tháng 5 năm 762, ở tuổi 78.
Thời niên thiếu
Đường Minh Hoàng tên thật là Lý Long Cơ (李隆基), là con trai thứ ba của Đường Duệ Tông Lý Đán, vua thứ 5 hay thứ 7 của Triều đại nhà Đường, chào đời vào ngày Mậu Dần tháng 8 năm nguyên niên Thùy Củng (tức ngày 8 tháng 9 năm 685) ở kinh đô Trường An, ông ra đời dưới thời gian trị vì đầu tiên của vua cha Đường Duệ Tông, mẹ của ông là Đậu thị, người vợ thứ hai của Duệ Tông, khi ấy đang được phong là Đức phi. Lúc đó tuy Duệ Tông nắm ngôi vua, nhưng mọi quyền hành đều bị chi phối bởi mẹ Duệ Tông là Võ thái hậu, bà nắm mọi quyền hành trong triều, có âm mưu soán ngôi mà xưng đế.
Tháng 8 năm 687, hoàng tử Lý Long Cơ 3 tuổi, cùng các anh em trai đều được phong tước Vương, ông được phong làm Sở vương (楚王). Tân Đường thư mô tả Lý Long Cơ “từ nhỏ đã anh minh đa nghệ, hiểu biết âm luật, thiện bát phân thư, dung mạo vĩ lệ, có tư chất phi thường”[16]. Trong số các con của Duệ Tông, xếp trên Long Cơ là hai người anh trai Lý Thành Khí (con người vợ chánh của vua cha là Lưu hoàng hậu) và Lý Thành Nghĩa, các em trai ông gồm Lý Long Phạm, Lý Long Nghiệp và Lý Long Đệ. Ông có hai người chị em cùng cha mẹ là công chúa Kim Tiên và công chúa Ngọc Chân (Lý Trì Doanh), cả hai người sau đều xuất gia làm nữ đạo sĩ[17].
Thời Võ Tắc Thiên
Năm 689, Lý Long Cơ được Võ Thái hậu mệnh làm con thừa tự của bác ruột là Lý Hoằng, thái tử dưới thời Đường Cao Tông, tuy nhiên yểu mệnh mất sớm đi ( có lời đồn là do Võ thái hậu hạ độc mà chết ). Sang năm 690, Thái hậu ép Duệ Tông nhường ngôi cho mình, làm gián đoạn nhà Đường, lập ra nhà Võ Chu. Bà ta cũng buộc Duệ Tông cùng những hoàng tử đổi sang họ của mình là Võ [ 9 ]. Tháng 11 năm 692, ông và những đồng đội được phép ra khỏi cung, mở phủ đệ ở ngoài cung và sắp xếp người Giao hàng, năm đó ông vừa mới 7 tuổi [ 16 ]. Cùng năm đó, nhân ngày triều đình tổ chức triển khai nghi thức cúng tế, Long Cơ cũng được tới dự. Có viên quan Võ thị là Kim Ngô tướng quân Võ Ý Tông ( 武懿宗 ) thấy Long Cơ là tông thất Lý thị đã hết thời mà có tác phong nghiêm chỉnh, thì đem lòng ganh ghét, muốn sỉ nhục ông. Ông nói :
| “
|
Triều đình của nhà ta, việc gì tới nhà ngươi.
|
”
|
Khi biết được chuyện này, Võ Tắc Thiên đã mở màn chú ý quan tâm tới đứa cháu nội này hơn .
Năm 693, mẹ cả và mẹ ruột của Long Cơ, tức Lưu Vương phi và Đậu Đức phi, bị một người đàn bà thân cận của Võ Tắc Thiên là Vi Đoàn Nhi vu khống là lập bùa phép để hãm hại Võ thái hậu. Thái hậu bèn triệu họ vào trong cung giết hại – thậm chí thi thể của họ về sau cũng không được tìm thấy[18]. Khi đó Long Cơ chỉ mới 8 tuổi, ông được một thị thiếp khác của Duệ Tông là Đậu Lư thị cùng 2 người dì nuôi dưỡng. Vì việc này, Võ Tắc Thiên giáng phong vị Sở vương của ông thành Lâm Tri vương (臨淄王), chuyển vào trong cung quản thúc cùng với các anh họ là Lạc An vương Lý Quang Thuận, Ung vương Lý Thủ Lễ và Vĩnh An vương Lý Thủ Nghĩa, ba người con của cố thái tử Lý Hiền (thái tử dưới thời Đường Cao Tông, con người chị của Võ Tắc Thiên tức Hàn Quốc phu nhân Võ Thuận, sau bị Tắc Thiên giết). Tất cả họ đều bị cắt đứt mọi liên lạc với bên ngoài[19]. Cho đến năm 699, khi Duệ Tông không còn được giữ ngôi Thái tử, trở lại làm Tương vương, thì Long Cơ mới được phép ra khỏi cung, và được lập phủ đệ ở phường Tích Thiện, thành Lạc Dương[20]. Mấy năm sau, ông được cùng Võ Tắc Thiên đến Trường An, sau đó được ban phủ đệ ở Khánh phường (nơi ở của hoàng thân nhà Đường ở Trường An).
Thời Đường Trung Tông
Năm 705, trong triều đình, tể tướng Trương Giản Chi làm binh biến ép Võ thái hậu phải thoái vị. Bác ruột Long Cơ là Đường Trung Tông Võ Hiển, bị phế truất năm 684, được trở lại ngôi vị, tái lập nhà Đường. Những hoàng thân bị Võ Tắc Thiên đổi họ trước đây đều được đổi sang họ Lý như cũ, do đó Võ Long Cơ được đổi là Lý Long Cơ, sau nhận chức phong là Vệ úy thiếu khanh.
Giữa năm 708, Lý Long Cơ được phong làm biệt giá Lộ châu[Ghi chú 3]. Đầu năm 709, ông được đổi phong làm Ngân Thanh Quang Lộc đại phu. Sang năm 710, Long Cơ bị điều Lộ châu trở về Trường An. Lúc này bọn pháp sư ở trong cung phao tin rằng có khí thiên tử ở khu vực quanh nơi ở của Lý Long Cơ, nên Trung Tông tìm cách trấn an dư luận bằng việc đến thăm phủ đệ của Long Cơ và dùng tiệc rượu tại đây[16].
Vào cuối thời Đường Trung Tông, Vi hoàng hậu và con gái là công chúa An Lạc Lý Khỏa Nhi nắm giữ triều chính, muốn xưng Hoàng đế như Võ Tắc Thiên trước đây, nhưng Trung Tông trước sau không chấp thuận đồng ý. Lý Long Cơ biết thế Vi hậu rất lớn, nên cũng bí mật chuẩn bị sẵn sàng lực lượng, chiêu tập nghĩa sĩ để chống lại Vi hậu [ 21 ]. Do đó ông thường hay giao du nhiều văn võ sĩ, trong đội Thân quân Vạn kị [ Ghi chú 4 ] của Trung Tông tăng trưởng thế lực. Từ thời Đường Thái Tông, đội kị binh đã được hàng trăm, sang thời Võ Tắc Thiên được nâng lên hàng nghìn, và đến thời Trung Tông đã hàng vạn .
Thời Đường Duệ Tông
Chính biến chống Vi hậu
Ngày 3 tháng 7 năm 710, Đường Trung Tông qua đời một cách bất ngờ đột ngột, mà những sử gia thời xưa đa số cho rằng là do mẹ con Vi hoàng hậu hạ sát. Vi hậu tính việc dùng binh biến xưng Đế, trở thành Võ Tắc Thiên thứ hai, và sẽ cho công chúa An Lạc làm Thái nữ thừa kế ngôi vị. Giữa lúc đó, em gái Trung Tông công chúa Tỉnh Thái Bình Lý Lệnh Nguyệt và Chiêu dung Thượng Quan Uyển Nhi can thiệp vào, lập di chiếu buộc Vi hoàng hậu lập Ôn vương Lý Trọng Mậu làm nhà vua, nhưng Vi thị vẫn là Thái hậu lâm triều nhiếp chính, còn Tương vương Lý Đán được quyền nghe chính vì sự, thế cuộc trong thời điểm tạm thời yên ổn. Phe cánh của Vi Thái hậu là Vi Ôn ( 韋溫 ) và Tông Sở Khách ( 宗楚客 ) thấy Lý Đán và Lý Lệnh Nguyệt là mối rình rập đe dọa lớn so với Vi hậu, nên định diệt trừ. Tương vương Lý Đán so với việc cung đình không hề có hứng thú, nên việc khuếch trương bàn bày thế lực đều do Lý Long Cơ tự mình làm chủ .Bấy giờ trong triều, Thị lang bộ Binh Thôi Nhật Dụng ( 崔日用 ) vốn thân thiện với gian thần Tông Sở Khách, biết Sở Khách và Vi Thái hậu có ý làm bậy, sợ bị liên lụy, bèn sai người báo với Lý Long Cơ. Bấy giờ, Long Cơ bị bãi chức Lộ châu biệt giá, ở trong kinh thành chiêu kết được nhiều dũng sĩ, nghe được tin này, bèn liên lạc với cô ruột tức công chúa Tỉnh Thái Bình mưu trừ Vi Thái hậu. Bấy giờ, Vi thái hậu so với sự can thiệp của công chúa trong việc lập Ôn vương vô cùng bất mãn, nên càng gây hiềm khích hơn. Long Cơ mật bàn kế hoạch cùng Tỉnh Thái Bình và con trai bà ta Tiết Sùng Giản ( 薛崇簡 ) cùng bọn Chung Thiệu Kinh ( 鍾紹京 ), Ma Tự Tông, Lưu U Cầu … tính bề lật đổ họ Vi. Lúc này, quân cấm vệ do Vi Bá ( cháu Vi thái hậu ) cùng Cao Tung nắm giữ. Những người này cố gắng nỗ lực bộc lộ quyền lực tối cao của mình, đối xử với quân sĩ rất khắc nghiệt, do vậy tướng sĩ đều phẫn nộ. Bọn Cát Phúc Thuận, Trần Huyền Lễ, Lý Tiên Phù liền rủ nhau theo về phe Long Cơ [ 21 ]Có người xin Long Cơ báo trước việc với cha là Tương vương Lý Đán, ông nói
| “
|
Hành động lần này là cứu cho xã tắc, sự thành thì phúc về Tương vương, không thành thì chỉ một thân chết, không dám để liên lụy đến Vương. Vả lại, nay bái kiến mà nói ra, thì Vương sẽ do dự mà không đồng ý, đó là kế bại[21]
|
”
|
Ngày 21 tháng 7 năm 710, Lý Long Cơ mặc quần áo thông thường, cùng những thuộc hạ vào cửa Huyền Võ, đến trụ sử của Chung Thiệu Kinh đang quản trị cổng thành. Thế nhưng lúc đó, Chung Thiệu Kinh lúng túng muốn phủ nhận không tham gia, thì được vợ khuyên nhủ mà nghe theo, cùng phối hợp với Lý Long Cơ vào được sâu bên trong cấm cung. Cát Phúc Thuận ( 葛福順 ) và Lý Tiên Phù ( 李仙鳧 ) xin xung phong đi trước, vào doanh Võ Lâm, chém chết Vi Tuyền ( 韋璿 ), Vi Bá ( 韋播 ) là thân thích của Vi Thái hậu. Các tướng sĩ Võ Lâm quân cũng ghét Vi Thái hậu sát hại Trung Tông, bèn cùng nhau hưởng ứng, kéo vào cung. Lý Long Cơ đóng ở ngoài cửa Huyền Võ, sai những tướng chia nhau tiến vào. Vi hậu bỏ trốn, bị một người phi kị chém đầu, nộp cho Long Cơ. Công chúa Lý Khỏa Nhi đang soi gương trang điểm cũng bị chém chết cùng chồng là Võ Diên Tú, Thượng Quan chiêu dung cũng bị chém đầu [ 22 ]. Cuộc chính biến được sử sách gọi là Sự biến Đường Long ( 唐隆之變 ) kết thúc thắng lợi, hàng loạt bè đảng họ Vi bị diệt trừ. Lý Long Cơ sai giết hại thân tộc họ Vi và những quan lại trong phe của Vi Thái hậu, và đem thi thể Vi hậu ra giữa chợ để khoe thắng lợi với người dân .
Ngày 24 tháng 7, ông đích thân đến yết kiến cha là Tương vương Lý Đán, khấu đầu tạ tội. Sau đó, ông đón cha vào cung làm chú chánh cho Đường Thương Đế Lý Trọng Mậu. Lý Long Cơ ép Thương Đế lập mình làm Bình vương (平王). Ngày 25 tháng 7, dưới sự sắp đặt của công chúa Thái Bình, Đường Thương Đế hạ chiếu truyền ngôi cho Tương vương Lý Đán[23]. Lý Long Cơ được cân nhắc làm Điện trung giám (殿中監).
Sau khi phục vị, Đường Duệ Tông xem xét việc lập Thái tử, giữa con đích trưởng là Tống vương Lý Thành Khí ( 李成器 ), người thừa kế hợp pháp theo những nguyên tắc của Nho giáo, với con thứ là Bình vương Lý Long Cơ, nhưng lập được nhiều công trạng. Nhưng Thành Khí lại xin nhường ngôi cho Long Cơ, còn mình an phận chịu làm một thân Vương hưởng giàu sang, ông nói
| “
|
“Quốc gia an tắc thì lập con cả của người vợ cả, nhưng quốc gia nguy cấp thì công lao là trên hết; nay Bình vương vì an nguy xã tắc mà lập nên đại công, nhi thần không dám vì phận đích tử mà ở trên Bình vương”.
|
”
|
Lý Thành Khí thút thít trong nhiều ngày, và ở đầu cuối Duệ Tông theo lời khuyên của Lưu U Cầu – một trong số những đại thần tham gia sự biến Đường Long đã đồng ý chấp thuận thỉnh cầu này, quyết định hành động lập Long Cơ làm Thái tử. Long Cơ cố từ, lại dâng sớ nhượng vị lại cho anh là Thành Khí, tuy nhiên Duệ Tông không đồng ý [ 21 ] .
Mâu thuẫn với Tỉnh Thái Bình công chúa
Công chúa Tỉnh Thái Bình trước kia ủng hộ Lý Long Cơ làm thái tử, vì cho rằng ông tuổi trẻ ( khi làm thái tử thì ông 25 tuổi ) và là người thuận tiện trấn áp. Nhưng về sau, nhận thấy sự tài trí của Long Cơ, nên lại hối hận và muốn lật đổ ông. Hai bên rơi vào thế cạnh tranh đối đầu nhau, chia làm hai phe phái trong triều. Nhiều lần bà ta nói với Đường Duệ Tông rằng Long Cơ không phải con trưởng, không nên cho ở ngôi Trừ, nhưng Duệ Tông không nghe. Công chúa còn mua chuộc đám người hầu cận, tìm cách bới móc những lỗi lầm của thái tử và người của bà ta trong triều thì Viral những đồn đãi không hay về thái tử. Ngoài ra công chúa còn cố liên minh với bọn tể thần Sầm Hi và Đậu Hoài Trinh ; nhưng hai tể tướng khác là Ngụy Tri Cổ và Tống Cảnh quyết định hành động không tham gia vào phe đảng của công chúa [ 24 ] .Đầu năm 711, Tỉnh Thái Bình công chúa nhiều lần tố cáo Long Cơ mưu phản, lại mua chuộc đại thần Vi An Thạch. Duệ Tông khởi đầu hoài nghi thái tử, triệu An Thạch vào hỏi ý, nhưng An Thạch cố gắng nỗ lực khuyên can và bênh vực cho thái tử, nên bị Tỉnh Thái Bình ghét bỏ. Tỉnh Thái Bình tố cáo An Thạch, nhưng An Thạch được Quách Nguyên Chấn xin giúp nên không bị trị tội. Tống Cảnh cùng quan tể thần khác là Diêu Nguyên Chi cũng ủng hộ thái tử, tâu với Duệ Tông nên đưa những hoàng tử có năng lực tranh chấp ngai vàng, cùng Bân vương Lý Thủ Lễ – con Chương Hoài thái tử Lý Hiền ra làm Thứ sử những châu và an trí công chúa Tỉnh Thái Bình cùng những con ở Đông Kinh Lạc Dương, đồng thời trao quyền hành cho thái tử. Duệ Tông gật đầu cho những hoàng tử ra khỏi kinh thành, tuy nhiên cho rằng Lạc Dương quá xa, nên dời công chúa cùng phu quân Võ Du Kị đến Bồ châu [ Ghi chú 5 ]Công chúa Tỉnh Thái Bình đang ở Sơn Tây, nghe vậy tức giận, uy hiếp Lý Long Cơ phải tố cáo Tống Cảnh và Diêu Nguyên Chi mưu phản. Biết mình thế yếu, Long Cơ phải gật đầu, dâng tấu nói Tống, Diêu hai tướng có ý chia cắt tình đồng đội giữa Long Cơ với Thành Khí và Thủ Lễ ( họ từng có thời hạn lớn lên cùng nhau ), xin xử tử hai người. Duệ Tông sau cuối giáng chức Tống, Diêu, triệu hồi lại những thân vương bị đày cùng Tỉnh Thái Bình quay trở lại kinh đô. Bấy giờ, bảy vị tể tướng trong triều có tới bốn là tay chân của Tỉnh Thái Bình ( Đậu Hoài Trinh, Tiêu Chí Trung, Sầm Hi, Lục Tượng Tiên, Trừng Lan ), chỉ còn hai người theo phe Long Cơ, thế lực của ông thua kém hẳn Tỉnh Thái Bình. Tháng 7 cùng năm, Long Cơ xin nhường ngôi thái tử cho anh là Thành Khí, Duệ Tông không gật đầu. Long Cơ nhân đó xin cho Tỉnh Thái Bình về kinh, Duệ Tông vì muốn trấn an ông, đành phải đồng ý chấp thuận. Sau đó Duệ Tông khởi đầu giao những việc nhỏ trong triều cho Lý Long Cơ xử lý [ 24 ]. Cùng trong năm 711, Duệ Tông làm lễ cầu siêu cho Lưu thị và Đậu thị, cũng truy tặng cho Đậu thị làm Chiêu Thành hoàng hậu, lập miếu ở kinh sư, nhưng do thi thể của họ không được tìm thấy, nên phải cho an táng theo quy cách chiêu hồn [ 24 ] .
Niên hiệu Tiên Thiên : Ổn định nội bộ
Thụ thiện đăng vị
Hình vẽ một đoàn ngựa được triều cống cho Đường Minh Hoàng, vẽ vào thế kỉ XII thời nhà Tống
Tháng 8 năm 712, trên khung trời Open dị tượng, sao Tuệ Tinh ra hướng tây, kinh Hiên viên nhập vào Thái vi là điềm sắp biến hóa triều đại. Công chúa Tỉnh Thái Bình do muốn hại Long Cơ, bèn sai bọn thuật giả báo việc này và nói thái tử sẽ lên ngôi nhà vua, mục tiêu để cho Duệ Tông giết chết Long Cơ trừ hậu hoạn. Nhưng Duệ Tông cho rằng nên nhân thời cơ này, truyền ngôi cho Long Cơ một cách có trật tự cũng hoàn toàn có thể trừ được nạn. Công chúa Tỉnh Thái Bình cực lực phản đối, Long Cơ cũng xin không nhận ngôi vua, nhưng Duệ Tông vẫn khăng khăng muốn nhường ngôi, nên sau cuối ông đã đồng ý chấp thuận, tức vị hoàng đế vào ngày Canh Tí ( 8 tháng 9 ) năm 712, Lý Long Cơ tức vị, tức Đường Huyền Tông, đổi niên hiệu là Tiên Thiên, tôn Duệ Tông làm Thái Thượng hoàng [ 25 ]. Tỉnh Thái Bình muốn kiềm chế Long Cơ, bèn xin Thượng hoàng Duệ Tông liên tục nắm quyền lực tối cao, cứ năm ngày ra triều một lần [ 24 ] .Khoảng đầu năm 713, Thượng hoàng lệnh cho Đường Minh Hoàng đến tuần tra biên giới phía bắc, tuyển sĩ tốt ở những Q. gia nhập quân đội. Tuy nhiên sau đó bọn sĩ tốt mới nhập ngũ bị giải tán, Minh Hoàng cũng không đến phía bắc nữa [ 24 ] .
