Hy Lạp cổ đại – Wikipedia tiếng Việt

Hy Lạp cổ đại là một nền văn minh thuộc về một thời kỳ lịch sử của Hy Lạp khởi đầu từ thời kỳ Tăm tối của Hy Lạp khoảng từ thế kỷ XII cho tới thế kỷ thứ IX TCN và kéo dài đến cuối thời kỳ cổ đại (khoảng năm 600 Công Nguyên). Tiếp nối giai đoạn này là sự bắt đầu của giai đoạn đầu thời kỳ trung cổ và kỷ nguyên Byzantine[1]. Khoảng ba thế kỷ sau giai đoạn sụp đổ cuối thời kỳ Đồ đồng của nền văn minh Mycenaean, các thành bang Hy Lạp đã bắt đầu hình thành vào thế kỷ thứ VIII trước Công nguyên, mở ra thời kì Hy Lạp cổ xưa và quá trình thuộc địa hóa khu vực Địa Trung Hải. Tiếp theo, đó là thời kỳ Hy Lạp cổ điển, kỷ nguyên này được bắt đầu bằng các cuộc Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư, kéo dài từ thế kỷ thứ V cho đến thế kỷ thứ IV TCN. Nhờ vào các cuộc chinh phạt được Alexandros Đại Đế của Macedonia thực hiện, nền văn minh Hy Lạp hóa đã phát triển rực rỡ trải dài từ khu vực Trung Á cho đến tận cùng phía tây của khu vực biển Địa Trung Hải. Thời kỳ Hy Lạp hóa đi đến hồi kết khi Cộng hòa La Mã tiến hành chinh phạt và sáp nhập các vùng đất nằm ở phía đông khu vực biển Địa Trung Hải, họ đã thành lập ra các tỉnh như Macedonia của La Mã, và sau này là tỉnh Achaea của Đế quốc La Mã.

Nền văn hóa truyền thống cổ xưa của Hy Lạp, đặc biệt quan trọng là về triết học, đã có một tác động ảnh hưởng can đảm và mạnh mẽ đến La Mã cổ đại, mà đã giúp truyền bá nó đến nhiều vùng đất khác nhau của khu vực Địa Trung Hải và Châu Âu. Vì nguyên do này, nền văn hóa truyền thống Hy Lạp cổ xưa thường được coi là cội nguồn văn hóa truyền thống mà góp thêm phần tạo ra nền tảng cho nền văn hóa truyền thống phương Tây thời kỳ cận đại và còn được coi là cái nôi của nền văn minh phương Tây. [ 2 ] [ 3 ] [ 4 ]

Kỷ nguyên cổ điển ở khu vực Địa Trung Hải thường được cho là đã bắt đầu vào thế kỷ thứ VIII trước Công nguyên [5] và kết thúc vào thế kỷ thứ VI Công Nguyên.