Tiêu diệt công chúa Tỉnh Thái Bình và bè đảng
Tuy nhiên xích míc giữa ông với Công chúa Tỉnh Thái Bình vẫn tiếp nối. Tỉnh Thái Bình công chúa ỷ việc Thượng hoàng Duệ Tông còn nắm quyền, ra sức nhờ vào đó tác oai trong triều và thường xảy ra hiềm khích với vua Minh Hoàng. Một nửa đại thần trong triều đều là vây cánh của bà ta. Lưu U Cầu cùng một đại thần khác là Trương Vĩ, với sự đồng ý chấp thuận của Minh Hoàng, lên kế hoạch triệu tập những đạo quân trong nước về kinh cứu giá, diệt trừ bọn Đậu Hoài Trinh, Sầm Hi thuộc phe đảng của Tỉnh Thái Bình. Tuy nhiên sau đó Trương Vĩ lại đem việc này bật mý với Đặng Quang Tán, và Quang Tán lại lỡ miệng bật mý việc này ra. Kết cục là Lưu U Cầu bị bắt giam và phán quyết tử hình. Minh Hoàng ra mặt xin cho U Cầu, ở đầu cuối Thượng hoàng Duệ Tông quyết định hành động lưu đày Lưu U Cầu, Trương Vĩ và Đặng Quang Tán .Những hành vi lôi kéo bè đảng của Công chúa Tỉnh Thái Bình đã chứng tỏ bà ta đang sẵn sàng chuẩn bị cho một cuộc thay máu chính quyền nữa [ 26 ]. Còn Đường Minh Hoàng Lý Long Cơ đang đứng trước hai sự lựa chọn : một là đứng yên chờ đến khi Công chúa ra tay với mình và đối phó một cách thụ động, hai là ra tay trước, trừ khử người cô ruột để thực sự trở thành ” nhà vua ” và triển khai những tham vọng chánh trị của mình. Tuy nhiên Tỉnh Thái Bình là người em gái ruột duy nhất của phụ vương ông, nếu như ông hành vi lỗ mãng thì sẽ mang tăm tiếng bất hiếu [ 26 ]. Nhà vua tâm lý rất nhiều về việc này. Khi đó có viên quan tên là Vương Cư khuyên ông rằng tai ương sắp đến, không hề chần chừ [ 27 ] :
| “
|
Thiên tử lấy việc giữ yên bốn bể làm hiếu chứ không thể quanh quẩn nơi góc nhỏ được, chẳng may kẻ gian đắc chí thì lúc đó hiếu để ở đâu?
|
”
|
Mùa hạ năm 713, có lời đồn thổi rằng công chúa Tỉnh Thái Bình, Đậu Hoài Trinh, Sầm Hi, Tiêu Chí Trung, Trừng Lan cùng bọn văn thần Tiết Tắc, Lý Tấn ( hậu duệ Lý Đức Lương, em trong họ của Đường Cao Tổ Lý Uyên ), Lý Du, Cổ Ưng Phúc, Đường Tẩn, võ tướng Thường Nguyên Giai, Lý Từ, Lý Khâm và nhà sư Huifan, đang thủ đoạn lật đổ Minh Hoàng. Người ta còn cho rằng họ đã mưu tính với thị tì của Minh Hoàng là Nguyên thị để hạ chất độc Gastrodia elata ( một loại chất kích dục ) vào trong đồ ngự dùng của Minh Hoàng. Khi thủ đoạn này được Ngụy Tri Cổ tấu lên Minh Hoàng, Minh Hoàng theo lời khuyên của Vương Cư, Trương Thuyết và Thôi Nhật Dụng, quyết định hành động hành vi trước. Ông triệu những huynh đệ là Kỳ vương Lý Phạm và Tiết vương Lý Nghiệp [ Ghi chú 6 ], Quách Nguyên Chấn, Vương Mao Trọng, Khương Kiểu, Lý Lệnh Vấn, Vương Thủ Nhất ( hoàng tỉ phu ), thái giám Cao Lực Sĩ, tướng quân Lý Quận Thủ Đức, bàn kế sách hành vi. Ngày 29 tháng 7 [ 28 ], nhà vua giao cho Vương Mao Trọng 300 quân từ điện Võ Đức tiến vào cửa Kiềm Hóa, giết Triệu Nguyên Giai và Lý Từ, bắt giam Giả Ưng Phúc, Tiêu Chí Trung, Sầm Hi, Lý Du rồi chém ở giữa triều. Đậu Hoài Trinh bỏ trốn sau đó treo cổ tự tử. Minh Hoàng sai đổi họ của Hoài Trinh thành Độc và giết chết bè đảng của Hoài Trinh. Ông ra lệnh xá thiên hạ, trừ những đồng mưu của công chúa. Tiết Tắc bị bức tử trong ngục .Thượng hoàng Duệ Tông nghe tin dịch chuyển, lên cửa Thừa Thiên để quan sát điều gì đang xảy ra. Quách Nguyên Chấn tâu với Thượng hoàng về hành vi của Minh Hoàng, và Thượng hoàng bắt buộc phải ra chiếu lệnh kể tội những người kể trên, hợp pháp hóa cuộc chánh biến. Ngày 30 tháng 7, Thượng hoàng ra lệnh giao lại quyền hành trong triều cho Minh Hoàng, chuyển sang sống ở điện Bách Phúc cho đến khi qua đời ngày 13 tháng 7 năm 716 [ 24 ] [ 29 ]. Từ đó ông trọn vẹn nắm giữ quyền lực tối cao trong triều. Công chúa Tỉnh Thái Bình trốn vào một ngôi chùa, sau bị phát hiện và bị Minh Hoàng ban cho được tự sát. Tuy nhiên, ông tha cho con trai công chúa là Tiết Sùng Giản, nhưng buộc đổi sang họ Lý. Toàn bộ gia tài của công chúa bị tịch thu [ 29 ] .
Thời kì Khai Nguyên : Thái bình thịnh trị
Tình hình chính trị
Tranh vẽ Đường Minh Hoàng và Trương Quả Lão
Cuối năm 713, Đường Minh Hoàng đổi niên hiệu thành Khai Nguyên năm thứ nhất. Từ đó mở màn thịnh trị Khai Nguyên, một thời đại huy hoàng về chính trị, văn hóa truyền thống, quân sự chiến lược … trong lịch sử vẻ vang nhà Đường nói riêng và lịch sử vẻ vang Trung Quốc nói chung [ 31 ] .Minh Hoàng bắt đầu dùng Trương Thuyết và Lưu U Cầu vào chức tể tướng, nhưng sớm sửa chữa thay thế họ bằng Diêu Nguyên Chi cùng Lư Hoài Thận. Diêu Nguyên Chi được sử sách nhìn nhận là một vị quan có năng lượng và đầy chính trực, sau này khi làm tể tướng, ông đổi tên thành Diêu Sùng do kỵ tên vào niên hiệu Khai Nguyên đang dùng khi đó. Đại thần Khương Kiểu có xích mích với Diêu Sùng, bị Minh Hoàng trách phạt nặng nề, sau đó ông bái Nguyên Chi làm Binh bộ thượng thư, Đồng trung thư môn hạ tam phẩm. Dưới thời Minh Hoàng, số lượng tể tướng trong triều được hạn chế ở số 2 ( nhiều lúc là 3 ) thay vì 6, 7 người như thông lệ những triều vua trước [ 32 ]. Ông lập vợ là Vương thị làm Hoàng hậu. Nhưng do Hoàng hậu không con, nên người con của Triệu Lệ phi – người được Minh Hoàng sủng ái – là Lý Tự Khiêm được phong làm Thái tử vào năm 714 [ 29 ] [ 33 ] .Ông muốn giao hết triều chính cho Diêu Sùng xử lý, nhưng Diêu Sùng không hiểu ý khiến Minh Hoàng không hài lòng. May nhờ có Cao Lực Sĩ đứng ra giải hòa, cho Diêu Sùng hay ý vua, từ đó Diêu Sùng ( với sự phụ tá của Lư Hoài Thận ), chưởng quản triều định, tiến cử trung lương, trừng phạt gian thần, vỗ an bách tính, khiến triều chính trở nên không thay đổi và vững mạnh, bản thân Sùng trở thành vị tể tướng nổi tiếng thành công xuất sắc trong lịch sử vẻ vang Trung Quốc [ 29 ] .Cuối năm 713, đầu năm 714, Minh Hoàng lần lượt cho đổi tên một số ít cơ quan và địa điểm trong nước : đổi chức Thượng thư tả hữu bộc xạ làm Tả và Hữu thừa tướng ; đổi Trung thư tỉnh thành Tử vi tỉnh, Trung thư lệnh thành Tử vi lệnh ( chức này giao cho Diêu Sùng ) ; đổi Môn hạ tỉnh làm Hoàng môn tỉnh … [ 29 ] .Sang năm 714, Minh Hoàng hạ lệnh bãi chức và lưu đày nhiều quan lại gian ác dưới thời Võ Tắc Thiên, tận dụng quyền cai ngục mà dùng cực hình chà đạp phạm nhân, xâm hại bách tích như Chu Lợi Trinh, Vương Tiên Đồng, Ngụy Tri Cổ, cấm con cháu những người này ra làm quan … Theo lời tấu của Khương Hối, những cựu tể thần thời Trung Tông gồm Vi Tự Lập, Vi An Thạch, Trương Ngạn Chiêu, Lý Kiệu … bị sa thải vì tội chỉ biết đứng nhìn trước sự lộng hành quá quắt của Vi hoàng hậu [ 29 ]. Lư Hoài Thận vẫn cùng Diêu Sùng tiếp đón chức tể tướng, nhưng năng lực của Diêu Sùng vẫn tiêu biểu vượt trội Hoài Thận, do đó có phần ép chế hơn. Năm 715, Hoài Thận tiến cử Thái thường khanh Mã Hoài Tố lên Đường Minh Hoàng, ông phong Hoài Tố làm Tả tán kỵ thường thị .Cuối năm 7 năm 716, Thượng hoàng Duệ Tông băng hà. Minh Hoàng ép con gái mình là Công chúa Vạn An làm nữ quan, cầu phúc cho vong linh của Thượng hoàng [ 23 ] .Cuối năm năm 716, Lư Hoài Thận bị bệnh gần mất, bèn tiến cử những đại thần là Tống Cảnh, Lý Kiệt, Lý Triều Ẩn, Lư Tòng Nguyện lên Minh Hoàng, sau đó thì mất. Hoàng đế đã trọng dụng toàn bộ những người trên, và dùng Nguyên Can Diệu lên thay vị trí phó tướng của Lư Hoài Thận. Còn Diêu Sùng không có phủ đệ, phải sống trong chùa Võng Cực, đến lúc đó lấy cớ bị bệnh mà không yết triều. Từ đó mỗi khi có việc lớn không xử lý được, nhà vua đều đến chùa này để gặp hỏi ý Diêu Sùng. Sau đó ông chuyển Sùng sang Tứ phương quán dưỡng bệnh. Tuy nhiên về sau, con trai Diêu Sùng cùng với tập sự Triệu Hối dính vào một vụ án tham nhũng lớn và bị Minh Hoàng xử tử, Diêu Sùng buồn rầu không muốn dự triều nữa, bèn xin từ chức tể tướng, tiến cử Tống Cảnh lên ngay. Minh Hoàng nghe theo. [ 34 ] Nguyên Can Diệu cũng bị bãi chức, và Tô Đĩnh lên nắm giữ quyền tể tướng cùng với Tống Cảnh. Còn Diêu Sùng tuy không còn tham gia chính quyền sở tại, nhưng vẫn có ảnh hưởng tác động tới nhà vua, nhiều lần vẫn được ông hỏi quan điểm đến tận lúc mất ( 721 ). Chủ trương chính trị của Tống Cảnh là thượng tôn pháp lý, mọi việc đều làm theo luật và thường can gián thẳng thừng, trái với Diêu Sùng nhanh gọn và linh động. Đơn cử như vào năm 719, đại thần Vương Nhân Kiểu mất, người nhà muốn làm mả cao năm trượng một thước, nhưng Tống Cảnh không chấp thuận đồng ý vì theo nghi lễ, phần mộ đại thần cao nhất chỉ tới ba trượng. Tuy không hợp ý với nhà vua nhưng nói chung thời Tống Cảnh làm tể tướng, quan hệ quân thần trong triều vẫn tốt đẹp. Sử sách nhấn mạnh vấn đề rằng dù tính cách của hai tướng Diêu – Tống trái ngược nhau, nhưng khi nói tới thịnh trị thời Khai Nguyên thì không hề không kể đến tên của họ ; và những tể tướng sau này luôn bị nhìn nhận thấp hơn họ [ 29 ] .Năm 718, Minh Hoàng cho Phục hồi lại Tử Vi tỉnh và Hoàng môn tỉnh thành Trung thư và Môn hạ tỉnh như cũ. Trong khi đó trong triều, dưới thời Tống Cảnh làm tể tướng, chính trị vẫn không thay đổi. Tống Cảnh được người dân quý mến, muốn lập đền thờ sống, nhưng ông xin nhà vua cấm thao tác này .Từ thời Minh Hoàng, chính vì sự mở màn có sự can thiệp của hoạn quan, đó là Cao Lực Sĩ. Lực Sĩ hầu hạ bên cạnh Minh Hoàng từ thời ông còn trẻ, nên rất được ông tin yêu. Lực Sĩ từng nhiều lần dàn xếp mối quan hệ vua tôi trong triều, nhưng cũng ghét bỏ 1 số ít đại thần không ưa mình. Năm 719, Minh Hoàng phong cho đại thần Vương Mao Trọng làm Thái bộc khanh và trọng dụng ông ta. Vương Mao Trọng đố kị nhiều đại thần trong triều. Tuy có phủ đệ ở ngoài nhưng ông ta lại thường đến nội trạch trong cung để ở, lại tỏ ra hống hách với những quan lại. Cao Lực Sĩ và Dương Tư Úc ghét ông ta, nên tìm cơ hãm hại .Cũng năm đó, cha Vương hoàng hậu là Vương Nhân Hiệu qua đời. Hậu huynh Vương Thủ Nhất – người đã kết hôn với công chúa Tiết quốc chị Minh Hoàng [ 35 ] – đề xuất thiết kế xây dựng mộ phần Nhân Hiệu theo quy mô ngôi mộ của Đậu Hiếu Kham, ngoại tổ phụ của Minh Hoàng. Ban đầu nhà vua chấp thuận đồng ý, nhưng sau đó những tể tướng Tống Cảnh và Tô Đĩnh phản đối vì cớ mộ của Đậu Hiếu Kham quá tốn kém và không nên làm thêm một ngôi mộ như vậy nữa. Minh Hoàng đồng ý chấp thuận với những tể tướng, và hạ lệnh chôn cất Vương Nhân Hiệu theo lễ quan nhất phẩm .Từ cuối năm 719, trong nước phát sinh nạn tiền giả, Tống Cảnh và Tô Đĩnh xử lý sự việc khá nghiêm khắc, vô tình làm Minh Hoàng không vui Sang năm 720, ông bãi chức Tể tướng của Tống Cảnh và Tô Đĩnh [ 36 ], sau đó chỉ định Trương Gia Trinh và Nguyên Can Diệu làm tể tướng. [ 37 ]. Nguyên Can Diệu chủ trương không nên trọng dụng con cháu thế tộc mà không có công huân, nên tự mình xin Minh Hoàng cho bãi chức hai người con, cho ra thao tác ở những châu. Sau đó những quan khác cũng đành hưởng ứng xin theo, tổng số hơn 100 công tử quý tộc được hưởng phụ ấm bị chuyển sang những châu quận thao tác. Còn Trương Gia Trinh cũng là một nhà chính trị có năng lực, nhưng không bằng Diêu Sùng, Tống Cảnh. Lúc làm tể tướng, ông ta tiến cử bốn quan đại thần gồm Miêu Diên Tự, Lã Thái Nhất, Viên Gia Tĩnh, Thôi Huấn. Bốn người này được tham gia quyết định hành động chính sự trong triều, cũng có nhiều quyền lực tối cao. Sang tháng 9 ÂL năm 721, Minh Hoàng lại chỉ định Trương Thuyết làm Đồng trung thư môn hạ tam phẩm, do đó trong triều đình có tới 3 tể tướng [ 38 ] .Trong khi đó, nhà vua theo đề xuất của Trương Thuyết, đã giảm số quân phòng thủ ở biên cương từ 60 vạn xuống còn 20 vạn, để những người lính hoàn toàn có thể quay trở lại sum vầy với mái ấm gia đình họ. Hơn nữa, nhận thấy rằng binh sĩ bất bình vì họ bị buộc phải ra trấn thủ biên cương dài hạn nhưng mái ấm gia đình họ không được miễn thuế, nên Trương Thuyết đã ý kiến đề nghị bãi bỏ chính sách cũ, ban lệnh cho quân sĩ trong quân đội được miễn thuế thân và lao dịch, do đó nhiều người xung phong nhập ngũ. Điều này giúp cho trong một thời hạn, những binh sĩ được chu cấp vừa đủ hơn. Cuối năm, nhà Đường tích lũy được 13 vạn tinh binh, bèn hạ lệnh luân phiên chia thời hạn trong năm nhau thành những kì hạn ; đến kì thì cho binh lính vào túc trực, hết hạn thì trả về quê làm ruộng. Một số sử gia sau này lên án Trương Thuyết, cho rằng quyết định hành động của ông là mầm mống cho sự suy yếu của quân đội Đường sau này, tuy nhiên 1 số ít người khác, ví dụ điển hình như sử gia văn minh Bá Dương, lập luận rằng hành vi của Trương Thuyết không chỉ là thiết yếu để cung ứng binh lính mà còn cứu sống nhiều người [ 39 ] .Tết năm 723, Đường Minh Hoàng rời Trường An đến tuần du phương bắc, tháng 3 về kinh. Trong lúc đó tại triều, hai tể tướng Trương Gia Trinh, Trương Thuyết bất hòa với nhau, và Trương Thuyết bới móc việc em trai của Trương Gia Trinh là Trương Gia Hựu dính dáng tới một vụ tham nhũng mà gièm pha với nhà vua, do đó Gia Trinh bị nhà vua biếm làm Thứ sử U châu. [ 40 ]. Sau đó Trương Thuyết được phong Trung thư lệnh, trở thành tể tướng nắm quyền lực tối cao cao nhất. Đến tháng 4, Minh Hoàng phong Vương Tuấn làm Binh bộ thượng thư, Đồng trung thư môn hạ tam phẩm, thay thế sửa chữa vị trí của Trương Gia Trinh. Nhưng đến cuối năm đó, Tuấn bị tố cáo có ý tạo phản, nhưng do không đủ dẫn chứng nên chỉ bị biếm chức làm Thứ sử Kì châu [ 41 ] .Cuối năm 723, quần thần ý kiến đề nghị Minh Hoàng làm lễ phong thiền ( tế trời ). Về việc này, hai tể tướng Nguyên Can Diệu và Trương Thuyết trái quan điểm, trong khi Can Diệu khuyên vẫn chưa tới thời cơ thích hợp, nhưng Trương Thuyết thì ngược lại. Do đó giữa hai người sinh ra bất bình. Nghi lễ ở đầu cuối được tổ chức triển khai vào năm 725 [ 38 ] .Năm 726, thấy Minh Hoàng có ý trọng dụng những đại thần Thôi Ẩn Phủ và Lý Lâm Phủ, Võ Văn Dung ; Trương Thuyết sinh lòng ghanh tỵ, sau đó nhà vua phong Thôi Ẩn Phủ làm Ngự sử đại phu, do đó Thuyết oán Ẩn Phủ. Mùa hạ năm 726, Thôi Ẩn Phủ, Võ Văn Dung và Lý Lâm Phủ tố cáo Trương Thuyết nhận hối lộ. Minh Hoàng tức giận, cho bãi chức Trương Thuyết. Tuy nhiên sau đó ông nghe theo hoạn quan Cao Lực Sĩ, vẫn giữ cho Trương Thuyết 1 số ít chức vụ lớn trong triều và bỏ lỡ tội hối lộ. Không lâu sau, ông phong cho Lý Nguyên Hoành làm Trung thư thị lang, Đồng bình chương sự ( Tể tướng ) thay vào vị trí của Trương Thuyết. Mấy tháng sau, ông liên tục phong cho Đỗ Xiêm làm Thừa tướng thứ ba [ 42 ] [ 43 ] .Năm 727, thấy Minh Hoàng lại nhớ đến Trương Thuyết ; Võ Văn Dung và Thôi Ẩn Phủ lo âu, bèn dâng sớ đàn hặc Thuyết. Nhà vua không tin, lại cho biếm Võ Văn Dung đến Ngụy châu, bắt Ẩn Phủ về nhà dưỡng bệnh cho mẹ. Tháng 11 năm 728, Minh Hoàng phong đại thần Tiêu Tung làm Đồng bình chương sự. cũng trong thời hạn này, Minh Hoàng hạ lệnh cho xây Thập Vương viện ( 十王院 ) làm nơi ở cho những hoàng tử, thân vương. Kể từ đó, những thành viên nam trong hoàng tộc hầu hết sống trong Thập Vương viện này [ 43 ] .Trương Gia Trinh rồi Trương Thuyết, Lý Nguyên Hoành … được phong tể tướng rồi bị phế truất, chỉ có Nguyên Can Diệu tại vị được lâu hơn cả, là do ông ta luôn nhún nhường những đại thần khác, không dám ép chế họ, do đó chức vị tể tướng của Can Diệu cũng không làm được gì. Năm 729, Lý Nguyên Hoành cùng Đỗ Xiêm bất hòa, thường tố cáo nhau trước mặt Minh Hoàng. Cuối mùa hạ năm đó, Minh Hoàng sai biếm chức cả hai người, và bãi chức Thị trung của Nguyên Can Diệu, nhưng vẫn để ông ta giữ chức Tả thừa tướng [ 43 ]. Ông lấy Bùi Quang Đình, Vũ Văn Dung nắm quyền tể chấp trong triều [ 43 ]. Vũ Văn Dung đề xuất kiến nghị cách thu thêm tiền cho ngân khố bằng việc tăng những loại thuế cũ và thiết lập những loại thuế mới. Cuối năm đó, Vũ Văn Dung đổ oan cho Lý Huy, anh họ của nhà vua, có ý mưu phản. Sự việc được phát hiện, Vũ Văn Dung bị trục xuất và chết trên đường lưu đày, Tiêu Tung lên thay. Tuy nhiên, người ta cho rằng từ thời Vũ Văn Dung, vua Minh Hoàng khởi đầu chú ý đến việc thu thêm tiền vào ngân khố, điều mà những nhà sử học truyền thống lịch sử xem là dẫn đến gánh nặng kinh tế tài chính đổ lên vai người dân. Hơn thế nữa, khi Bùi Quang Đình đảm nhiệm mạng lưới hệ thống yếu tố dân sự, người ta cho rằng do sự cổ hủ của ông ta khiến những khoa cử của triều đình bỏ sót nhiều nhân tài [ 43 ] .Lúc đó Vương Mao Trọng tuy không làm tể tướng nhưng rất được tin dùng. Ông ta cùng Cát Phúc Thuận, Lý Quận Thủ Đức, Vương Cảnh Diệu … trở thành một nhóm thế lực trong triều, khinh rẻ những đại thần khác. Cuối năm 730, hoạn quan Cao Lực Sĩ vốn được nhà vua tin yêu, không hài lòng với Mao Trọng, bèn nhân lúc vợ ông ta sinh con trai, xin Minh Hoàng cho mình đến chúc mừng. Minh Hoàng bèn nhờ Lực Sĩ mang rượu đến chúc mừng và phong tiểu công tử làm quan ngũ phẩm. Khi Lực Sĩ quay trở lại, nhà vua hỏi về thái độ của Vương Mao Trọng, Lực Sĩ bảo Vương Mao Trọng đòi cho con mình làm quan tam phẩm, khiến vua cực kỳ tức giận. Đầu năm 731, nhà vua sai biếm Vương Mao Trọng làm biệt giá Nhương châu, những đại thần cùng cánh cũng bị đày đến châu xa, sau đó Minh Hoàng lại sai người đến ban rượu độc cho Mao Trọng. [ 44 ]. Từ đó ông càng tin cậy Cao Lực Sĩ, Lực Sĩ chính là người mở màn cho nạn hoạn quan tham chính trong những năm nửa cuối triều Đường .Mùa xuân năm 733, Bùi Đình Quang chết, Minh Hoàng theo quan điểm của Tiêu Tung, chỉ định Vương Khâu thay làm tể tướng, nhưng Vương Khâu khước từ và đề cử đại thần Hàn Hưu. Do đó Hàn Hưu được phong Hoàng môn thị lang, Đồng bình chương sự. Ban đầu Hàn Hưu cùng Tiêu Tung hòa hợp, nhưng sau đó chuyển sang bất hòa. Nhà vua biết chuyện, mùa đông cùng năm đó bãi chức cả hai, lấy Bùi Diệu Khanh và Trương Cửu Linh cùng lên thay đảm nhiệm chức tể tướng [ 43 ] [ 45 ] .
Quân sự và ngoại giao
Về quân đội, Đường Minh Hoàng triển khai cải cách phủ binh chế. Năm 723, ông thiết lập chính sách mướn quân. Chế độ này một mặt vừa hoàn toàn có thể giải trừ được nổi khổ đi lính ở dân chúng ở những nơi, mặt khác lại hoàn toàn có thể lôi cuốn đội ngũ thất nghiệp, làm dịu mậu thuẫn xã hội. Minh Hoàng còn xử lý về vấn đế lương thực cho quân đội. Năm 717, quân Đường đã thu tới 13 châu đã rơi vào tay giặc suốt 17 năm. Minh Hoàng còn muốn lan rộng ra đất đai nên đã đem quân sang lấn chiếm bán đảo Triều Tiên, củng cố nền thống trị ở An Nam. Danh tiếng của nhà Đường ngày càng lừng lẫy, những nước Ả rập và La Mã cử ngay người sang để đi sứ, giao hảo và học hỏi Đại Đường. Đất nước ngày càng cường thịnh .
Chiến tranh với lân bang
Mùa xuân năm 713, Khã hãn Đột Quyết là Mặc Xuyết ( tức Khả hãn Thiên Thiện ) sai con là Đồng Nga Đặc Lặc, em vợ Hỏa Bạt Hiệt Lợi cùng tướng Thạch A Thất công đánh Bắc Đình đô hộ phủ, nhưng bị quân Đường kích bại, Đồng Nga bị quân Đường chém chết, Mặc Xuyết đau đớn dẫn quân về. Sau trận này, nhà vua lấy Hồng Lư thiếu khanh, Sóc Phương phó đại tổng quản Vương Khuê kiêm làm An Bắc đại đô hộ, Sóc Phương đạo hành quân đại tổng quản, cho quản lý thêm ba thành Phong An, Định Viễn, Hàng Thành … để phòng bị Đột Quyết xâm lấn. Tháng 5 năm sau, do nàng công chúa trước kia được Đường Trung Tông gả cho Mặc Xuyết đã chết, Mặc Xuyết lại đến nhà Đường xin cầu hôn với một nàng công chúa nữa, trong thư xưng là phò mã, Thánh Thiên Cốt Độc Lộc Khã hãn. Minh Hoàng đồng ý, gả công chúa sang Đột Quyết. [ 46 ]. Từ đó mặc dầu nhiều lúc vẫn xảy ra xung đột, nhưng nói chung quan hệ giữa hai bên vẫn tốt đẹp. Tuy nhiên sang năm sau, khi Mặc Xuyết già cả thì sinh ra bạo ngược, nhiều tù trưởng không phục, 1 số ít quy hàng nhà Đường .Trước kia quân đội nước Khiết Đan và Hề nhân lúc vùng Doanh châu hỗn loạn đã xua quân chiếm lấy. Đầu năm 714, tướng quân Tiết Nột dâng sớ xin Minh Hoàng tương hỗ quân Phục hồi lại Doanh châu. Tuy Diêu Sùng nhiều lần can gián rằng chưa tới lúc để động binh, nhưng Minh Hoàng vẫn quyết định hành động ra quân. Mấy tháng sau, ông sai Tiết Nột dẫn quân tiến công Khiết Đan, nhưng bị quân Khiết Đan phục kích đánh tan, chết đến 8,9 phần [ 29 ]. Cùng năm 714, Đỗ Tân Khách và Thôi Tuyên Đạo cũng xuất quân đánh Khiết Đan và lại thảm bại .
Tháng 12 năm 713, nước Thổ Phiên (Tây Tạng) sau nhiều lần xung đột đã gửi sứ sang giảng hoà với nhà Đường. Tuy nhiên không lâu sau hai nước tiếp tục xảy ra xung đột. Tháng 6 năm 714, tướng Thổ Phiên Bộn Đạt Diên dâng thư xin giảng hòa, triều đình nghi ngờ đó là kế li binh của Thổ Phiên, nên Minh Hoàng cử 10 vạn quân ở hai châu Tần, Vị để đề phòng. Về sau, tuy cũng nhiều lần dâng thư minh ước nhưng Thổ Phiên vẫn dòm ngó nhà Đường. Mùa thu cùng năm, tướng Thổ Phiên lại dẫn quân cướp phá Lâm Thao. Minh Hoàng sai Tiết Nột cùng Quách Tri Vận ra chống cự, lần này quân Đường đẩy lui được Thổ Phiên. Mùa đông, khi Thổ Phiên lại đến xâm lấn Vị Nguyên, Minh Hoàng cho chuẩn bị hơn 10 vạn quân và 4 vạn con ngựa, dự định đích thân xuất chiến. Sau đó, Tiết Nột thắng được Thổ Phiên ở Võ Nhai, Minh Hoàng bèn bỏ ý định thân chinh. Sau này, hai bên cố gắng đi đến một thỏa thuận việc hôn nhân: Minh Hoàng phong cho con gái của Lý Thủ Lễ làm công chúa, gả cho hoàng đế Thổ Phiên Xích Đức Tổ Tán (Mes Ag Tshoms). Tuy nhiên những xung đột không dừng lại, quân đội hai nước vẫn đối đầu nhau năm này sang năm khác. Để đối phó với Thổ Phiên, vua Minh Hoàng thành lập Lũng Hữu tiết độ sứ, đặt trị sở ở Hải Đông đất Thanh Hải, gồm quân 12 châu dưới quyền một tướng cai quản với chức danh Tiết độ sứ[29]. Về sau, chế độ Tiết độ sứ mở rộng sang các nơi khác và trở thành mầm mống cho họa loạn của phiên trấn về sau này[47].
Năm 716, Mặc Xuyết của Đột Quyết đem quân đánh bộ tộc Bạt Duệ Cố nhưng bị Bạt Duệ Cố phục kích giết chết. Người Bạt Duệ Cố gói thủ cấp của Mặc Xuyết đến Trường An dâng cho nhà Đường rồi đầu hàng. Từ đó, Đột Quyết suy yếu dần và không còn rình rập đe dọa lớn tới nhà Đường nữa [ 29 ]. Tuy nhiên quân Đường vẫn đôi lúc gặp bất lợi. Như vào năm 720, khi tướng quân của Đột Quyết Bilge Tuňuquq ( Thôn Dục Cốc ) xâm lấn hai châu Cam, Lương [ Ghi chú 7 ], đã vượt mặt liên quân Đường và chư hầu Bạt Tất Mật. Triều đình nhà Đường lôi kéo Khiết Đan và Hề đem quân tương hỗ, nhưng hai nước không cử quân, khiến quân Đường bị thua trận. Sang năm 721, hai nước mới giảng hòa. Đến giữa năm 726, Minh Hoàng cho sắp xếp quân ở năm châu Định, Hằng, Mạc, Dịch [ Ghi chú 8 ], Thương để phòng bị Đột Quyết xâm lấn .Trong khoảng chừng thời hạn này, nhà Đường đang tranh giành tác động ảnh hưởng ở Tây Vực [ Ghi chú 9 ] với Thổ Phiên và nhà Umayyad. Vào năm 715, vua Bạt Hãn Na bị liên quân Thổ Phiên – Umayyad lật đổ và sửa chữa thay thế bằng một vị vua được họ ủng hộ, Minh Hoàng sai tướng Trương Hiếu Tung dẫn quân can thiệp, đuổi vị tân vương và Phục hồi lại cựu vương [ 29 ]. Năm 717, quân đội nhà Đường lại vượt mặt liên quân Thổ Phiên – Umayyad tại Trận Asku ( 717 ) [ 29 ] [ 48 ] [ 49 ]. Cuộc chiến này có sự tham gia của Sulu ( Tô Lộc Khả Hãn ) của Đột Kị Thi ( Turgesh ) [ 50 ] [ 51 ]. Quân Đột Kị Thi, Thổ Phiên và Umayyad tiến công Uch Turfan và Aksu – hai thành phố nằm dưới sự bảo lãnh của nhà Đường – vào ngày 15 tháng 8 năm 717, nhưng bị thảm bại nặng nề và quân Ả Rập phải tháo chạy về Tashkent [ 49 ] [ 54 ] .Năm 717, đại thần Tống Khánh lại dâng biểu xin thu phục lại Doanh châu. Đầu mùa hạ cùng năm cùng năm, Minh Hoàng cho xây thành trong địa phận gần Doanh châu để sẵn sàng chuẩn bị việc tiến công, từ đó nhà Đường thu phục lại 13 Q. Doanh châu. Thành xây xong trong ba tuần, nhiều người dân lưu tán trong vùng cũng nhân thời cơ được tụ họp quay trở lại làm ăn. Mấy năm sau, vùng đất đó lại sung túc. Thấy nhà Đường giàu mạnh, Khiết Đan trong thời điểm tạm thời xin quy phục. Cuối năm 717, vua Khiết Đan là Lý Thất Hoạt đến triều kiến Minh Hoàng. Sang cuối năm 719, vua mới của Khiết Đan [ Ghi chú 10 ] cùng công chúa được nhà vua gả sang trước đó cũng đến triều kiến. Sang năm 721, nhà vua lại phong cho Diêu huyện chúa Mộ Dung thị làm Yến Quận công chúa, gả cho vua Khiết Đan là Lý Úc Can .Ở Lĩnh Nam, vào năm 713, có Mai Thúc Loan dựng cờ khởi nghĩa ở Rú Đụn [ Ghi chú 11 ], tự xưng là Mai Hắc Đế. Năm 714, Mai Hắc Đế chiếm được thủ phủ của phủ đô hộ An Nam là thành Tống Bình [ Ghi chú 12 ], tăng trưởng lực lượng lên tới 40 vạn người, lại kết minh với Lâm Ấp, Chân Lạp làm ngoại viện [ 55 ]. Quan đô hộ Quang Sở Khách tá hỏa chạy về Trung Quốc. Nhà Đường kêu gọi 10 vạn quân do Dương Tu Húc, Quang Sở Khách chỉ huy theo lộ trình xưa của Mã Viện mà tiến vào đất Việt. Đến năm 722, cuộc khởi nghĩa bị dập tắt trọn vẹn [ 56 ] .Năm 725, quốc vương nước Vu Điền nổi dậy chống lại nhà Đường nhưng sau đó bị quân từ phủ đô hộ An Tây vượt mặt, bản thân ông ta bị phế truất và sửa chữa thay thế bằng một vị vua khácĐến khi củng cố xong lực lượng, Thổ Phiên lại mở màn xuất quân gây hấn, nhưng vẫn bị quân Đường áp đảo. Năm 727, theo thỉnh cầu của Vương Quân Xước ( 王君㚟 ), nhà vua ủy nhiệm cho ông ta thống lĩnh đại quân giao tranh với Thổ Phiên. Trước đó vào cuối năm 726, Vương thực thi phản kích cuộc tiến công của tướng Thổ Phiên là Xinuoluogonglu ( Tất Nặc La Cung Lộc ). Tuy nhiên vào cuối năm đó, Xinuoluogonglu và một tướng khác là Zhulongmangbuzhi ( Chúc Long Mãng Bố Chi ) tiến công lần nữa và chiếm được cố hương của Vương là Qua châu [ Ghi chú 13 ], bắt giam cha của ông này là Vương Thọ. Vì cớ này mà Vương không dám phản công, và sau đó đổ lỗi thất bại cho những tù trưởng dân tộc thiểu số dưới trướng rồi bắt họ đi lưu đày. Yaoluoge Hushu ( Dược Cát La Hộ Thâu ), cháu của một trong những tù trưởng kể trên – Yaoluoge Chengzong ( Dược Cát La Thừa Tông ) đã triển khai phục kích và giết chết Vương ; sau đó chạy trốn. Minh Hoàng lại cho sắp xếp từ những châu quận khác khoảng chừng 56.000 quân đến Lũng Đạo, 40.000 quân ở Hà Tây, 10.000 quân đến âm Thao, 20.000 đến Hội châu để phòng thủ với người Thổ. Đến đầu mùa đông năm 727, thấy Thổ Phiên không đánh nữa, số quân này được lệnh về quê cũ .Năm 728, tướng Tất Mạc Lang của Thổ Phiên xâm nhập Quá châu. Đô đốc Trương Thủ Khuê được lệnh xuất quân bình dẹp. Sau đó những tướng Tiêu Tung và Trương Trung Lượng liên tục đại phá Thổ Phiên ở Khát Ba Cốc rồi tiến sang đất Thổ Phiên, bắt nhiều người dân đem về. Về sau, quân Thổ Phiên lại bại trận ở Liên Thành. Khi Thổ Phiên lại sang cướp bóc, Tiêu Tung sai Tương Cương đem quân đánh dẹp, bắt 7 đại tướng của Thổ Phiên. Tháng 3 ÂL năm 729, quân Thổ Phiên liên tục bị vượt mặt bởi những tướng Trương Thủ Khuê và Giả Sư Thuận ở đất Tây Ninh. Tháng sau, Thổ Phiên công đánh thành Thạch Bảo, nhưng cũng thua trận. Còn so với những bộ tộc Nam Man, trong mùa xuân năm đó, tướng Đường là Trương Thủ Tố cũng chiếm được Côn Minh và Diêm Thành, giết và bắt hơn 10.000 người. Sang tháng 5 ÂL năm 730, Thổ Phiên gửi sứ giả sang cầu hòa. [ 43 ]. Trong nhiều năm tiếp theo, nhà Đường không tham gia vào những chiến dịch quân sự chiến lược lớn nào trong khu vực này nữa [ 43 ] .Năm 730, đại tướng Khiết Đan là Khả Đột Vu giết vua Lý Thiệu Cố, sau đó uy hiếp vua Hề quốc Lý Lỗ Tô cùng mình hàng Đột Quyết. Vua Hề vội vã cùng thê thiếp bỏ trốn, cầu cứu nhà Đường, Khả Đột Can nhân đó chiếm lấy luôn Hề quốc. Minh Hoàng cử Triệu Hàm Chương, Vương Tuấn Lĩnh, Lý Triều Ẩn đem quân thảo phạt, và chiêu mộ thêm dũng sĩ. Để hoàn toàn có thể tập trung chuyên sâu lực lượng cho mặt trận Hề – Khiết Đan, nhà Đường tạm giảng hòa với Thổ Phiên. Năm 732, Minh Hoàng cử thêm Lý Y dẫn thêm quân chi viện. Quân của Y đại phá được quân hai nước, giết và bắt giữ rất nhiều người, nhưng để Khả Đột Can chạy thoát. Sau đó Hề Quốc gửi sứ sang đầu hàng. Mùa xuân năm 732, theo đề xuất của công chúa Kim Thành, Đường Minh Hoàng sai cắm bia phân định biên giới giữa Đường và Thổ Phiên .Ở phía đông, nước Bột Hải vốn thần phục nhà Đường, nhưng nhiều lúc lại dẫn quân xâm phạm biên cương. Năm 732, tướng Đường là Cát Phúc Thuận đánh bại quân Bột Hải một trận lớn. Năm sau ( 733 ), Minh Hoàng sai quân can thiệp vào Bột Hải, đưa hoàng tử Đại Môn Nghệ về nước tranh ngôi với Bột Hải Mục vương, nhưng gặp tuyết lớn phải lui về [ 43 ] [ 60 ] .Năm 733, Quách Anh Kiệt bị quân Khiết Đan giết ở Đô Sơn. Sau đó, Tiết độ sứ Tiết Sở Ngọc dẫn 10.000 quân hợp sức với Hề quốc cùng công đánh Khiết Đan, nhưng quân Hề sợ hãi bỏ trốn. Quân Đường gặp cảnh bất lợi, sau cuối Anh Kiệt bị giết, hơn 6000 quân còn lại không đầu hàng đều bị Khả Đột Vu giết hại. Khoảng năm 735, Khả Đột Vubị giết trong cuộc chiến tranh giành quyền lực tối cao. Khiết Đan lại xin quy phục nhà Đường, nhưng chỉ trong một thời hạn ngắn, lại nổ ra chiến sự [ 45 ]. Về nước Đột Kị Thi, một phần chủ quyền lãnh thổ Đột Quyết cũ cũng thường cất quân xâm phạm biên giới, nhưng cũng đều bị quân Đường nhanh gọn đẩy lui. Mùa thu năm 735, Đột Kị Thi tiến công vào đất Đình châu [ Ghi chú 14 ] tuy nhiên thất bại và phải cầu hòa với nhà Đường .