Trước khi bước vào kỷ nguyên cổ xưa, Hy Lạp đã trải qua kỷ nguyên tăm tối ( khoảng chừng từ 1200 – 800 TCN ), đặc trưng khảo cổ học của thời kỳ này đó là phong thái phong cách thiết kế tiền hình học phẳng, và hình học phẳng trên những đồ gốm. Tiếp theo sau kỷ nguyên tăm tối là thời kỳ cổ xưa, mở màn từ khoảng chừng thế kỷ thứ VIII trước Công nguyên. Thời kỳ cổ xưa đã tận mắt chứng kiến những bước ​ ​ tăng trưởng bắt đầu trong văn hóa truyền thống và xã hội Hy Lạp ; cái mà đã tạo nên nền tảng cho thời kỳ cổ xưa [ 6 ]. Tiếp sau thời kỳ cổ xưa, thời kỳ cổ xưa ở Hy Lạp theo quy ước được cho là đã khởi đầu từ thời gian người Ba Tư thực thi xâm lược Hy Lạp vào năm 480 TCN và lê dài cho đến khi Alexandros Đại đế qua đời vào năm 323 TCN. [ 7 ] Thời kỳ này được đặc trưng bởi một phong thái vốn được những nhà nghiên cứu xem như thể chuẩn mực, phong thái ” cổ xưa “, ví dụ điển hình như được biểu lộ ở ngôi đền Parthenon. Về mặt chính trị, thời kỳ cổ xưa tận mắt chứng kiến sự thống trị của Athen và liên minh Delios trong thế kỷ thứ V TCN, nhưng sau đó quyền bá chủ lại rơi vào tay của người Sparta vào đầu thế kỷ thứ IV trước công nguyên, trước khi quyền bá chủ được chuyển sang cho Thebes và Liên minh Boeotia và ở đầu cuối là liên minh Corinth do Macedonia chỉ huy. Hai sự kiện điển hình nổi bật nhất của thời kỳ này đó là những ​ ​ cuộc Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư và sự trổi dậy của Macedonia .Tiếp sau thời kỳ cổ xưa là thời kỳ Hy Lạp hóa ( 323 – 146 TCN ), trong tiến trình này văn hóa truyền thống và quyền lực tối cao của người Hy Lạp đã được lan rộng ra sang khu vực Trung và Cận Đông. Thời kỳ này khởi đầu vào thời gian Alexandros Đại đế qua đời và kết thúc khi người La Mã chinh phục trọn vẹn Hy Lạp. Thời kỳ Hy Lạp thuộc La Mã thường được cho là khởi đầu từ lúc người La Mã giành thắng lợi trước người Corinth tại trận Corinth vào năm 146 trước công nguyên cho đến khi Constantinus Đại đế chọn Byzantium trở thành kinh đô mới của Đế quốc La Mã vào năm 330 của Công Nguyên. Sau cùng, thời kỳ Hậu cổ đại là tên gọi chung cho thời kỳ diễn ra quy trình Cơ Đốc hóa mở màn từ cuối thế kỷ IV cho đến đầu thế kỷ thứ VI của Công Nguyên, thời gian kết thúc của nó nhiều lúc được coi là vào lúc nhà vua Justinian I ra lệnh đóng cửa học viện chuyên nghành Athens vào năm 529. [ 8 ]

Người Hy Lạp được cho là đã di chuyển về phía nam về phía bán đảo Balkan thành vài đợt vào cuối thiên niên kỷ 3 TCN, lần cuối vào lúc cuộc xâm lăng của người Dorian. Thời kỳ từ 1600 TCN đến khoảng 1100 TCN được miêu tả trong Lịch sử của Hy Lạp Mycenae là triều đại của vua Agamemnon và cuộc chiến thành Troia được kể trong các bản anh hùng ca của Homer. Thời kỳ từ 1100 TCN đến thế kỷ VIII TCN là một “thời kỳ tối tăm” với không một tư liệu nào được giữ lại, và rất hiếm bằng chứng khảo cổ còn lại. Các tư liệu cấp hai và ba như Lịch sử của Herodotus, Mô tả về Hy Lạp của Pausanias, Bibliotheca của Diodorus và Chronicon của Jerome, miêu tả sơ lược lịch sử và danh sách các vua của thời kỳ này. Lịch sử của Hy Lạp cổ đại thường được kết thúc với sự chấm dứt của triều đại Alexandros Đại Đế, người chết năm 323 TCN. Những sự kiến sau đó được miêu tả trong Hy Lạp thời cổ.

Cần xem xét cẩn trọng nguồn tham thảo khi khám phá về lịch sử vẻ vang Hy Lạp cổ đại. Những sử gia và chính trị gia có tác phẩm sống sót đến nay như Herodotus, Thucydides, Xenophon, Demosthenes, Platon và Aristotle, đa số là người thành Athena hay ủng hộ Athena. Điều đó lý giải vì sao ta biết về lịch sử vẻ vang và chính trị của Athena nhiều hơn những thành phố khác, và tại sao tất cả chúng ta phần đông không biết mấy về những nơi khác. Hơn nữa những người này hầu hết chỉ tập trung chuyên sâu viết về chính trị, quân sự chiến lược và lịch sử dân tộc ngoại giao, và bỏ lỡ kinh tế và xã hội. Do vậy toàn bộ lịch sử vẻ vang về Hy Lạp cổ đại cần được nghiên cứu và điều tra thận trọng với những hạn chế từ những tư liệu tìm hiểu thêm này .