Nội loạn
Năm 721, người châu Lan Trì ở biên cương là Hồ Khang Đãi chiêu tập dân chúng những bộ tộc ít người nổi lên kháng Đường. Tháng 4 ÂL cùng năm công đánh Lục Hồ châu rồi tập hợp 70.000 người đánh tới Hạ châu [ Ghi chú 15 ]. Minh Hoàng sang Quách Tri Vận tiến đánh, đến tháng 7 ÂL thì bình định xong. Nhà Đường triệu tập tù trưởng những nơi đến xem tử hình Khang Đãi, để tỏ rõ uy thế. Sang năm 722, dư đảng của Hồ Khang Đãi là Khang Nguyện Tử lại làm mưa làm gió, tự xưng Khã hãn. Minh Hoàng sai Trương Thuyết đi đánh, bình dẹp xong .Cũng năm đó, Tả Lĩnh quân Quyền Sở Bích cùng Lý Tề Tổn lại làm mưa làm gió chống triều đình, tôn Quyền Lương Sơn làm Quang đế, trá xưng là con trai của Thương Đế Lý Trọng Mậu. Quân làm mưa làm gió hơn 100 người tiến vào cung thành, nhưng bị quân hộ vệ đánh tan, Sở Bích bị chém đầu [ 38 ] .Năm 725, tướng Úy Trì Thiếu Âm hợp mưu với những bộ tộc phương bắc phản loạn, An Tây phó đô hộ là Đỗ Xiêm đem quân đánh dẹp và giết Thiếu Âm. Cùng năm 725, yêu tặc Lưu Định Cao làm mưa làm gió, dẫn quân công đánh cửa Thông Lạc, bị quân triều đình giết chết. Năm 726, có người ở Thái Nguyên tự xưng là hoàng tử con Triệu Lệ phi, nhưng Minh Hoàng không tin, sai giết chết [ 38 ] .Đầu năm 728, Trần Hành Phạm ở Lung Đẳng châu, Hà Du Lỗ ở Quảng châu cùng nhau làm mưa làm gió, vây hơn 40 thành. Hành phạm xưng nhà vua còn Du Lỗ xưng Định Quốc đại tướng quân. Nhà vua sai Dương Tư Úc dẫn quân từ Quê châu và những vùng lân cận đánh dẹp. Tư Úc trảm được 6 vạn quân phản loạn, giết Hành Phạm [ 43 ] .
Văn hóa, khoa học và xã hội
Tây An Đại Thanh chân tự, công trình kiến trúc được xây dựng dưới thời Đường Minh Hoàng
Minh Hoàng từ lúc nhỏ cũng giỏi về âm nhạc. Khi lên ngôi, ông tiếp tục chú ý phát triển các hình thức ca vũ, thường sai thân tín giỏi âm nhạc đến các phường hát chỉ dạy cho nghệ sĩ. Năm 714, ông tuyển hơn 100 nhạc công, sai sáng tác khúc Hoàng Đế lê viên đệ tử, sai cung nữ diễn tập. Sau đó còn tuyển kĩ nữ múa hát vào cung, lập Nghi Xuân Viện, để họ sống ở đó và thường sai biểu diễn ở các hội lể trong triều.[61].
Từ thời Võ Tắc Thiên và Đường Trung Tông, nhà vua sùng đạo Phật, người trong nước rủ nhau xuất gia đi tu làm mất nhiều nhân lực cho sản xuất. Trong chùa nhiều nhà sư không biết giữ giới làm mất thanh uy nhà Phật. Tháng 2 năm 714, Minh Hoàng theo lời Diêu Sùng, cho trục xuất hơn 12000 nhà sư khỏi chùa. Ông cũng hạ lệnh cấm quan lại quan hệ mật thiết tăng ni để tránh chuyện nhà sư dính dáng vào triều chính, đồng thời cũng ra lệnh cấm nhân gian chú thích những kinh Phật .Tể tướng Tống Cảnh dưới thời đảm nhiệm chức vụ cũng không thân thiện với những quan lại mê tín dị đoan dị đoan, thích việc quỷ thần. Để giảm thực trạng này, ông ta cũng nhiều lần dâng sớ xin bãi miễn nhiều quan lại như vậy lên Minh Hoàng, nổi bật là năm 718, Minh Hoàng theo lời Tống Cảnh, bãi chức của hai đại thần Lý Ung và Trịnh Miễn. Còn về dân chúng ở biên cương nhiều lần làm mưa làm gió, nhà vua cho dời dân ở sáu châu Hà Khúc ( hầu hết là người Hồ ) đến những châu Hứa, Nhữ, Đường, Đặng, Tiên, Dự để dễ bề quản trị .Ngoài ra ông cũng chú trọng tới việc sưu tầm sách vở. Lúc đầu, ông lập Thư viện Lệ Chánh, chiêu tập nhiều tri thức học giả trong nước đến đàm đạo. Năm 723, có xá nhân Lục Kiên xin miễn việc này vì không có ích gì, nhưng Minh Hoàng nghe theo Trương Thuyết rằng từ xưa khi vương quốc vô sự thì đế vương hoàn toàn có thể chú tâm đến sách vở văn học, phát huy điển tịch. Cuối năm 723, Minh Hoàng tổ chức triển khai tế nam giao. [ 62 ]Về khoa học, Minh Hoàng cũng chú trọng đến ngành thiên văn. Đặc biệt là vào thời chấp chính của tể tướng Trương Thuyết – một đại thần có sự chăm sóc đặc biệt quan trọng so với thiên văn học. Năm 724, ông sắp xếp cho Nam Cung Thuyết, một nhà thiên văn nổi tiếng, thực thi một cuộc quan sát thiên tượng ở nhiều khu vực khác nhau trong nước [ 38 ]. Nhân ngày sanh nhật của mình vào năm 729, Đường Minh Hoàng triệu những đại thần đến Hoa Ngạc Lâu dự yến. Tại buổi lễ, những đại thần ý kiến đề nghị nhà vua mỗi năm vào giữa tháng 8 tổ chức triển khai Tiết thiên thu. Từ đó, hằng năm người dân đều tổ chức triển khai Trung thu, dần đà đây trở thành một tiệc tùng lớn ở Trung Quốc và những nước lân cận [ 43 ] .
Kinh tế
Đường Minh Hoàng rất chú trọng về việc tăng trưởng kinh tế tài chính xã hội. Để nông dân có đất để ăn ở, ông đã thẳng tay trừng trị những bọn địa chủ, quý tộc tham lam dám chiếm đoạt ruộng đất của dân. Đồng thời từ năm 712 đến năm 715, Ông đã triển khai phong trào Kiểm điền quát hộ trong khoanh vùng phạm vi cả nước. Hoàng đế chỉ định Võ Văn Dung làm quan khuyến nông khác và quan phụ tá phân công nhau đi đến khắp nơi trong nước để kiểm tra ruộng đất ở đó. Nếu bọn địa chủ có thừa đất thì phải ép chúng cắt một miếng đất cho dân nghèo. Còn những người tá túc trong nhà bọn cường hào thì phải ĐK hộ tịch. Kết quả là trào lưu nói trên đem lại nhiều quyền lợi đáng kể, làm cho nhà nước tăng thêm 88 vạn hộ, còn nếu tính thêm tiền của những người tá túc thì nhiều không kể xiết. Để tăng trưởng ngành sản xuất nông nghiệp, Đường Minh Hoàng cho kiến thiết xây dựng những khu công trình thủy lợi trong cả nước. Tổng số khu công trình thủy lợi mà Minh Hoàng cho kiến thiết xây dựng đã vượt hơn cả hai thời Đường Cao Tông và Võ Tắc Thiên, chiếm gần 50% với cả khu công trình thủy lợi của nhà Đường .Ở trong cung, Đường Minh Hoàng trong thời kì này chủ trương tiết kiệm ngân sách và chi phí, không khuyến khích cung nhân dùng nhiều đồ trang sức đẹp xa xỉ. Mùa thu năm 714, ông ra lệnh rằng những vật dụng thừa trong cung cần được giao cho hữu ti tiêu hủy bớt, chỉ giữ lại một phần đủ dùng. Trong triều, ông cấm quan lại dưới ngũ phẩm dùng những loại trang sức đẹp sang chảnh vương giả, những phẩm trật trên cũng chỉ cho dùng theo một hạn nhất định .Năm 716, trong nước phát sinh nạn châu chấu phá hoại mùa màng của nông dân. Minh Hoàng theo lời Diêu Sùng, mở chiến dịch lớn hủy hoại châu chấu, và giành được 1 số ít thành công xuất sắc nhất định, đẩy lùi nạn châu chấu và ngăn ngừa rủi ro tiềm ẩn về một nạn đói hoàn toàn có thể xảy đến [ 29 ]. Minh Hoàng cũng hạ lệnh cấm phát hành và lưu hành tiền giả trong nước. Lệnh này được ban bố đầu năm 718 theo đề xuất của tể tướng Tống Cảnh. Ngoài ra ông cũng cho xuất 2 vạn tiền trong Thái phủ để bình ổn giá thành trên thị trường. Sang năm 719, ông ra lệnh cho quan lại những phủ tìm kiếm và thiêu hủy những đồng xu tiền giả .Sau đó, năm 721, ông còn ra lệnh cho những người dân li biệt hoàn toàn có thể trở về quê cũ hoặc định cư ở làng mới, nhưng phải ĐK vào hộ khẩu để triều đình dễ trấn áp, đồng thời cấp tiền trong ngân khố để giúp họ sinh sống do đó số hộ trong nước tăng lên rõ ràng, đến 800.000 hộ. [ 38 ] Đời sống của người dân cũng được nâng cao và dân số cũng ngày càng tăng rõ ràng. Theo thống kê năm 726, trên toàn chủ quyền lãnh thổ Đại Đường có tới 7.069.565 hộ, 41.419.712 người. [ 38 ]. Sang năm 732, số lượng này là 7.861.236 hộ, 45.431.265 người, năm 734 có 8.018.710 hộ, 46.285.161 người và năm 742 là 1528 huyện, 8.525.763 hộ, 48.909.800 người ; gấp khoảng chừng 3 lần so với Trinh Quán chi trị của Đường Thái Tông [ 63 ]. Nông nghiệp nhân đó cũng tăng trưởng mạnh với những bánh xe nước được phát minh, những khu công trình đập nước được trùng tu, diện tích quy hoạnh khai hoang lan rộng ra … Thủ công nghiệp cũng có những bước nhảy vọt đáng kể, với những làng nghề dệt tơ ở Định Châu, Ích Châu, Dương Châu, nghề gồm ở Việt Châu, nghề làm giấy ở Tuyền Châu, Ích Châu … [ 63 ] .
Trong hậu cung
Sau khi lên ngôi, Đường Minh Hoàng cho lập vợ chánh là Vương thị làm Hoàng hậu. Vương thị lúc trẻ từng hiến kế cho ông dẹp loạn chư Vi. Tuy nhiên về sau Vương hoàng hậu ngày càng già đi, nhan sắc ngày càng suy kém, không còn được sự sủng ái của Minh Hoàng nữa. Bấy giờ đắc sủng là Võ Huệ phi, con gái của Võ Du Chỉ, một người cháu trong họ của Võ Tắc Thiên. Huệ phi sinh được bảy người con trong khi hoàng hậu không con. Võ Huệ phi có mưu đồ chiếm ngôi hoàng hậu, khiến Vương hoàng hậu rất bất bình và tức giận, nhiều lần tố cáo trước mặt nhà vua. Tuy nhiên Minh Hoàng lại chấp thuận đồng ý với Võ Huệ phi, nghe những lời của bà thì càng chán ghét hơn, và cũng muốn phế Vương hoàng hậu. Có một dịp, hoàng hậu nhắc nhở nhà vua rằng thuở còn hàn vi, có lần cha của hoàng hậu đã phải nhào bột làm mì để mừng sinh nhật Minh Hoàng, đến nỗi tay ông ta bị bầm tím cả lên. Nhà vua có tỏ ra xúc động, nhưng không lâu sau thì đâu lại vào đấy [ 64 ] .Năm 722, ông cùng đại thần Khương Kiểu bàn kế hoạch phế hậu, tuy nhiên Khương Kiểu lại bật mý việc này tới tai Vương hậu. Trương Gia Trinh, người nắm tướng vị khi đó, là người thân thiện với Vương Thủ Nhất – em trai Vương hoàng hậu ; cùng với Đằng vương Lý Kiểu ( em rể của hậu ) đều dâng thư hỏi nguyên do lên nhà vua, ông sinh tức bực với Khương Kiểu, bèn cho đánh Kiểu 60 trượng, đày ra Khâm Châu, Khương Kiểu chết trên đường bị lưu đầy [ 22 ] .Sau vụ Khương Kiểu, Vương hoàng hậu tâm trạng lo ngại sợ bị phế. Sử sách ghi rằng hoàng hậu rất có uy tín với bọn thái giám và cung nữ, nên không ai nói gì về những việc làm xấu đi của bà. Vì thế nhà vua cũng không có nguyên do gì thích hợp để phế bà cả, và có lúc đã chần chừ. Tuy nhiên phía Vương Thủ Nhất lại cùng với đạo sĩ Minh Ngộ làm lễ cúng Nam Tào và Bắc Đẩu, và đưa cho hoàng hậu đeo một miếng ngọc bội làm bằng gỗ khắc hình trời đất và tên húy của Minh Hoàng, với ý cầu cho hậu có con và sẽ được như Võ Tắc Thiên lúc xưa. Năm 724, vấn đề bị phát hiện, Minh Hoàng xuống chiếu phế Vương Hoàng hậu làm thứ nhân, biếm Thủ Nhất bị biếm khỏi triều đình, sau ép tự tử. Cựu tể tướng Trương Gia Trinh cũng bị hoài nghi có thông đồng với Hoàng hậu, nên cũng bị biếm làm Thứ sử Thái Châu [ 38 ] Tháng sau Vương thứ nhân chết, trong cung nhiều người khóc thương. Minh Hoàng cũng cảm thấy hối hận [ 38 ], bèn an táng bà theo nghi lễ dành cho nhất phẩm [ 38 ]. Năm 762, dưới thời Đường Đại Tông ( cháu nội của Đường Minh Hoàng ), Vương thị được truy tặng lại làm hoàng hậu, tuy nhiên không có thụy hiệu [ 64 ] .Sau cái chết của Vương hoàng hậu, Võ Huệ phi trở thành người nắm giữ nhiều quyền lực tối cao nhất trong hậu cung. Năm 726, nhà vua đem ý muốn lập bà ta làm hoàng hậu nói với quần thần, nhưng quần thần cho rằng thái tử Lý Hồng [ Ghi chú 16 ] không phải con đẻ của Huệ phi, sợ về sau Huệ phi mà chính vị trung cung sẽ rình rập đe dọa đến ngôi thái tử của Lý Hồng, hơn thế nữa Võ Huệ phi cũng là cháu của Võ Tắc Thiên. Minh Hoàng không cưỡng lại được, đành gật đầu, nhưng ông cũng dành cho Võ Huệ phi nghi trượng và vật dụng giống hệt hoàng hậu để an ủi .
Cuối Khai Nguyên và Thiên Bảo : mầm mống loạn lạc
Đường Minh Hoàng đến đất Thục, tranh vẽ vào thế kỉ VIII, được tái họa vào thế kỉ XI
Từ cuối đời Khai Nguyên, Minh Hoàng lao vào ăn chơi xa xỉ, lại sủng ái Quý phi Dương Thái Chân mà bỏ bê chánh sự, mầm mống của sự diệt vong dần xuất hiện. Để có chi phí cho chiến tranh, nhà Đường lại tăng mức sưu thuế mà nhân dân phải đóng góp, lại thêm nạn tham quan, nên đời sống nhân dân khổ cực hơn. Chính trị xuống dốc, gian thần Lý Lâm Phủ được trọng dụng, ngăn chặn đường tiến thân của kẻ sĩ, ý đồ độc chiếm triều đình. Bên ngoài, chính sách trong nặng ngoài nhẹ của Lý Lâm Phủ góp phần giúp cho thế lực ngoại tộc phát triển, An Lộc Sơn (người Đột Quyết) có thế lực ở Đông Bắc, phát triển thế lực, đến năm 755 phản Đường, gây ra Loạn An Sử. Nhà Đường do đó mà suýt nữa bị diệt vong.
Đuổi trung thần, dùng gian thần
Thị lang bộ binh Lý Lâm Phủ là người giảo hoạt, xu nịnh. Hắn ta mua chuọc những hoạn quan và tì nữ thân cận của Minh Hoàng để biết được những hoạt động giải trí và sở trường thích nghi của Minh Hoàng, lại kết giao với Võ Huệ phi, hứa giúp con bà ta là Thọ vương Lý Mạo làm Hoàng thái tử. Do đó Huệ phi tin tưởng Lâm Phủ, nhiều lần tiến cử hắn lên Minh Hoàng. Tháng 4 năm 734, hắn được phong làm Lễ bộ thượng thư. Sang tháng 6, nhà vua phong Bùi Quang Đình làm Thị trung, Trương Cửu Linh làm Trung thư lệnh, Lâm Phủ làm Đồng trung thư môn hạ tam phẩm. Ba người trở thành ba tể tướng trong triều [ 43 ] .Cũng năm đó, nhà vua thấy Trương Thủ Khuê có nhiều công trạng, muốn phong làm Tể tướng, nhưng Trương Cửu Linh thấp thỏm mất quyền lực tối cao, bèn thuyết phục ông bỏ dự tính. Dù vậy, Trương Thủ Khuê cũng được thăng lên những chức vụ cao trong triều [ 65 ]. Từ năm 736, nhà vua ngày càng tỏ ra không còn tha thiết với việc chánh sự, và khởi đầu trở nên tiêu tốn lãng phí và thích tiêu khiển. Trương Cửu Linh nhiều lần khuyên gián, khiến ông không vừa lòng và từ đó Cửu Linh dần bị thất sủng. Hơn nữa, Cửu Linh ủng hộ thái tử Lý Anh [ Ghi chú 17 ], trong khi Lý Lâm Phủ đứng về phe Thọ vương Lý Mạo ( con trai của Võ Huệ phi ). Năm 736, Lý Lâm Phủ bày mưu khiến Minh Hoàng tin rằng Trưởng Cửu Linh và Bùi Diên Linh kết bè kết đảng trong triều, khiến hai ông này bị bãi chức. Lâm Phủ đưa Ngưu Tiên Khách là người cùng phe phái vào triều, để củng cố quyền lực tối cao. Mùa hạ năm năm 737, Giám sát ngự sử Chu Tử Lượng phát hiện Ngưu Tiên Khách là kẻ bất tài, đưa vật chứng lên Minh Hoàng. Nhưng nhà vua đã bị Lý Lâm Phủ làm mờ mắt, chẳng những không nghe mà còn biếm chức Tử Lương, đánh trượng và đày sang Nhương châu. Lý Lâm Phủ nhân đó tố cáo rằng Chu Tử Lượng là do Trương Cửu Linh tiến cử, do đó Cửu Linh bị bãi chức Tể tướng, đày sang Kinh châu [ Ghi chú 18 ]. Trong khoảng chừng 15 năm tiếp theo, Lý Lâm Phủ độc chưởng quyền hành, và dùng nhiều thủ đoạn để hoàn toàn có thể giữ được quyền lực tối cao, gồm có cả việc nói xấu những người năng lực có năng lực rình rập đe dọa vị trí của mình, và tìm cách ngăn ngừa những công văn nói xấu mình tới tai nhà vua. Không khí tự do trong triều đình những năm đầu Khai Nguyên đến đây đã không còn nữa. Điều này thường được những nhà sử học truyền thống cuội nguồn xem là bước ngoặt trong thời đại của Minh Hoàng, chấm hết một thời kỳ hoàng kim trong lịch sử dân tộc, mở ra một thời kỳ suy thoái và khủng hoảng. Nhận xét của Tư Mã Quang trong Tư trị thông giám [ 45 ]
Một lúc giết ba con
Tiếp đó đầu năm 737, Lý Lâm Phủ bày kế hãm hại thái tử Lý Anh. Gian thần Dương Hồi thù ghét Thái tử Lý Anh cùng Ngạc vương Lý Dao, Quang vương Lý Cư. Hắn ta tố cáo rằng thái tử link với anh vợ Tiết Tố Tiềm có mưu đồ đại sự. Còn Lý Lâm Phủ vờ vịt không dám bàn tới việc này. Từ lúc Trương Cửu Linh bị bãi chức, thái tử Lý Anh mất đi chỗ dựa, đến đó khi bị gièm pha, thái tử không sao lý giải được. Minh Hoàng bèn ra lệnh đày ba người con Lý Anh, Lý Dao, Lý Cư làm thứ nhân, đày đến Nhương châu, không lâu sau, đích thân ông ra lệnh ép ba hoàng tử phải tự sát ở Lam Điền [ 33 ] .Lý Lâm Phủ sau đó được phong làm Tấn quốc công, Ngưu Tiên Khách làm Bân quốc công. Hai người này muốn đưa Thọ vương Lý Mạo, hoàng tử thứ 18, con của Võ Huệ phi làm thái tử, nhưng nhà vua chần chừ, chần chừ gần 1 năm không quyết định hành động được. Đến năm 738, hoạn quan Cao Lực Sĩ lên tiếng khuyên ông nên lập con trưởng, do đó đến tháng 6 cùng năm, Minh Hoàng lập người con trai lớn tuổi nhất còn sống là Trung vương Lý Dư làm Thái tử, sau đó đổi tên thành Lý Thiệu rồi Lý Hanh. [ 66 ]Tháng 1 năm 738, Võ Huệ phi mất, Minh Hoàng vô cùng xót thương, bèn truy phong bà ta làm Trinh Thuận hoàng hậu. Sử sách ghi nhận rằng Đường Minh Hoàng đã buộc hơn 4 vạn người phụ nữ vào cung để Giao hàng cho ông, nhiều hơn bất kể nhà Đường nhà vua nào khác [ 67 ] [ 68 ]. Nhiều người trong số họ đến năm 60 tuổi vẫn không được được cho phép xuất khỏi cung [ 69 ] [ 70 ] [ 71 ] [ 72 ] .
Lý Lâm Phủ lộng quyền
Tháng 2 năm 739, Lý Lâm Phủ được phong làm Thượng thư bộ Lại, Trung thư lệnh. Từ đó hắn trở thành người nắm quyền lực cao nhất trong triều. Có chức Tể tướng, Lý Lâm Phủ tìm mọi cách để củng cố chức vị của mình, dùng thủ đoạn ngăn chặn đường tiến thân của hiền sĩ. Năm 740, Minh Hoàng bất ngờ bãi Ngưu Tiên Khách khỏi triều đình, đày đến Sóc Phương mà không rõ lý do tại sao, nhưng sau lại sử dụng trở lại. Sang đầu năm 742, ông cho đổi niên hiệu Khai Nguyên thứ 30 thành Thiên Bảo nguyên niên.
Ngày 5 tháng 1 năm 742, trưởng huynh của Minh Hoàng là Ninh vương Lý Thành Khí ( đổi tên thành Lý Hiến từ năm 716 ) qua đời. Minh Hoàng vì thời xưa Ninh vương nhường lại đế vị cho mình, nên so với Vương luôn dành nhiều sự tôn trọng ; đến đây thì truy tôn là Nhượng nhà vua, táng ở Huệ lăng [ Ghi chú 19 ] theo nghi lễ dành cho thiên tử, vợ là Nguyên thị là Cung hoàng hậu. Mùa thu năm đó, Ngưu Tiên Khách chết, nhà vua dùng một thành viên trong tông thất Lý gia là Lý Thích Chi được đảm nhiệm ngôi Tả thừa tướng [ 73 ] .Năm 743, Minh Hoàng muốn phong cho Dương Thận Căng làm Ngự sử trung thừa, nhưng Dương Thận Căng sợ Lý Lâm Phủ sẽ hãm hại nên không dám nhận. Từ đó, những đại thần hầu hết sợ uy Lý Lâm Phủ, việc gì cũng nghe theo hắn, không còn ai dám can ngăn thẳng thắn nữa. Nền chính trị tốt đẹp thời Khai Nguyên đã trở thành quá khứ. Đầu năm 745, do thấy Minh Hoàng trọng dụng Thượng thư bộ Hộ Bùi Khoan Tố, Lý Lâm Phủ lúng túng chức Tể tướng bị lung lay, bèn gièm pha Khoan Tố. Do đó Khoan Tố bị đày đến Tuy Dương .Tuy nhiên Lý Lâm Phủ cũng gặp phải sự chống đối từ Lý Thích Chi, một tể tướng khác. Đến giữa năm 746, anh của thái tử phi Vi thị là Vi Kiên bị Lý Lâm Phủ mưu hại. Tương tác thiếu tượng Vi Lâm cùng Binh bộ ngoại lang Vi Chi mượn lời của thái tử Lý Hanh xin tha cho Vi Kiên. Minh Hoàng rất tức giận còn Lý Hanh rất lúng túng, bèn xin ly hôn với Thái tử phi Vi thị. Sau đó nhiều thành viên trong gia tộc họ Vi bị lưu đày xuống phương nam. Nhân đó Lý Lâm Phủ tố cáo cả Lý Thích Chi có liên hệ với họ Vi. Do đó Lý Thích Chi bị bãi chức, giáng làm Thái thú Nghi Xuân [ 37 ]. Các đại thần khác như Vi Bân, Bùi Khoan, Lý Tề Vật, … tổng số hơn 10 người bị đuổi khỏi triều đình, riêng Vi Kiến, Lý Ung và Bùi Đôn Phục bị xử tử. Thay thế tướng vị bỏ trống của Lý Thích Chi là Trần Hy Liệt, người được Minh Hoàng cất nhắc chỉ chính do thông hiểu Đạo Giáo và những phép phù thủy. Sang năm 747, Hoàng Phủ Duy Minh cùng bốn đồng đội họ Vi bị ban chết. Lý Thích Chi, Vương Cư – những người theo Minh Hoàng từ thời còn công chúa Tỉnh Thái Bình – sợ hãi, đều uống rượu độc tự tử [ 74 ]. Con Lý Thích Chi là Lý Thích Nghiêng đem thi hài cha về Trường An, cũng bị Lý Lâm Phủ tố cáo và bị đánh cho tới chết .Cùng năm đó, Minh Hoàng muốn tìm người có tài năng trong nước ra ship hàng cho triều đình. Lý Lâm Phủ rất lo âu, bèn nghĩ kế xin Minh Hoàng rằng nếu như có nhiều người ứng tuyển làm quan thì sẽ khó xem xét hết được, nên chia làm hai vòng, sau khi khảo sát kẻ sĩ trong một địa phương rồi mới chọn những người giỏi lên cho triều đình xem xét và bổ dụng. Kết quả Lý Lâm Phủ uy hiếp quan lại địa phương, nên không có sĩ tử nào vượt qua vòng khảo thí ở Q. huyện. Lâm Phủ bèn chúc mừng nhà vua rằng nhân tài trong thiên hạ đã về ship hàng triều đình hết rồi, nên trong nhân gian không còn sót một ai nữa [ 74 ]. Mùa hạ năm 749, Thái thú Hàm Ninh Triệu Phụng Chương dâng sớ kể 20 tội lớn của Lý Lâm Phủ. Lâm Phủ tức giận, bèn gièm pha Phụng Chương với nhà vua rồi sai triệu ông ta vào cung, đánh cho tới chết .
Sách lập Dương Quý phi
Tranh vẽ Dương Quý Phi tập cưỡi một con ngựa của Tiền Tuyển thời Nam Tống
Đường Minh Hoàng và Dương quý phi cùng những người khách mời đi dạo vườn ngự uyển, tranh vẽ của họa sĩ người Nhật Kanō Eitoku (1543 – 1590).
Từ sau cái chết của Võ Huệ phi, Minh Hoàng trở nên buồn rầu không vui. Đến khi ông gặp được Thọ vương phi là Dương Ngọc Hoàn, vợ Lý Mạo, thấy Ngọc Hoàn có vẻ đẹp, bèn bắt cô ta làm nữ quan trong cung, rồi đem Vi Chiêu Huấn cho Lý Mạo làm vương phi. Ngọc Hoàn được ban pháp hiệu Thái Chân. Thái Chân pháp sư chẳng những đẹp mà còn giỏi về âm luật. Năm 745, Minh Hoàng đưa bà ta vào cung, và hết mực sủng ái, người trong cung đều gọi là Nương tử. Nghi phục Minh Hoàng dành cho bà ta cũng chẳng khác gì hoàng hậu. [ 74 ]. Khi đó Đường Minh Hoàng đã 60 tuổi, còn Dương Thái Chân chỉ mới có 27 .Mùa thu năm 746, Minh Hoàng phong Dương Thái Chân làm Quý phi, truy tặng cha Quý phi Dương Huyền Diễm làm Binh Bộ thượng thư, thúc phụ Huyền Khuê làm Quang Lộc Khanh, anh họ Quý phi là Dương Tiêm được phong làm Điện trung thiếu giám. Từ đó, Dương quý phi trở thành người được Minh Hoàng yêu quý nhất và nắm quyền trong hậu cung. Người hầu hạ trong viện của Quý phi có đến hơn 100. Các đại thần bên ngoài muốn được nhà vua trọng dụng đều dữ thế chủ động dâng lễ vật quý cho Quý phi. Nhiều người được thăng quan tiến chức bằng con đường này. Trong hậu cung, từ khi Dương Quý phi Open thì những phi tần khác đều rất khó được ân hạnh nữa. Hoàng đế gặp Dương Quý phi lúc tuổi đã ngoài 50, khung hình suy nhược vì trải qua những nụ cười sắc dục thái quá. Hoàng đế nhờ An Lộc Sơn dâng một thứ linh đan gọi là ” Trợ tình hoa ” giúp có nhiều sức khỏe thể chất để được hòa hợp vui say cùng Dương Quý phi. Để làm vui mắt quý phi, Minh Hoàng không tiếc tốn kém bao nhiêu tiền của. Bấy giờ núi Ly Sơn [ Ghi chú 20 ] có cung Ôn Tuyền nằm gần một suối nước nóng. Năm 747, nhà vua cho thay thế sửa chữa cung Ôn Tuyền và đổi tên là Hoa Thanh cung. Mỗi năm, cứ đến mùa đông, ông lại cùng Quý phi đến đấy nghỉ và ngắm nàng tắm ở con suối này [ 76 ] .Mùa đông năm 748, ba người anh của Dương Quý phi là Dương Quốc Trung, Dương Tiêm, Dương Kĩ ngày càng trở nên phong phú ; mà ba người chị của Quý phi làm Thôi thị, Bùi thị, Liễu thị cũng được phong làm Hàn quốc, Quắc quốc và Tần quốc phu nhân. Ba người này đều có nhan sắc, cũng được Minh Hoàng thương mến, trở thành những người giàu sang bậc nhất trong thành Trường An [ 77 ]. Thấy chỉ nhờ một Dương quý phi mà khiến cả gia tộc được hậu ái đến cùng cực, người Trung Hoa thời kì đó lại thích sinh con gái hơn là con trai .Dương Quý phi tuy có nhan sắc nhưng tính nết ương ngạnh, nhiều lần đắc tội và xung đột với Minh Hoàng. Tháng 3, năm 750, sau một lần xung đột, Quý phi bị đuổi khỏi cung. Nhưng có hoạn quan Cao Lực Sĩ cầu xin cho Quý phi, do đó nhà vua lại hối hận, sai Lực Sĩ đến thăm, Quý phi cắt tóc gửi về dâng vua. Vua trông thấy mà xúc động quá, lại vời Quý phi về và sủng ái hơn trước .