Sự trỗi dậy của Hy Lạp[sửa|sửa mã nguồn]

Vào thế kỷ thứ VIII TCN Hy Lạp cổ đại khởi đầu trỗi dậy từ Thời kỳ Tăm tối sau khi nền văn minh Mycenae sụp đổ. Nhiều văn bản bị mất và chữ viết Mycenae bị quên lãng, nhưng người Hy Lạp sau đó đã dùng bảng vần âm Phoenici và tạo ra bảng vần âm Hy Lạp và từ khoảng chừng 800 TCN những ghi chép mở màn Open. Hy Lạp cổ đại bị phân loại thành nhiều hội đồng tự quản nhỏ, điều này phản ánh hình dạng địa lý của Hy Lạp, nơi mà những hòn đảo, thung lũng và đồng bằng bị chia cắt nhau bởi biển cả hay những dãy núi .Cùng với sự hồi sinh về mặt kinh tế, dân số đã tăng trưởng vượt quá số lượng giới hạn cung ứng của đất trồng trọt. Từ khoảng chừng 750 TCN người Hy Lạp khởi đầu 250 năm lan rộng ra, thiết lập thuộc địa về mọi hướng. Về hướng đông, bờ biển Aegea thuộc Tiểu Á được chiếm làm thuộc địa tiên phong, tiếp theo là Kypros, những vùng ven biển của Thrace, vùng biển Marmara và vùng phía nam Biển Đen. Cuối cùng thuộc địa của Hy Lạp mở tới tận phía đông bắc vùng Ukraina ngày này. Về phía tây, Albania, Sicilia và nam Ý được thiết lập thuộc địa, sau đó là vùng ven biển phía nam của Pháp, Corse, và kết thúc ở đông bắc Tây Ban Nha. Những thuộc địa của Hy Lạp cũng được lập tại Ai cập và Libya. Syracuse, Napoli, Marseille và Istanbul ngày này đã khởi đầu từ những thuộc địa của Hy Lạp là Syracusa, Neapolis, Massilia và Byzantium .Vào thế kỷ thứ VI TCN Hy Lạp đã trở thành một khu vực văn hóa truyền thống và ngôn từ to lớn hơn nhiều so với diện tích quy hoạnh địa lý của Hy Lạp lúc bấy giờ. Những vùng đất thuộc địa của Hy Lạp không bị trấn áp về mặt chính trị vẫn duy trì những liên kết tôn giáo và thương mại với những thành phố thiết lập ra chúng .

Người Hy Lạp tổ chức thành những xã hội độc lập cả ở quê nhà và bên ngoài, và thành phố (polis) trở thành đơn vị chính quyền cơ bản của Hy Lạp.

Xung đột xã hội và chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Những thành phố Hy Lạp cổ ban đầu theo chế độ quân chủ, mặc dù rất nhiều thành phố khá nhỏ và danh xưng “vua” (basileus) dành cho người đứng đầu những thành phố này là quá trang trọng. Hy Lạp cổ đại không có nhiều đất canh tác và quyền lực nằm trong tay thiểu số tầng lớp địa chủ, những người này hình thành nên một tầng lớp quý tộc chiến binh thường xuyên gây chiến giữa các thành phố để giành đất và nhanh chóng chấm dứt chế độ quân chủ. Cũng khoảng thời gian này nổi lên một tầng lớp thương nhân (với sự xuất hiện tiền xu vào khoảng 680 TCN) dẫn đến mâu thuẫn giai cấp tại các thành phố lớn. Từ 650 TCN trở đi, các tầng lớp quý tộc đánh nhau không phải để bị lật đổ và thay thế bởi những lãnh chúa thường dân, gọi là tyrranoi (từ này không nên hiểu theo nghĩa ngày nay là một nhà độc tài hay bạo chúa–tyrant).

Vào thế kỷ thứ VI TCN có một số ít thành phố đã nổi lên tại Hy Lạp cổ : Athena, Sparta, Corinth và Thebes. Mỗi thành phố đó đều trấn áp những vùng nông thôn phụ cận và những thành thị nhỏ quanh nó, và Athena và Corinth đã trở thành những TT quyền lực tối cao về hàng hải và thương mại. Athena và Corinth cũng ganh đua nhau để chi phối nền chính trị Hy Lạp liên tục nhiều thế hệ .Tại Sparta, những tầng lớp quý tộc chiếm hữu đất đai nắm quyền lực tối cao, và hiến pháp do Lycurgus ( Sparta ) đưa ra ( vào khoảng chừng 650 TCN ) đã củng cố ngặt nghèo quyền lực tối cao của những tầng lớp này đồng thời đem lại cho Sparta một chính sách quân phiệt dưới một nền quân chủ lưỡng chế. Sparta chi phối những thành phố khác của bán đảo Peloponnesus, ngoại trừ Argus và Achaia .Tại Athena, ngược lại, chế độ quân chủ được bãi bỏ vào năm 683 TCN, và những cải cách của Solon đã lập nên một mạng lưới hệ thống cơ quan chính phủ ôn hòa của những tầng lớp quý tộc. Tiếp sau đó là chính thể chuyên chế của Peisistratos với những người con trai của ông, những người này đã biến Athena thành một TT quyền lực tối cao mạnh về hàng hải và thương mại. Khi mái ấm gia đình Peisistratos bị lật đổ, Cleisthenes thiết lập một nền dân chủ tiên phong trên quốc tế ( 500 TCN ), trong đó quyền lực tối cao được nắm bởi hội đồng những công dân phái mạnh của thành phố. Tuy nhiên cần phải nhớ rằng chỉ một phần thiểu số những phái mạnh cư trú được coi là công dân thành phố, tức là không tính đến người nô lệ, người nô lệ được giải phóng và những ai không phải dân cư của thành Athena .