Quân sự và ngoại giao
Lãnh thổ Đại Đường năm 742
Cuối năm 737, ở nước Đột Kị Thi ( vốn bị chia rẽ thành hai phái Hoàng và Hắc ) tù trưởng Mạc Hạ Đạt Can giết Khã hãn Tô Lộc. Tướng Đô Ma Độ, liên minh cũ của Mạc Hạ Đạt Can là Đô Ma Độ chống lại ông ta, lập Cốt Xuyết là Thổ Hỏa Tiên Khả hãn, phân tranh với Mạc Hạ Đạt Can. Mạc Hạ Đạt Can sai người đến cầu viện Thích Tây Tiết độ sử Cái Gia Vận. Minh Hoàng được tin, sai Gia Vận dẫn quân công đánh Đột Kị Thi. Thổ Hỏa Tiên và Đô Ma Đô chiếm cứ thành Toái Diệp, cùng Hắc Tính Khã hãn Nhĩ Vi Đặc Lặc cát cứ ở thành La Tư bèn link với nhau kháng Đường .Giứa năm 738, tướng Đỗ Hi Vọng đem quân tiến công Thổ Phiên, đoạt được đất Hà Kiều. Thổ Phiên cử 30.000 quân chống trả. Đỗ Hi Vọng vì binh ít lương thiếu, không hề chống lại Thổ Phiên. Nhưng khi đó có tả Uy vệ lang tướng Vương Trung Tự tự đem quân ra ứng chiến trước, giết hơn 100 quân, Hi Vọng nhân đó thừa cơ tập kích, Thổ Phiên bị đại bại. Không bao lâu sau, Minh Hoàng phong cho vua Nam Chiếu Mông Quy Nghĩa làm Vân Nam vương. Mông Quy Nghĩa tuy nhận tước phong của nhà Đường, kỳ thực chính là một vương quốc độc lập. Nước Nam Chiếu sau đó thu phục nhiều bộ lạc Nam Man, dần trở nên vững mạnh và trở thành mối rình rập đe dọa mới ở biên cương. [ 45 ]Trong khi đó ở đất Liêu Đông, nhà Đường dần để mất lợi thế vào tay Vương quốc Tân La. Năm 736, nhà Đường buộc phải thừa nhận quyền trấn áp của Tân La so với khu vực phía nam sông Đại Đồng, đến năm 743, Đường Minh Hoàng cho dời trị sở của An Đông đô hộ phủ đến Liêu Tây cố thành, tương ứng với Doanh châu [ Ghi chú 21 ] [ 78 ]. Đến khi An Lộc Sơn nổi dậy năm 756 thì An Đông đô hộ phủ chánh thức bị bãi bỏ .Mùa thu năm 739, Khả hãn Thổ Hỏa Tiên bị Cái Gia Vận bắt sống. Sau đó Cái Gia Vận đánh thành La Tư, bắt sống Hắc Tính Khả Hãn Nhĩ Vi, bắt hơn 10.000 người đem về. Do đó thế lực của nhà Đường càng vững mạnh. Năm 740, Cái Gia Vận bắt Thổ Hỏa Tiên về Trường An, Minh Hoàng hạ lệnh xá tội, phong làm Kim Ngô tướng quân. Sau đó ông phong cho A Sử Na Hân làm Thập tính Khả hãn, quản lý phương bắc. Minh Hoàng còn muốn thăng chức cho Cái Gia Vận, nhưng sau đó nghe theo tể tướng Bùi Diệu Khanh, cho rằng Gia Vận không có công, bèn không phong thưởng nữa. Mạc Hạ Đạt Can thất A Sử Na Hân làm Khả hãn, tức giận khởi binh. Minh Hoàng sai Cái Gia Vận tìm cách chiêu dụ và phong Mạc Hạ Đạt Can làm Khả hãn. Mạc Hạ Đạt Can bèn quy hàng, đến tháng 6 năm 742 thì giết A Sử Na Hân. Cùng năm đó, Minh Hoàng phong cho Đô Ma Độ làm Tam tính diệp hộ [ 45 ] .Thổ Phiên ngày càng vững mạnh, liên tục dẫn quân công phá biên giới. Lúc này nhà Đường đã căng thẳng mệt mỏi vì cuộc chiến tranh, do đó Thổ Phiên càng xâm lấn nhiều hơn. Tuy quân Đường đánh dẹp được, nhưng quốc lực cũng bị tổn hao rất nhiều. Những năm cuối đời Đường Minh Hoàng, Thổ Phiên lại trở thành mối rình rập đe dọa thực sự của nhà Đường .Mùa hạ năm 741, 140.000 quân Thổ Phiên rầm rộ kéo sang đất Thanh Hải nhà Đường. Tướng Tang Hi Dịch dẫn 5000 quân kích phá thành công xuất sắc, buộc Thổ Phiên rút lui. Sang tháng 7 cùng năm, nước Đột Quyết sinh ra nội loạn của Cốt Đốt Diệp Hộ, nhà vua sai Tả Võ Lâm tướng Tôn Lão Nô link với Hồi Hột và Cát La Lộc chờ thời cơ công đánh. Năm 743, quân Đường do Hoàng Phủ Duy Minh chỉ huy vượt mặt Thổ Phiên ở thành Hồng Tế. Sang mùa hạ năm 744, Hà Tây Tiết độ sứ Mông Linh giết chết Mạc Hạ Đạt Can. Minh Hoàng bèn phong cho Cốt Đốt Lộc Bì Già làm Thập tính Khả hãn ở Đột Kị Thi .Mùa thu năm 744, Bạt Tất Mật Công giết chết Khả hãn Ô Tô của Đột Quyết, dâng thủ cấp đến Trường An. Vương Trung Tự bèn nhân đó công đánh Đột Quyết, liên quân với Hồi Hột và Cát La Lộc, giết được Mật Hiết Điệt Y Khả hãn. Vua Hồi Hột là Cốt Lực Bùi La cũng nhân đó tự xưng Già Khuyết Khả hãn, triều đình nhà Đường công nhận ông ta. Từ đó Đột Quyết diệt vong, chủ quyền lãnh thổ cũ thuộc về Hồi Hột. Trong thời hạn này, Hồi Hột chủ trương thần phục nhà Đường [ 74 ] .Năm 747, do Thổ Phiên bỏ việc triều cống, Minh Hoàng sai tướng người Cao Câu Ly là Cao Tiên Chi đem quân thảo phạt Thổ Phiên ; đại thắng được quân Thổ Phiên. Sai đó tướng Ca Thư Hàn được sắp xếp lãnh quân chống Thổ Phiên. Năm 748, Ca Thư Hàn nhiều lần vượt mặt Thổ Phiên, khiến họ không dám vượt qua vùng Thanh Hải. Đến năm 750, Cao Tiên Chi ( người Cao Câu Ly ) suất quân diêt nước Khiết Sư, bắt vua Bột Đặc Một. Do vậy uy thế của nhà Đường lan rộng ra hơn về phía tây [ 77 ] .Tuy nhiên đến năm 751, nhà Đường lại phải chịu thất bại lớn trên mặt trận trước quân đội Nam Chiếu. Nguyên do là đầu năm này, vua Nam Chiếu Geluofeng ( Các La Phụng ) vì không chịu hối lộ cho thái thú Vân Nam [ Ghi chú 22 ] Trương Kiền Đà, và Kiền Đà gièm pha với Minh Hoàng rằng Nam Chiếu có ý gây sự. Do đó Các La tức giận, dẫn quân đánh Vân Nam, giết được Trương Kiền Đà, chiếm 32 châu ở Vân Nam. Tháng 4 năm đó, quân Đường do Tiết độ sứ Kiếm Nam Tiên Vu Trọng Thông ra quân thảo phạt Nam Chiếu, tuy nhiên bị thua một trận lớn ở Lô Nam. Minh Hoàng sau đó lại cử 80.000 quân, phân hai đường, tiến đánh Nam Chiếu. Vua Nam Chiếu xin giảng hòa, nhưng Trọng Thông không gật đầu, liên tục tiến binh. Kết quả quân Nam Chiếu đánh quân Đường tan tác, thiệt hại hơn 6 vạn nhân mạng, tức 3/4 quân số. Nhưng Dương Quốc Trung đang cầm quyền trong triều lại giấu giếm việc này, nói dối là quân Đường đại thắng. Còn ở phía tây, chuỗi thắng trận liên tục của Cao Tiên Chi bị chặn lại ở trận Đát Tư La trước quân Abbasid [ Ghi chú 23 ] [ 83 ] năm 751, khiến nhà Đường không hề xâm nhập sâu hơn về phía tây được nữa [ 77 ] [ 84 ] .Sau đó Nam Chiếu nhiều lần xâm nhập biên cương. Quân Đường đối phó một cách chậm rãi và kém hiệu suất cao. Còn ở phía tây, Cao Tiên Chi lại gặp thất bại trước quân đội Thổ Phiên, thế lực của nhà Đường so với lân bang do đó suy giảm rõ ràng .
Hoàng đế lưu vong
An Lộc Sơn tăng trưởng thế lực
Năm 735, Minh Hoàng theo lời ý kiến đề nghị của Trương Thủ Khuê, phong cho hai nghĩa tử của ông ta là A Lạc Sơn và Sử Tốt Cán làm quan trong triều, đổi tên chúng là An Lộc Sơn và Sử Tư Minh. An Lộc Sơn nắm quân ở phía bắc, thường tỏ ra dũng mãnh thiện chiến và vờ vịt trung thành với chủ, do đó Minh Hoàng rất tin tưởng. Hắn lại mua chuộc nhiều quan lại được nhà vua cử đến giám sát, nên được bọn này nói giúp. Cuối năm 741, Minh Hoàng phong An Lộc Sơn làm Đô đốc Doanh châu, Sung quân sử ở Bình Lư, Kinh lược sứ của bốn phủ .Trong triều đình trước đó không có chủ trương trọng dụng người ngoại tộc. Đến khi Lý Lâm Phủ làm tể tướng đã ra sức khuyên nhà vua nên dùng người Hồ, vì lẽ người Hồ thì sẽ trung thành với chủ hơn người Hán, mặc dầu nguyên do hầu hết là từ động cơ cá thể của ông ta : sợ rằng nếu triều đình dùng quá nhiều người Hán thì sẽ có ngày vị thế của mình lung lay [ 74 ]. Do đó, một loạt tướng có gốc là người tộc khác như An Lộc Sơn người Hồ, Cao Tiên Chi người Cao Ly được ông trọng dụng [ 45 ] [ 74 ]. Năm 742, Đường Minh Hoàng cho sắp xếp quân đội ở những khu vực hiểm yếu, gồm 9 phủ Tiết độ sứ, 1 phủ Đô hộ sứ ( Lĩnh Nam ) và ba phủ Kinh lược sứ ( Trường Lạc, Đông Lai, Đông Mưu )
Tổng cộng ở những nơi này có tổng thể 490.000 quân và hơn 80.000 ngựa chiến. Từ thời gian đó, do chủ trương sắp xếp nhiều quân đội như vậy và cũng do những cuộc tiến công liên tục của Thổ Phiên, ngân sách cho cuộc chiến tranh của nhà Đường ngày càng lớn, mọi gánh nặng lại đổ lên vai người dân, do đó tình hình kinh tế tài chính đi xuống, dân chúng khổ cực .Năm 744, Đường Minh Hoàng phong cho An Lộc Sơn làm Tiết độ sứ Phạm Dương. An Lộc Sơn từ đó nắm được hai phiên trấn hiểm yếu, mở màn tăng trưởng thế lực vững mạnh, trở thành mầm họa cho nhà Đường về sau. Nhưng Minh Hoàng không nhận ra việc đó, vẫn một mực tin cậy An Lộc Sơn. Trong triều, Lý Lâm Phủ cũng có mưu toan riêng, muốn dựa vào thế lực của An Lộc Sơn để làm lợi cho mình, do đó Lộc Sơn nhiều lần thao tác trái phép mà nhà vua không hề hay biết, lại tưởng hắn là người trung thành với chủ. Bấy giờ Vương Trung Tự nhìn rõ dã tâm của An Lộc Sơn, bèn tâu lên nhà vua, nhưng ông không tin. Vốn là người biết nhiều thứ ngôn từ, Lộc Sơn thuận tiện thiết lập liên minh với Hề và Khiết Đan, tạo thành thế lực lớn .Cùng lúc đó ở trong triều, Lý Lâm Phủ lo lắng Vương Trung Tự – người Hán – nắm giữ 4 trọng trấn ( Hà Tây, Lũng Hữu, Sóc Phương, HĐ Hà Đông ), sẽ là mối rình rập đe dọa với ngôi tể tướng, nên thường nói giúp cho An Lộc Sơn. Năm 747, Lý Lâm Phủ cáo buộc Vương Trung Tự có thủ đoạn lật đổ nhà vua, đưa thái tử lên thay. Trung Tự bị bắt, và chỉ thoát khỏi án tử hình theo lời khẩn cầu của, Wang bị bắt và hạ cấp, thoát chết nhờ lời cầu xin của phó tướng Kha Thư Hàn. Triều đình sau đó dùng Thư Hàn quản lý Hà Tây, Lũng Hữu ; rồi lại giao cho An Lộc Sơn thêm hai trấn Bình Lư, HĐ Hà Đông. Lộc Sơn trở thành vị tướng nắm nhiều binh quyền nhất trong khắp đế quốc [ 74 ] .Cũng trong năm đó, An Lộc Sơn một lần vào triều, nhà vua mở tiệc thết đãi Trong buổi tiệc, Lộc Sơn tự mình ra múa điệu Hồ Toàn ( một điệu múa xoay tròn của người Hồ ) để góp vui. Minh Hoàng thấy ông ta bụng béo mà múa như vậy, không nhịn được cười mà nói [ 86 ]
| “
|
Trong bụng có những thứ gì mà to đến vậy?.
|
”
|
An Lộc Sơn vấn đáp rằng :
| “
|
Chỉ có tấm lòng chân chính.
|
”
|
Vì thế nhà vua rất vui mừng [ 86 ]. Trong buổi hôm đó Lộc Sơn gặp được Dương Quý phi thì sinh ra thèm muốn, bèn giả cách nhận Quý phi là mẫu thân [ 86 ], nhân đó được tự do ra vào cung cấm, mà thông gian với Quý phi. Minh Hoàng phong phanh nghe được, nhưng cũng bị An Lộc Sơn qua mặt và lừa gạt một cách thuận tiện. Ở phía hướng đông bắc ( lãnh địa An Lộc Sơn quản lý ), Lộc Sơn cho tuyển chọn ra 8000 quân thiện chiến làm lực lượng nòng cốt, nhiều người bộ tộc Đồng La, Hề, Khiết Đan rất dũng mãnh, thiện chiến mà ông nuôi dưỡng, huấn luyện và đào tạo thành lực lượng riêng gọi là Duệ lạc hà ( tiếng bản tộc có nghĩa là tráng sĩ ) [ 77 ]. Biết thái tử Lý Hanh không ưa mình, An Lộc Sơn càng mau lẹ chuẩn bị sẵn sàng, phòng ngày sau nhà vua qua đời. [ 87 ]
Dương Quốc Trung lên nắm quyền
Lý Lâm Phủ nắm quyền lâu ngày, rất được Minh Hoàng tin yêu, tướng vị tưởng chừng vững chãi. Tuy nhiên kể từ năm 750, Dương Quốc Trung và Trần Tiên Kỳ mở màn liên minh với nhau mong lật đổ ông ta [ 77 ]. Dương Quốc Trung vì là anh họ của Quý phi, nên nhanh gọn được cất nhắc. Từ năm 746 hắn liên tục thăng quan tiến chức, ngoi thăng quan tiến chức Ngự sử trung thừa. Hắn link với một số ít đại thần, tàn phá một số ít thân tín của Lý Lâm Phủ, hòng lên làm Tể tướng. Sau đó Lý Lâm Phủ và Dương Quốc Trung ra mặt đối địch với nhau .Cuối năm 752, Lý Lâm Phủ bệnh nặng, tâu xin Minh Hoàng đưa Dương Quốc Trung đến đất Thục chống Nam Chiếu. Quốc Trung biết Lâm Phủ muốn hại mình, bèn xin Quý phi nói giúp. Do đó khi Quốc Trung còn chưa tới đất Thục, Thượng hoàng đã sai sứ triệu về. Khi đó bệnh tình của Lý Lâm Phủ đã rất nguy cấp, nhân Dương Quốc Trung đến bèn xin hắn bao dung cho con cháu của mình, nhưng Quốc Trung không đáp. Cuối năm 752, Lý Lâm Phủ chết. 19 năm tại vị của Lý Lâm Phủ là lâu nhất trong những vị tể tướng dưới thời Minh Hoàng, và trong 19 năm đó, ông ta đã khiến cho quốc lực nhà Đường suy yếu trầm trọng, là mầm mống là họa loạn về sau. Sau khi Lý Lâm Phủ chết, Dương Quốc Trung lập tức tố cáo ông ta là kẻ đồng lõa trong cuộc nổi dậy của tướng Lý Hiến Trung, hiệu quả Lâm Phủ hặc tội ( dù đã chết ), mái ấm gia đình ông ta bị lưu đày [ 77 ] .
An Lộc Sơn tạo phản
Đầu năm 753, Dương Quốc Trung được phong làm tể tướng. Sau đó, một sự xung đột lại nổ ra giữa Dương Quốc Trung và An Lộc Sơn. Quốc Trung nhiều lần cảnh báo nhắc nhở nhà vua rằng An Lộc Sơn sẽ tạo phản, nhưng Minh Hoàng trước sau không tin. Đến năm 754, Dương Quốc Trung tâu rằng nếu giờ đây mà triệu An Lộc Sơn đến kinh đô, hắn chắc như đinh sẽ phủ nhận, và nhà vua quyết định hành động làm như vậy để thử lòng Lộc Sơn. Lộc Sơn liệu thời cơ chưa chín muồi, nên quyết định hành động vào kinh diện thánh. Sau sự kiện này, Hoàng đế không còn hoài nghi gì so với An Lộc Sơn nữa. Tuy nhiên, vì sự phản đối của Dương Quốc Trung, nên Minh Hoàng tạm gác dự tính kế hoạch phong An Lộc Sơn làm tể tướng [ 88 ] .Cũng năm đó, Dương Quốc Trung tìm cách vô hiệu tể thần khác là Trần Hi Liệt, bèn tố cáo Hi Liệt. Hi Liệt biết mình sẽ bị Quốc Trung hãm hại, nên dữ thế chủ động xin từ chức để tránh tai ương. Nhà vua lấy Thị lang Võ bộ [ Ghi chú 35 ] Cát Ôn lên thay làm tể tướng thứ hai [ 88 ]. Sau đó Dương Quốc Trung còn vu oan giáng họa và vô hiệu được đại thần Kinh Triệu doãn Lý Hiện [ 88 ] .Năm 754, An Lộc Sơn đề bạt 500 người Hề, Khiết Đan, Cửu Tính, Đồng La lên làm tướng quân và 2000 người thăng chức Trung lang tướng. Sang đầu năm 755, lại dùng 32 tướng người Hồ thay những tướng người Hán, từ đó toàn bộ tướng lãnh dưới quyền An Lộc Sơn đều là người Hồ. Ngoài ra, An Lộc Sơn còn ra sức tích lương thảo, nuôi nhiều chiến mã, làm số quân và tiềm năng mạnh hơn hẳn lực lượng của triều đình trung ương nhà Đường .
Sai lầm liên tục
Cuối năm 755, Dương Quốc Trung thực thi vây hãm phủ đệ của An Lộc Sơn ở Trường An, bắt giữ và hành quyết những người thân trong gia đình của ông ta đang ở đây. Lộc Sơn khi đó đang ở Phạm Dương, rất là tức giận. Ngày 16 tháng 11 năm 755, An Lộc Sơn nghe theo gợi ý của thuộc hạ, triệu chư tướng lại, giả cách công bố mình nhận mật chiếu của thiên tử, đem quân vào tru diệt Dương Quốc Trung. Sau đó, Lộc Sơn khởi binh từ Phạm Dương, link với Hề, Khiết Đan, Đồng La, chính thức phản Đường. Quân An có 15 vạn, nhưng phao lên là 20 vạn [ 88 ]. Loạn An Sử mở màn [ 89 ] .Các thành phía đông bắc nhanh gọn rơi vào tay An Lộc Sơn. Đến khi thông tin truyền tới Trường An, nhà vua bàng hoàng, còn Dương Quốc Trung dương dương tự đắc vì mình đã đoán đúng, và Dự kiến chỉ trong 20 ngày, An Lộc Sơn sẽ bị thuộc hạ giết chết. Tiết độ sứ An Tây Phong Thường Thanh xin mở phủ khố ở Lạc Dương, chiêu mộ sĩ tốt tòng quân, Minh Hoàng nghe theo. Sau đó Thường Thanh mộ 60.000 quân, đóng ở Hà Dương gây thanh thế. Huyền Tông lại phong cho Tiết độ sứ Sóc Phương An Tư Thuận làm Hộ bộ thượng thư, Thái thú Cửu Nguyên Quách Tử Nghi là Tiết độ sứ Sóc Phương, Lý Quang Bật làm Tiết độ sứ HĐ Hà Đông phòng thủ những trấn này ; Vương Thừa Nghiệp làm Thái Nguyên doãn, Vinh vương Lý Uyển làm Nguyên soái, Cao Tiên Chi làm phó, suất quân đông chinh, đóng ở đất Thiểm [ Ghi chú 36 ] .Nhưng những thành của nhà Đường vẫn lần lượt bị mất : Bác Lăng, Hao Thành rồi Trần Lưu, Bình Nguyên, Huỳnh Dương, Vĩnh Dương, Thường Sơn … sau đó quân Yên kéo đến Lạc Dương. Minh Hoàng bèn cho giết chết con trai An Lộc Sơn là An Khánh Tông đang làm con tin ở kinh đô, và bắt vợ Khánh Tông là Vinh Nghĩa quận chúa tự vẫn. Phòng Thường Thanh và Cao Tiên Chi bị vượt mặt ở Võ Lao, phải rút về Lạc Dương. Minh Hoàng cũng muốn thân chinh đánh An Lộc Sơn, để thái tử Lý Hanh giám quốc, nhưng Dương Quốc Trung tâu rằng Lý Hanh có dã tâm lớn, không hề một lúc phó thác hết chính sự cho được. Ông bèn bỏ lệnh thân chinh .Vua sai hoạn quan Biên Lệnh Thành ra làm Giám quân, giám sát quân Cao Tiên Chi. Biên Lệnh Thành thường hạch sách bắt Cao Tiên Chi thỏa mãn nhu cầu nhu yếu cá thể, nhưng đều bị Tiên Chi khước từ. Lệnh Thành bèn gièm pha với Minh Hoàng. Cuối cùng nhà vua hạ lệnh giết cả Phong Thường Thanh và Cao Tiên Chi, cử Ca Thư Hàn ( đang dưỡng bệnh ở nhà ) dẫn 80.000 quân đến trấn thủ Đồng Quan. Tháng 1 năm 756, An Lộc Sơn tiếm xưng nhà vua, lấy quốc hiệu là Yên [ 90 ]. Cùng lúc đó, nhà vua sai Lý Quang Bật 5000 quân tiến về phía đông, đánh phá Thường Sơn [ Ghi chú 37 ]. Lý Quang Bật đánh tan quân của Sử Tư Minh, thu phục 10 huyện ở Thường Sơn. Kế đó, tháng 5 ÂL, đại tướng Quách Tử Nghi chiếm lại hai Q. Vân Trung [ Ghi chú 38 ], Mã Ấp [ Ghi chú 39 ]. An Lộc Sơn phải rút về Lạc Dương củng cố lực lượng, và sai Sử Tư Minh cứu Hà Bắc, lệnh cho con trai An Khánh Tự ở lại Đồng Quan .Sử Tư Minh tuy bị quân Đường áp đảo ở Hà Bắc nhưng thế lực còn lớn. Quách Tử Nghi dùng kế đánh vĩnh viễn để làm tiêu tốn sinh lực địch, tình thế trên mặt trận đã chuyển sang nghiêng về phía quân Đường khi Sử Tư Minh bị đánh phải lui về Bác Lăng [ Ghi chú 40 ] .Ở Đồng Quan, Kha Thư Hàn dùng giải pháp phòng thủ không ra khiến quân Yên mắc kẹt không tiến lên được [ 88 ]. Tuy nhiên ngay lúc này, Đường Minh Hoàng lại mắc sai lầm đáng tiếc. Tại Trường An và xung quanh kinh thành nổ ra dư luận trong những tướng lĩnh quy nghĩa vụ và trách nhiệm cho Dương Quốc Trung lộng hành và kích động ra cuộc phản loạn của An Lộc Sơn. Các tướng đang trấn giữ Đồng Quan như Kha Thư Hàn, Vương Tư Lễ khuyên có ý mang quân về kinh thanh trừng Dương Quốc Trung. Dương Quốc Trung sợ, bèn mộ 10.000 quân để tự vệ. Quách Tử Nghi, Lý Quang Bật và Kha Thư Hàn đều chủ trương đánh lâu dài hơn, chờ An Lộc Sơn mất lòng dân. Nhưng nhà vua tất tả thắng trận, nghe lời sàm tấu của Dương Quốc Trung, ép Kha Thư Hàn xuất kích từ Đồng Quan ra đánh quân Yên, nhanh gọn chiếm lại Lạc Dương. Thang 8 năm đó, Kha Thư Hàn đành phải nghe lệnh, tác dụng đại quân vừa kéo ra thì rơi vào phục kích, 100.000 quân bị hủy hoại bởi mai phục của Yến quân, Đồng Quan bị mất, bản thân Kha Thư Hàn bị giết. Bức tường Đồng Quan chắn ngay trước thành Trường An đã rơi vào tay kẻ địch [ 91 ] .
Bỏ khỏi kinh đô
Đường Minh Hoàng chạy đến Tứ Xuyên, tranh vẽ của họa sĩ Cừu Anh đời Minh mạt
Chiếm được Đồng Quan, An Lộc Sơn kéo về Trường An. Cả triều đình nhà Đường nhốn nháo, người dân cuống cuồng thu dọn đồ vật, chuẩn bị sẵn sàng rút khỏi kinh đô .Ngày 14 tháng 7 năm 756 [ 92 ], trước tình thế quân Yên đã sắp đánh tới Trường An ; Đường Minh Hoàng vội vã thu dọn tư trang, bỏ khỏi kinh đô, cùng Dương Quý phi, Dương Quốc Trung, Cao Lực Sĩ … sẵn sàng chuẩn bị chạy sang đất Thục, nhưng hình thức bề ngoài công bố là hoàng thượng thân chinh. Khi ông ra khỏi kinh đô, Dương Quốc Trung sai đốt cầu bắc ngang sông để ngăn ngừa quân Yên. Ông nói
| “
|
Dân chúng cũng muốn trốn nạn tìm đường sống, sao lại cắt sinh lộ của dân như vậy.
|
”
|
Rồi sai dập lửa [ 93 ] [ 94 ]. Sau đó Minh Hoàng tới Hàm Dương. Lúc đó, tình cảnh triều đình lưu vong rất là kham khổ, đến cả Đường Minh Hoàng cũng bị thiếu thức ăn, còn những hoàng tử và tùy tùng vì đói cũng đành tìm vào những thôn xóm để xin ăn .Lúc đó, một bô lão đến nói với nhà vua
| “
|
Lộc Sơn nuôi tâm phản loạn đã lâu, không phải chỉ một ngày. Trong dân cũng có người đến cửa khuyết tâu trình âm mưu phản loạn của hắn, nhưng thấy bệ hạ thường kết tội những người can gián, khiến cho âm mưu của An Lộc Sơn có cơ hội thực hiện. Trước kia thần thấy Tống Cảnh làm tướng, thiên hạ được thái bình. Từ cuối đời Khai Nguyên đến nay, đình thần a du xu nịnh, chinh sự suy đồi nhưng chí tôn không biết được. Sự việc nay đến nỗi này, thần đến để cảnh báo với Bệ hạ
|
”
|
Nhà vua đáp rằng
| “
|
Đó là do trẫm bất minh, có hối cũng chẳng kịp.
|
”
|
Sau đó đoàn tùy tùng liên tục lên đường, đến Kim Thành. Khi đó viên lệnh đã trốn mất, lại nghe tin Kha Thư Hàn bại trận ; nhiều người bỏ trốn không theo nhà Đường nữa .
Ban chết Dương quý phi
Ngày 15 tháng 7, đoàn tùy tùng của Đường Minh Hoàng đến trạm dịch Mã Ngôi [ Ghi chú 41 ]. Lúc đó binh sĩ tùy hành đói khát căng thẳng mệt mỏi, tình cảnh nguy cấp. Đại tướng Trần Huyền Lễ thấy rằng cảnh loạn lạc là bởi Dương Quốc Trung mà ra, nên muốn diệt trừ. Thái tử Lý Hanh biết việc nhưng không dám hợp tác với Huyền Lễ. Không lâu sau, có tiếng hô hoán ngoài trạm dịch :
| “
|
Dương Quốc Trung âm mưu phản loạn
|
”
|
Rồi xông vào giết Dương Quốc Trung. Sau đó lại giết luôn người con của Trung là Dương Huyên cùng Hàn quốc, và Tần quốc phu nhân. Ngự Sử Đại Phu là Ngụy Phương Tiến lên tiếng mắng lại, cũng bị giết nốt. Minh Hoàng nghe có dịch chuyển, bèn hỏi nguyên do, mới biết quân sĩ làm phản. Ông bèn chống gậy ra ngoài xem, ra lệnh cho binh sĩ phải trở lại đội ngũ, hứa sẽ không hỏi tội. Nhưng binh sĩ không chịu. Trần Huyền Lễ thưa :
| “
|
Quốc Trung mưu phản, không nên để quý phi hầu hạ ở bên bệ hạ nữa, xin bệ hạ vì quốc pháp mà cắt bỏ tình riêng.
|
”
|
Minh Hoàng chần chừ, vào bên trong. Lát sau, cúi đầu đi ra. Kinh Triệu doãn Triệu Tư Lục cùng Vi Ngạc đều khuyên ông phải thuận theo tình thế. Ông nói với Cao Lực Sĩ :
| “
|
Quý phi ở trong thâm cung với ta, sao biết được Quốc Trung mưu phản?.
|
”
|
Lực Sĩ nói
| “
|
Quý phi quả thật vô tội, nhưng nay tướng sĩ đã giết Quốc Trung rồi, mà quý phi còn sống bên cạnh bệ hạ, tướng sĩ đâu có yên lòng? Xin bệ hạ suy xét kỹ lại. Tướng sĩ được yên lòng, tức bệ hạ được bình an.
|
”
|
Đường Minh Hoàng không còn cách nào để đối phó, đành phải nghe theo ý của Cao Lực Sĩ, ban chết cho Quý phi. Theo những sử sách cổ như Tư trị thông giám, Cựu Đường thư, Đường quốc sử bổ … thì Quý phi bị tử hình bằng cách treo cổ dưới gốc cây lê. Tuy nhiên những thi nhân đương thời trong những tác phẩm của mình miêu tả quý phi bị tử hình bằng hình thức khác : Đỗ Phủ và Đỗ Mục cho rằng bà bị loạn quân giết chết, Lý Ích nói bà bị dìm chết dưới vũng bùn, lại có quan điểm nói bà bị ngựa giẫm nát thây, hay đổ bột vàng đã nấu sôi vào họng cho đến chết. Lúc Quý phi qua đời, nhà vua cực kỳ đau xót, cũng không dám tận mắt chứng kiến cảnh ấy. Sau khi Dương quý phi mất, đoàn tùy tùng lại rời khỏi Mã Ngôi. Các tướng sĩ muốn đến Linh Võ, Thái Nguyên hoặc về Trường An. Minh Hoàng lại muốn chạy tiếp vào Tứ Xuyên, nhưng bị phụ lão giữ lại. Ông bèn để thái tử ở lại trấn an phụ lão ở xung quanh kinh đô còn mình liên tục chạy về phía tây [ 97 ] [ 98 ]. Phụ lão trong thành tuyệt vọng về ông, bèn nảy ý tôn phò thái tử. Sau đó ngày 12 tháng 8, được sự ủng hộ của những đại thần, Lý Hanh lên ngôi nhà vua tại Linh Vũ [ Ghi chú 42 ], đó là vua Đường Túc Tông. Túc Tông tôn Huyền Tông làm Thái thượng hoàng .
Làm Thái thượng hoàng
Công nhận Túc Tông
Trong khi đó tình cảnh của đoàn tùy tùng đi theo Thái Thượng hoàng ngày một bi đát hơn, những binh sĩ đào ngũ ngày một nhiều, Trần Huyền Lễ cũng không kiềm chế được. Thượng hoàng bèn triệu những tướng lại, hứa sẽ hậu thưởng xứng danh cho họ nếu còn trung thành với chủ với triều đình nhà Đường, sau đó ông dùng lời lẽ thân tình để phủ dụ tướng sĩ, do đó họ rất cảm động, thề chết để bảo vệ ông. [ 99 ] Tình trạng đào ngũ và phản bội không còn nữa .
Lúc đó Thượng hoàng chưa biết việc Túc Tông đã đăng cơ, bèn phong cho một số người con và tướng lĩnh dẫn quân đến phòng thủ một số nơi dưới sự chỉ huy chung của Hoàng thái tử (tức là Túc Tông). Túc Tông được Thượng hoàng phong làm Thiên hạ binh mã nguyên soái, Đô thống Sóc Phương, Hà Đông, Hà Bắc, Bình Lư đẳng tiết độ binh mã để chỉ huy việc khôi phục hai kinh.
Ngày 1 tháng 9, Thượng hoàng đến Thành Đô, Thục quận, lúc bấy giờ bên cạnh ông chỉ còn khoảng 1300 binh sĩ và 24 cung nữ. Sang ngày 10 tháng 9[100], Thượng hoàng mới nhận được tin trong nước đã có tân đế, quyết định công nhận ngôi vị của Túc Tông, tự xưng Thái thượng hoàng, đổi mệnh lệnh của mình là cáo (thay vì chiếu). Ngày Kỉ Hợi (16 tháng 9), Thượng hoàng triệu bá quan đến tuyên chỉ dụ[101]
| “
|
Từ giờ trở đi, mệnh lệnh của trẫm thì gọi là cáo, trong văn thư gửi cho trẫm thì gọi là Thái thượng hoàng. Những đại sự trong nước trước tiên cho kim thượng xử định, sau đó mới báo với trẫm. Sau này khi khôi phục lưỡng kinh rồi, trẫm sẽ an dưỡng trong cung, không hỏi đến chính vụ nữa.
|
”
|
Về sau, để tránh bị hoài nghi rằng mình và vua Túc Tông đang cạnh tranh đối đầu nhau, Thượng hoàng đã hạ lệnh cho 1 số ít văn thần võ tướng được phép rời khỏi Thủ Đô, đến Linh Vũ để phụng sự cho Túc Tông [ 101 ] .
Trở về kinh đô
Đến tháng 10 năm 757, Quách Tử Nghi đánh bại quân của An Khánh Tự [ Ghi chú 43 ], Phục hồi được hai kinh [ 102 ], đón Đường Túc Tông về kinh. Tháng sau, Túc Tông sai Đạm Đình Dao đến Thủ Đô rước Thượng hoàng về Trường An. Ngày Đinh Mão tháng 9 Âm lịch, Thượng hoàng rời khỏi Thủ Đô, đến Q. Phụng Tường. Sau khi qua trạm dịch Mã Ngôi, Thượng hoàng sai tìm di thể của Dương Quý Phi để cải táng nhưng lúc đó di thể đã mục nát thối rữa, không hề nhận ra được, chỉ còn một túi gấm bên cạnh vẫn tỏa hương thơm. Thượng hoàng bèn giữ lấy, đem về và tiếp tục ngắm nhìn, như thể Quý phi còn sống [ 22 ]. Ông truy tặng mẹ ruột của Túc Tông là Dương Quý tần làm Hoàng hậu. Lại nhớ xưa kia Trương Cửu Linh từng cảnh báo nhắc nhở ông về sự nguy hại của An Lộc Sơn, bèn sai sứ giả đến mộ của Cửu Linh để viếng tế [ 103 ] .Túc Tông sai 3000 tinh kị đến Phù Phong [ Ghi chú 44 ] để hộ vệ cho Thượng hoàng, và có ý muốn đón ông về kinh. Ban đầu Thượng hoàng lo lắng không muốn về, mà muốn ở lại Kiếm Nam. Túc Tông cảm thấy chần chừ, sau đó nghe theo lời của Lý Bí, không đả động gì đến việc trả lại ngôi vua, khi đó Thượng hoàng mới yên tâm [ 104 ] .Ngày 29 tháng 1 năm 758, Túc Tông đích thân đến Hàm Dương [ Ghi chú 45 ] cung nghênh đón Thượng hoàng, sau đó yết kiến ông ở Nam Lâu. Túc Tông muốn trả ngôi lại cho Thượng hoàng, nhưng ông phủ nhận, nói :
| “
|
Trước đây trẫm làm thiên tử 50 năm, cũng không lấy gì làm vinh dự. Nay trẫm lại thấy vinh dự vì là cha của Thiên tử.
|
”
|
Ngày 5 tháng 3 năm 758, Thượng hoàng về lại Trường An sau 2 năm rời khỏi, được bá quan văn võ và dân chúng nghênh tiếp trang trọng. Sau đó ông được sắp xếp ở cung Hàm Nguyên trong điện Đại Minh. Sau đó, ông đến tạ lỗi với tổ tiên vì thần chủ của nhiều tiên đế đã bị quân Yên hủy hoại trước đó, rồi chuyển sang sống ở cung Hưng Khánh [ 104 ] .Lúc này Thượng hoàng phần đông không can thiệp vào việc chánh sự, tuy nhiên vẫn gây tác động ảnh hưởng nhất định so với Túc Tông. Ví dụ như khi Túc Tông vì cảm ích ơn Trương Duyệt từng cứu mình lúc còn trong bụng mẹ [ Ghi chú 46 ] và khi bị Lý Lâm Phủ hãm hại, nên khi hai con của Trương Duyệt là Trương Quân và Trương Tể theo giúp giặc Yên và bị quân Đường bắt lại, Túc Tông có ý muốn tha cho họ. Nhưng do Thượng hoàng không hài lòng với những hành vi phản bội này, nên sau cuối Trương Quân bị giết, còn Trương Tể bị đày ra Lĩnh Nam [ 104 ] .
Mùa xuân năm 758, Đường Túc Tông suất quần thần đến tôn xưng Thượng hoàng là Thái thượng Chí Đạo Thánh hoàng đế.
Qua đời trong uất hận
Lăng mộ của Đường Minh Hoàng ở Bồ Thành, Sơn Tây, tức Thái lăng.
Vợ Túc Tông là Trương hoàng hậu, vốn lăng loàn thô bạo, thấy Thượng hoàng già cả yếu ớt, cũng không thèm tôn trọng gì cả. Trong triều, hoạn quan Lý Phụ Quốc lộng quyền, đến cả Túc Tông cũng không dám làm gì. Túc Tông nhiều lần muốn thăm Thượng hoàng cũng bị Trương hoàng hậu ngăn trở. Tại cung Hưng Khánh, Thượng hoàng có những người thân tín tháp tùng như Cao Lực Sĩ, Trần Huyền Lễ, thị nữ Lưu Tiên Viện cùng những hoạn quan như Vương Thừa Ân, Ngụy Duyệt. Ngoài ra ông cũng thường đi dạo cùng em gái là công chúa Ngọc Chân Lý Trì Doanh cùng những hoạn quan hầu hạ mình khi xưa, và hay mời nhạc sư đến trình diễn giúp vui, và mở những tiệc rượu khao thưởng binh sĩ Kiếm Nam, để Lưu Tiên Viên và Lý Trì Doanh đại diện thay mặt ra rót rượu mời. Có lúc Thượng hoàng còn đến ngự ở lầu Trường Khánh, gần khu dân cư, khi người đi đường thấy ông đều dừng lại mà bái vọng. Đôi khi Thượng hoàng còn sai Cao Lực Sĩ lấy một số ít thức ăn ban cho họ, nên được tung hô .Lý Phụ Quốc nhân đó gièm pha với Túc Tông, rằng Thượng hoàng có ý trở lại làm vua. Cuối cùng vào năm 760, Phụ Quốc liên kết với Trương hoàng hậu, nhân Thượng hoàng ra cưỡi ngựa, Lý Phụ Quốc ép buộc ông phải quay trở lại hoàng cung, không lâu sau giả lệnh Túc Tông, xin Thượng hoàng đến Tây Nội bàn việc. Khi sắp tới Tây Nội, Thượng hoàng thấy Lý Phụ Quốc mặc võ phục, đeo kiếm, dẫn mấy trăm quân sĩ, vác thương, cầm kiếm, xếp hàng hai bên đường, nên lo ngại. Cao Lực Sĩ mắng Lý Phụ Quốc, do đó Phụ Quốc phải lui ra. Nhưng Thượng hoàng bị giữ lại ở điện Cam Lộ trong Tây Nội. [ 105 ]Sau đó, Lý Phụ Quốc lập mưu hãm hại, vu oan giáng họa Cao Lực Sĩ rồi đày ông ta đến Ba Thục, Ngọc Chân công chúa cũng bị bắt đi làm trở lại đạo quán [ 105 ]. Thượng hoàng do đó rơi vào cảnh đơn độc, không có ai bầu bạn, sau cuối sinh ra bệnh trầm cảm, phủ nhận không chịu ăn thịt nữa mà chỉ ăn chay. Khi Đường Túc Tông biết chuyện, rất tức giận, muốn giết Lý Phụ Quốc, nhưng khi đó Lý Phụ Quốc nắm hết binh quyền trong cung, Túc Tông không làm gì được .
Ngày 3 tháng 5 năm 762, Thượng hoàng băng hà ở Tây Nội, hưởng thọ hơn 76 tuổi, được truy tôn là Chí Đạo Đại Thánh Đại Minh Hiếu hoàng đế (至道大圣大明孝皇帝), miếu hiệu là Huyền Tông (玄宗)[6]. Lúc ấy Cao Lực Sĩ được ân xá đang trên đường về kinh, thì nghe tin Thượng hoàng chết, cũng đau buồn than khóc đến nỗi thổ huyết ra mà chết theo.[106].
13 ngày sau cái chết của Thượng hoàng, vua Túc Tông cũng qua đời, trong triều đình xảy ra nhiều vụ dịch chuyển, ở đầu cuối Đường Đại Tông Lý Dự hủy hoại được Trương hoàng hậu, Lý Phụ Quốc, bình định xong loạn An Sử [ 107 ], Phục hồi lại nhà Đường .Tháng 3 ÂL năm 763, triều đình làm lễ an táng cho Đường Minh Hoàng, chôn cất vào Thái Lăng [ 106 ] .