Chiến tranh với Ba Tư[sửa|sửa mã nguồn]

Tại vùng Ionia ( lúc bấy giờ là vùng biển Aegea thuộc Thổ Nhĩ Kỳ ), những thành phố của Hy Lạp cổ, gồm có những TT lớn như Miletus và Halicarnassus, đã không hề duy trì nền độc lập của họ và bị Đế chế Ba Tư trấn áp vào giữa thế kỷ thứ VI TCN. Năm 499 TCN, người Hy Lạp tại đây đã thực thi cuộc khởi nghĩa Ionia, và Athena cùng vài thành phố khác của Hy Lạp cổ đã tiếp viện .Năm 490 TCN, nhà vua Darius I đã tàn phá những thành phố ở Ionia và điều một hạm chiến để tàn phá người Hy Lạp. Người Ba Tư cập bến ở Attica và đã bị quân Hy Lạp cổ, dưới sự chỉ huy của tướng thành Athena là Miltiades, vượt mặt tại trận Marathon. Gò đất mai táng người Athena chết trong trận này vẫn hoàn toàn có thể thấy được ở Marathon .Mười năm sau, người kế tục Darius, nhà vua Xerxes I đã cử một đội quân lớn bằng đường đi bộ tới Hy Lạp. Sau khi bị vua Sparta Leonidas I giữ chân tại trận Thermopylae, Xerxes đã tiến vào Attica, chiếm và đốt thành Athena. Nhưng người Athena đã rút khỏi thành phố bằng đường thủy, và dưới sự chỉ huy của Themistocles họ đã vượt mặt hạm chiến Ba Tư tại trận Salamis. Một năm sau, người Hy Lạp, dưới sự chỉ huy của tướng thành Sparta là Pausanius, đã đánh thắng quân Ba Tư tại Plataea .Hạm đội Athena sau đó quay sang đuổi người Ba Tư ra khỏi biển Aegea, và năm 478 TCN họ đã chiếm được Byzantium. Kết quả là Athena đã tóm gọn toàn bộ những chính quyền sở tại trên những hòn đảo và vài liên minh trên đất liền vào một khối gọi là Liên minh Delos ( vì của cải của họ được cất giấu trên hòn hòn đảo rất linh mang tên này ). Người Sparta, mặc dầu cũng tham gia cuộc chiến tranh nhưng sau đó lại rút lui, để cho Athens trở thành một TT quyền lực tối cao về hàng hải và thương nghiệp không hề khuất phục .

Ưu thế của Athens[sửa|sửa mã nguồn]