Đánh giá
Triều đại của Đường Minh Hoàng có thể chia ra làm hai giai đoạn rõ rệt: thời kì cực thịnh ứng với niên hiệu Khai Nguyên, và thời kì đãi chính cuối Khai Nguyên và Thiên Bảo. Lý Long Cơ từ nhỏ sống trong cảnh khổ cực: 8 tuổi mất mẹ, và phải trải qua một cuộc sống không khác gì bị giam cầm, nhưng sau đó bằng tài năng và lòng quả cảm, ông đã đánh bại được những tranh chấp, đấu đá trong triều đình và chấm dứt luôn một giai đoạn oanh liệt của những người phụ nữ trên chính trường Trung Quốc. Nửa đầu những năm trị vị, Đường Minh Hoàng kế thừa những chính sách cai trị của ông cố nội là Đường Thái Tông, ông chú trọng người hiền, chỉnh đốn mọi việc, tuyển chọn nhân tài, thưởng phạt nghiêm minh, tạo sự liên kết chặt chẽ giữa nhà vua và các quan, triều Đường xuất hiện một thời kỳ phát triển rực rỡ về mọi mặt mà các nhà viết sử thường gọi là “Khai Nguyên thịnh thế” – coi đó như một thời đại hoàng kim của lịch sử phong kiến Trung Quốc[63][108], thuế khóa lao dịch rộng rãi, hình phạt rõ ràng, dân chúng ấm no[109].
Trong triều đình, ông dùng những tể tướng trong những năm này như Diêu Sùng, Tống Cảnh, Trương Cửu Linh … đều là những người hiền năng, có tài trị lý. Các nhà sử học đều khen ngợi Đường Minh Hoàng biết chọn nhân tài [ 110 ]
Đối với địa phương, ông pháp luật chính sách thuyên chuyển quan lại, tăng cường việc biên phòng. Về kinh tế tài chính thì chủ trương tiết kiệm chi phí, biến hóa lối sống xa xỉ trong hậu cung từ thời Võ Tắc Thiên. Vì thế, kinh tế tài chính ngày càng dồi dào, kho tàng không thiếu, vật giá bình ổn. Khoa học kĩ thuật cũng được chăm sóc tăng trưởng [ 63 ]. Sự giàu mạnh trong nước cũng dẫn đến sự tăng cường uy tín của nhà Đường so với lân bang, những nước lân cận như Cao Câu Ly, Bách Tế, Nhật Bản, Thiên Trúc ( Ấn Độ ), Thổ Phiên, Lâm Ấp, Chân Lạp … cho đến miền Trung Á, Bắc Phi thường cử sứ giả đến Trường An thiết lập quan hệ ngoại giao, kinh doanh. Việc quan hệ với quốc tế đã được đa dạng hóa, tạo nhiều thời cơ để học tập, sự giao lưu với nhiều nước Âu á có nền văn minh truyền kiếp đã khiến cho triều Đường trở thành cầu nối văn minh lớn nhất ở Đông Á [ 63 ]. Nhà thơ Đỗ Phủ có bài thơ ” Ức tích ” ca tụng về thời đại này. Bản dịch của Phan Ngọc [ 111 ]
- Nhớ ngày xưa thời Khai Nguyên thịnh đức
- Áp nhỏ còn đông đúc trên vạn nhà.
- Thóc chứa chan gạo trắng xóa tràn trề,
- Kho công với kho tư đều chật ních.
- Bài Vân Môn trong cung vua tấu nhạc
- Bạn bè ương thiên hạ gắn keo sơn…
Tuy nhiên về cuối đời, Đường Minh Hoàng phát sinh chán nản với chính vì sự, đỉnh điểm của sự tha hóa này chính là sự Open của Dương quý phi. Những năm cuối đời ông bị nhiều sử gia chỉ trích vì thói tiêu tốn lãng phí và việc trọng dụng bọn gian thần như Lý Lâm Phủ, Dương Quốc Trung, An Lộc Sơn [ 112 ], đồng thời cũng do ông trọng dụng Cao Lực Sĩ mà mở ra tiền lệ hoạn quan tham chính rồi tiến tới chuyên quyền những năm sau đó của nhà Đường. Một trong những sai lầm đáng tiếc lớn nhất của ông có lẽ rằng làm vận dụng chủ trương ” trong nhẹ ngoài nặng ” của tể tướng Lý Lâm Phủ, tức là tăng cao quân đồn trú ở những vùng biên giới, và lại coi nhẹ kinh sư vốn phải là nơi cơ bản. Ngoài ra Lâm Phủ còn lôi kéo Minh Hoàng sử dụng người Hồ tiếp quản những trọng trấn thay vì người Hán. Chính điều này đã giúp cho An Lộc Sơn có thời cơ khuếch trương thế lực và gây thành loạn An Sử. Lại đến khi họa loạn nổ ra, tuy nhà Đường đã xuống dốc nhưng lực lượng vẫn nhiều hơn gấp 4 lần so với quân Yên cùng hàng loạt những tướng lĩnh trung thàh sẵn sàng chuẩn bị lao vào nơi mặt trận vì hoàng thất, cộng thêm với đất đai to lớn nhất trong lịch sử vẻ vang cùng tài nguyên kế hoạch, nếu Đường Minh Hoàng biết cách dùng binh đúng cách thì cũng không đến nỗi gây thành một mối họa lớn. Tuy nhiên ngay khi đó chính ông lại phạm liên tục những sai lầm đáng tiếc mà đỉnh điểm là khi Kha Thư Hàn cố thủ ở Đồng Quan, ông lại nóng lòng muốn thắng lợi, nghe lời Quốc Trung, ép Kha Thư Hàn xuất kích, tác dụng dẫn đến thảm bại, thất thủ Đồng Quan và coi như đã mở toang cổng thành Trường An cho quân Yên. Cái giá phải trả cho vị hoàng đế già buộc phải bỏ trốn khỏi kinh đô chạy loạn, không hề cứu được vị phi tử mà mình thương mến, và ở đầu cuối bị hoạn quan bức hiếp, chết trong sự đơn độc và phẫn uất. Nhà Đường tuy sau cuối đã đánh dẹp được An Sử nhưng không khi nào hoàn toàn có thể Phục hồi lại nền thịnh trị như trước được nữa [ 117 ] .Sử gia Nguyễn Hiến Lê nhìn nhận cao tâm hồn thi sĩ của Đường Minh Hoàng tuy nhiên lại xem thường năng lực trị quốc của ông
| “
|
Minh Hoàng có lẽ là tên người đương thời tặng vua Huyền Tông. Thực ra Huyền Tông yêu mĩ nhân, ca hát quá, yêu thơ văn quá, rất tầm thường về chính trị, không đáng gọi là minh quân; ông chỉ là một vị hoàng đế rất tài hoa, yêu tất cả cái gì đẹp, có nhiều nghệ sĩ tính, biết làm thơ, đặt ra ca nhạc, vũ nữa; nghệ sĩ tính đó làm cho đời ông về già thật bi đát, dân chúng lầm than, quốc gia điêu tàn, và nhà Đường suy luôn, để rồi sau cùng bị diệt.
|
”
|
Cố Chủ tịch Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa Mao Trạch Đông cho rằng triều đại của Đường Minh Hoàng là nửa sáng, nửa tối. Chế độ Tiết độ sứ do ông lập ra đã nhanh chóng phát triển sau khi nhà Đường dẹp xong loạn An Sử, dẫn đến một giai đoạn xung đột và mất ổn định, kéo dài đến tận khi nhà Đường diệt vong và mở ra thời đại Năm đời Mười nước[118].
Giai thoại
Di hoa tiếp mộc
Đạt Hề Doanh Doanh là tiểu thiếp của một hoạn quan [ Ghi chú 47 ] được Đường Minh Hoàng sủng ái. Doanh Doanh chẳng những tài sắc vẹn toàn mà còn là người rất giàu sang, lãng mạn. Có một hôm nàng giấu một tên Thiên Ngưu vệ vào trong phòng của mình đến nhiều ngày. Việc tên Thiên Ngưu vệ mất tích truyền đến tai nhà vua, thế là có chiếu lệnh cho lục soát khắp toàn thành. Cha của viên Thiên Ngưu vệ khai rằng hắn ta trước từng đến thăm bệnh viên hoạn quan là ” chồng ” của Đạt Hề Doanh Doanh. Tên Thiên Ngưu vệ biết chuyện rất sợ hãi, nhưng Doanh Doanh đã nghĩ ra một kế để giải nguy cho hắn ta [ 119 ]. Sau đó viên Thiên Ngưu vệ lẻn trốn khỏi nhà hoạn quan rồi chạy đến yết kiến Đường Minh Hoàng. Nhà vua tức giận, hỏi mấy thời điểm ngày hôm nay hắn đã đi đâu. Hắn vấn đáp với nhà vua một điều gì đó mà khiến ông chẳng những không trị tội mà còn bật cười nữa [ 120 ] .Ngày hôm sau Quắc Quốc phu nhân đến, Minh Hoàng trách rằng tại sao lại giấu trai trong phủ lâu đến vậy. Thì ra Đạt Hề Doanh Doanh đã dụng kế để tên Thiên Ngưu vệ miêu tả lại cách bày trí phòng ốc và thói quen nhà hàng siêu thị của Quắc Quốc phu nhân, mà chuyện phu nhân giấu trai trong nhà cả thành Trường An không ai lạ gì [ 120 ], nhà vua dù có biết được cũng vì cả nể Dương quý phi nên không hề trị tội. Sách Mưu trí thời Tùy Đường gọi đây là kế ” di hoa tiếp mộc “, nghĩa đen là lấy cành hoa này mà cắm lên cây khác [ 120 ] .
Lực Sĩ cởi giày, Quý phi mài mực
Tranh vẽ Lực Sĩ cởi giày, Quý phi mài mực thời Thanh.
Bấy giờ Đường Minh Hoàng nghe danh tiếng của Lý Bạch, nên hạ lệnh triệu tập ông ta đến Trường An phục vụ cho triều đình. Ở đây, nhiều đạo sĩ và văn nhân mến tài của Lý Bạch, trong đó có Hạ Tri Chương, người đã đặt cho ông biệt danh Trích Tiên giáng trần[121]. Đường Minh Hoàng nhiều lần thử tài Lý Bạch, cuối cùng cũng phải công nhận tài năng của ông ta, và tổ chức một bữa tiệc lớn để thết đãi, đích thân chuẩn bị món canh cho ông[121][122], và ban cho chức Học sĩ viện Hàn lâm. Vì Lý Bạch biết tiếng Phiên, nên Minh Hoàng đã nhờ ông viết giùm bức thư trả lời công văn của vua Thổ Phiên gửi sang. Lý Bạch mặt đỏ, liểng xiểng đi đến Cao Lực Sĩ, đưa chân cho y tháo giày, rồi ngoắc Dương Quốc Trung (có thuyết cho là Dương Quý phi) lại mài mực ông mới chịu viết. Hai người này đành phải làm theo[123].
Nhà vua dẫn Dương Quý phi ra ngắm hoa, sai nhạc đội ca hát, lại vời Lý Bạch đang say rượu vào viết lời nhạc chúc tụng cho Quý phi. Lý Bạch đang say viết liền 3 bài Thanh Bình điệu. Vua và Quý Phi rất thích. Dương Quốc Trung và Cao Lực Sĩ căm giận bị Lý Bạch làm nhục, bèn lấy một đoạn trong bài, nói rằng Lý Bạch có ý so Quý phi với Triệu Phi Yến đời nhà Hán [ 124 ]. Nhà vua vì nể sợ Quý phi, đành phải đem vàng lụa ra khuyến mãi ngay rồi đuổi khéo Lý Bạch về vườn [ 125 ] .
Gặp Quý phi trên cung trăng
Có thần thoại cổ xưa cho rằng sau khi dẹp xong An Lộc Sơn, Đường Minh Hoàng nhớ thương Dương Quý Phi không nguôi. Đêm rằm tháng tám, gió mát, trăng tròn thật đẹp, một vị tiên Open tình nguyện đưa vua đi gặp Quý Phi. Vị tiên hóa phép tạo một chiếc cầu vồng, một đầu giáp cung trăng, một đầu chấm mặt đất, nhà vua trèo lên cầu vồng đi lên cung Quảng, nhìn thấy Quý Phi xưa trong đoàn vũ. Trở về trần gian, vua luyến tiếc cảnh cung trăng đầy thơ mộng, đặt ra tết Trung Thu. Trong ngày tết này, lúc đầu chỉ uống rượu thưởng trăng nên còn gọi là Tết Ngắm Trăng [ 126 ] [ 127 ] .
Tài tử
Thơ văn
Tích linh tụng, mẫu thư pháp duy nhất còn sót lại của Đường Minh Hoàng, mẫu thư pháp duy nhất còn sót lại của Đường Minh HoàngLà một Hoàng đế đa tài về nghệ thuật và thẩm mỹ, Đường Minh Hoàng đã để lại rất nhiều thành tựu về thư pháp và thơ ca. Đặc biệt, ông có một bài thơ nằm trong list Đường thi tam bách thủ do học giả Tôn Thù ( 1722 – 1778 ) đời nhà Thanh sưu tập [ 128 ]. Bài thơ viết theo phong thái luật thi, thể loại hoài cổ, có tựa đề là ” Kinh Lỗ, tế Khổng Tử nhi thán chi “, đề cập đến Khổng Tử và Lỗ quốc thời Xuân Thu, bày tỏ sự hụt hẫng và hoài tưởng về quá khứ, và nói lên cái nhìn về sự sống và cái chết của tác giả .
- 经鲁祭孔子而叹之
- 夫子何为者
- 栖栖一代中
- 地犹鄹氏邑
- 宅即鲁王宫
- 叹凤嗟身丕
- 伤麟怨道穷
- 今看两楹奠
- 当與梦时同[129]
-
|
- Kinh Lỗ, tế Khổng Tử nhi thán chi
- Khổng phu tử đã làm gì,
- Một đời vội vã đi về những đâu.
- Quê hương ở ấp họ Châu,
- Nhà xưa cung điện Lỗ hầu bao vi.
- Than thân tiếc phượng lâm nguy,
- Thương lân oán đạo suy vi khốn cùng.
- Nay xem miếu mạo tôn sung,
- Rõ như trong mộng thật không khác gì !.
- (Bản dịch của Trần Trọng Kim)[130]
|
Âm nhạc
Đường Minh Hoàng còn được biết đến là một người có kĩ năng thiên bẩm về âm nhạc [ 131 ], có ảnh hưởng tác động nhất định so với sự tăng trưởng của âm nhạc dưới triều nhà Đường. Ông hoàn toàn có thể tự diễn tấu những loại nhạc cụ như tì bà [ 132 ], yết cổ [ 133 ], có sở trường viết những ca khúc dài, điển hình nổi bật có ” Nghê thường hữu y khúc “, ” Tiểu phá trận nhạc “, ” Xuân quang hảo “, ” Thu phong cao ” … tổng số được hơn 100 nhạc khúc. Minh Hoàng mỗi khi rảnh rang việc nước thường ra vườn lê, dạy ca vũ, diễn xuất, đàn hát, thổi sáo … cho con em của mình nhạc công. Kể từ đó người ta hay gọi đoàn hí kịch là lê viên, gọi diễn viên là ” Lê viên đệ tử ” ( con trẻ vườn lê ) ; những mái ấm gia đình đời đời theo đuổi nghệ thuật và thẩm mỹ hí khúc là ” Lê viên thế gia ” ; gọi giới hí khúc là ” Lê viên giới ” … [ 134 ]
Tể tướng tiêu biểu vượt trội
Niên hiệu
- Tiên Thiên (先天, 712 – 713).
- Khai Nguyên (開元; 713 – 741).
- Thiên Bảo (天寶; 742 – 756).
Gia quyến
Tổ tiên
Thê thiếp
Dương Quý Phi – người đẹp hoa nhường
Tranh của Hosoda Eishi đầu thế kỷ XIX tại Viện bảo tàng Anh
Kano EitokuĐường Minh Hoàng và Dương Quý phi đứng trên sân thượng ngắm cảnh, tranh của họa sỹ người Nhật
Hậu duệ
Đường Huyền Tông Minh nhà vua có rất nhiều Hoàng tử và Hoàng nữ, tổng số 52 người con, trong đó có 23 Hoàng tử [ 33 ] và 29 Hoàng nữ [ 188 ], chưa loại trừ đi số người chết yểu khi còn nhỏ. Danh sách được liệt kê dựa theo Đường thư, quyển 107 và Tân Đường thư, quyển 83 :
Trong văn hóa truyền thống
Phim ảnh
Thơ văn
Mối tình của Đường Minh Hoàng và Dương quý phi là cảm hứng cho rất nhiều tác phẩm thơ, văn, tiểu thuyết bất hủ của nền văn học Trung Quốc, như Trường hận ca của Bạch Cư Dị ( thời Vãn Đường ) [ 200 ], Trường hận ca truyện của Hòa Trần Hồng [ 201 ], Con đường lập thân xấu xa ở chốn quan trường ( thời Nam Tống ), Mai cơ ( thời nhà Kim, Đường Minh Hoàng khóc túi hương, Đường Minh Hoàng đi dạo cung trăng, La Quang Viễn mộng đoạn Dương quý phi, Ngô đồng vũ ( thời nhà Nguyên ), Thái Hàn cao, Kinh Hồng kí ( thời nhà Minh ), Tùy Đường diễn nghĩa của Chử Nhân Hoạch [ 203 ] : 107, Trường sinh điện của Hồng Thăng ( đời nhà Thanh ). Trong đó, Trường hận ca được coi là một tuyệt tác về mối hận tình muôn thuở, dưới đây là một đoạn trích dẫn theo bản dịch của Tản Đà : [ 205 ]
- Xin kết nguyện chim trời liền cánh,
- Xin làm cây cành nhánh liền nhau,
- Thấm chi trời đất dài lâu,
- Giận này dằng dặc dễ hầu có nguôi…
Hay
- Ba nghìn cung nữ bao người
- Mà lòng yêu dấu riêng nơi một nàng.
Tác gia Lý Thương Ẩn thời Vãn Đường ( 813 – 858 ) có bài thơ ” Long trì ” những bài thơ châm biếm hành vi loạn luân cướp vợ của con của Đường Minh Hoàng ( bản dịch của Bích Hải )
- Long Trì ban rượu mở bình phong,
- Tiếng trống vang lên, tiếng nhạc ngừng.
- Đêm khuya khắc lậu triền miên nhỏ,
- Tiết đã say vùi,Thọ thức chong[Ghi chú 48]
Ngoài ra Thương Ẩn còn có bài “Mã Ngôi” với ý trách một đại thiên tử như Đường Minh Hoàng đến cả một mĩ nhân bên cạnh cũng không thể bảo vệ (bản dịch của Trần Trọng San)[206]
- Bốn mươi năm lẻ làm Thiên tử,
- Mà kém chàng Lư có Mạc Sầu[Ghi chú 49]
Tương truyền Dương quý phi rất thích ăn lệ chi ( vải ), nên cứ đến mùa Minh Hoàng lại người dân đất Huệ Châu [ Ghi chú 50 ] – một nơi nổi tiếng về vải ngon, phải luân chuyển vải vào kinh để thỏa mãn nhu cầu quý phi, khiến nhiều người phải chết vì sơn lam chướng khí. Tác gia Tô Đông Pha thời Tống có bài ” Lệ chi thán ” trách Minh Hoàng về việc này ( bản dịch của Hoàng Tạo ) [ 207 ]
- Mười dặm một trạm chạy tung bụi
- Năm dặm một chòi lính giục vội
- Ngã hang, sa hố, chết chồng nhau
- Để cho vải quý được mang tới
- Như cắt qua khơi, xe vượt núi
- Lá mượt cành tươi tuồng mới hái
- Người đẹp trong cung một tiếng cười
- Nghìn năm máu, bụi còn tung mãi
Tham khảo
Danh sách nguồn
Chú thích nguồn
Ghi chú
Liên kết ngoài