Chiến tranh Hy Lap-Ba Tư đã tạo lợi thế cho Athens thống trị Hy Lạp cổ trong suốt một thế kỷ. Athens đã làm chủ trọn vẹn trên biển, và cũng đứng đầu về sức mạnh thương nghiệp, mặc dầu thành Corinth cũng là đối thủ cạnh tranh cạnh tranh đối đầu đáng gờm. Người chỉ huy Athens, lúc đó là Pericles, đã dùng những cống nạp của những thành viên liên minh Delos để kiến thiết xây dựng đền Parthenon, và những khu công trình kiến trúc lớn của Athena cổ đại. Vào giữa thế kỷ thứ V TCN, liên minh này đã trở thành Đế chế Athens, lưu lại bởi việc chuyển giao kho tàng từ Delos đến Parthenon vào năm 454 TCN .Sự giàu có của Athens đã hấp dẫn những người tài từ khắp nơi đổ về Hy Lạp, và cũng tạo ra một những tầng lớp giàu có rỗi rãi, và trở thành những người bảo trợ cho nghệ thuật và thẩm mỹ. Nhà nước Athena cũng bảo trợ cho việc học tập và thẩm mỹ và nghệ thuật, đặc biệt quan trọng cho kiến trúc. Athena trở thành TT của văn học, triết học ( xem Triết học Hy Lạp cổ ) và nghệ thuật và thẩm mỹ. Một số tên tuổi lớn nhất của lịch sử vẻ vang văn hóa truyền thống và tri thức phương Tây đã sống ở Athena trong thời kỳ này : những nhà viết kịch Aeschylus, Aristophanes, Euripides và Sophocles, những nhà triết học Aristotle, Plato và Socrates, những nhà sử học Herodotus, Thucydides và Xenophon, nhà thơ Simonides và nhà điêu khắc Pheidias. Theo ngôn từ của Pericles, thành phố trở thành ” trường học của Hy Lạp ” .Những vùng khác của Hy Lạp bắt đầu gật đầu sự chỉ huy của Athena trong đại chiến triền miên chống lại người Ba Tư, nhưng sau khi nhà chính trị bảo thủ Cimon mất quyền vào năm 461 TCN, Athena trở thành một chính quyền sở tại theo đường lối đế quốc ngày càng mở. Sau khi Hy Lạp giành thắng lợi ở trận Eurymedon năm 466 TCN, người Ba Tư không còn là mối rình rập đe dọa nữa, và vài nơi như Naxos, đã cố rút khỏi liên minh nhưng vẫn bị quy phục. Những người chỉ huy mới của Athena, Pericles và Ephialtes, đã khiến mối quan hệ giữa Athena và Sparta trở nên xấu hơn, và năm 458 TCN cuộc chiến tranh đã nổ ra. Sau vài năm không tác dụng, 30 năm tự do đã được ký kết giữa Liên minh Delos và Liên minh Peloponnesus ( gồm có Sparta và liên minh của họ ). Thời gian này trùng với trận đánh cuối giữa Hy Lạp cổ và Ba Tư, một trận đánh ngoài biển Salamis tại Kypros, sau đó là Hiệp ước Hòa bình Callias ( 450 TCN ) giữa Hy Lạp cổ và Ba Tư .

Cuộc chiến với Peloponnesus[sửa|sửa mã nguồn]

Alcibiades
Năm 431 TCN cuộc chiến tranh nổ ra giữa Athena và Sparta cùng những liên minh. Nguyên nhân trực tiếp đến từ tranh chấp giữa Corinth và một trong những thuộc địa của nó, Corcyra ( thời nay là Corfu ), mà Athena đã can thiệp vào. Nguyên nhân sâu xa là sự bất bình của Sparta và những liên minh trước việc Athena ngày càng có ảnh hưởng tác động lớn trong Hy Lạp cổ. Cuộc chiến lê dài 27 năm, một phần bởi Athena ( sức mạnh thủy quân ) và Sparta ( sức mạnh lục quân ) không bên nào giành được lợi thế trọn vẹn .Chiến lược khởi đầu của Sparta là xâm lấn Attica, nhưng dân thành Athena đã kịp lùi về trong thành của họ. Sự bùng phát của dịch bệnh trong thành phố đã gây ra những tổn thất nặng nề, trong đó có cả Pericles. Cùng thời hạn này thủy quân Athena đã tiến công Peloponnesus, thắng lợi trong những trận đánh tại Naupactus ( 429 TCN ) và Pylos ( 425 TCN ). Tuy nhiên cả hai bên đều không giành được một thắng lợi quyết định hành động. Sau vài năm cuộc chiến tranh không đem lại tác dụng, người chỉ huy ôn hòa của Athena là Nicias đã ký kết Hòa ước Nicias ( 421 TCN ) .Tuy nhiên, sự cạnh tranh đối đầu giữa Sparta và một liên minh của Athena là Argos vào năm 418 TCN lại làm bùng lên đại chiến. Tại Mantinea, Sparta đã vượt mặt liên quân của Athena. Chiến tranh lại liên tục, và Alcibiades lên nắm quyền lực tối cao tại Athena. Năm 415 TCN Alcibiades đã thuyết phục Nghị viện Athena mở cuộc viễn chinh chống Syracuse, một liên minh của phe Peloponnesus ở Sicilia. Mặc dù Nicias là người không tin về cuộc viễn chinh Sicilia, ông ta cũng được chỉ định theo Alcibiades để chỉ huy cuộc viễn chinh. Do bị buộc tội, Alcibiades đã trốn đến Sparta và thuyết phục Sparta gửi cứu viện đến Syracuse. Kết quả là cuộc viễn chinh trọn vẹn thất bại và toàn bộ đội quân viễn chinh bị giết. Nicias đã bị hành quyết bởi những người bắt sống ông ta .Sparta giờ đây đã dựng xong một đội quân ( với sự trợ giúp của quân Ba Tư ) và thử thách thủy quân Athena, và cũng tìm được người chỉ huy tài năng là Lysander, người đã có một bước đi kế hoạch bắt đầu là chiếm Hellespont, kho lương của Athena. Bị rình rập đe dọa vì nạn đói, Athena đã gửi một đội quân sau cuối còn lại đến cạnh tranh đối đầu Lysander, và bị vượt mặt tại Aegospotami ( 405 TCN ). Việc mất nốt đội quân này đã khiến Athena sụp đổ trọn vẹn. Năm 404 TCN Athena đã cầu hòa, nhưng Sparta đã cương quyết chiếm đóng Athena, chiếm lấy lực lượng và của cải còn lại của Athena ở những thuộc địa của thành phố này. Đảng phái chống dân chủ đã lên nắm quyền lực tối cao tại Athena với sự ủng hộ của Sparta .

Sparta và sự trỗi dậy của Thebes[sửa|sửa mã nguồn]

Cuộc chiến Peloponnesus kết thúc đã khiến cho nước Sparta vươn lên làm Bá chủ trong quốc tế Hy Lạp cổ đại, nhưng cái nhìn hẹp hòi của những chiến binh xuất sắc Sparta lại không thích hợp với cái ngôi vị đàn anh đó. Chỉ trong vài năm, phe phái dân chủ được phục sinh tại Athena và những thành phố khác. Năm 395 TCN, Triều đình Sparta đã không bổ nhiệm Lysander và Sparta đã mất lợi thế về thủy quân. Athena và Argos, cùng với hai liên minh của Sparta trước kia là Thebes và Corinth, đã tuyên chiến với Sparta trong cuộc Chiến tranh Corinth, và đại chiến này đã kết thúc bất phân thắng bại năm 387 TCN. Cùng năm người Sparta đã khiến toàn dân Hy Lạp sốc khi ký kết Hiệp ước Antalcidas với Ba Tư, đồng nghĩa tương quan với việc dâng hai thành phố của Hy Lạp là Ionia và Cyprus ; như vậy đã đảo ngược một trăm năm lịch sử dân tộc thắng lợi của quân dân Hy Lạp trước người Ba Tư. Người Sparta sau đó còn nỗ lực hủy hoại thành bang Thebes, do đó người Thebes đâm ra lo ngại bèn quay sang liên minh với quân địch cũ của họ là Athena .Tại Thebes khi đó, Epaminondas – người có tài triết học nhưng chưa có sự nghiệp gì trong đời – thống lĩnh ba quân. [ 9 ] Những điềm xấu khiến 1 số ít cận thần Sparta phản đối cuộc chiến tranh, nhưng vua Agesilaus II quá ngoan cố nên ông ta quyết tâm phải trừng trị người Thebes. Vua Sparta là Cleombrotus I thân hành khởi binh. Hai đoàn quân xáp chiến ác liệt tại Leuctra ( 371 TCN ) ; sau cuối, Epaminondas đại thắng và hủy hoại được rất nhiều quân Sparta, trong số đó có cả Cleombrotus I. [ 10 ] Kết quả của thắng lợi vang dội tại Leuctra là sự kết thúc ách bá quyền của Sparta và lưu lại sự trỗi dậy của Thebes. Tuy nhiên nhờ đó Athena cũng đã Phục hồi được sức mạnh trước kia của mình nên lợi thế của Thebes chỉ sống sót trong thời hạn ngắn. Lúc tin đại bại báo về, người dân Sparta đang làm lễ linh đình và họ liền phải dẹp bỏ hội hè. [ 10 ] Pelopidas – vị danh tướng Thebes đã góp thêm phần mang lại thắng lợi này – được cử làm Tổng trấn vùng Boetia. [ 11 ] Quân Thebes thừa thắng liền đánh phá vùng Laconia, làm Agesilaus II phải đau khổ vì quốc gia của ông đã mất đi những năm tháng huy hoàng xưa. Sau đó, người Arcadia lại lâm chiến với Sparta. Quân Sparta do Hoàng tử Archidamus chỉ huy không chết một ai, còn quân Arcadia thảm bại. Trong khi đó, trong đại chiến giữa người Thebes và tên bạo chúa nổi tiếng Alexandros xứ Thes saly, quân Thebes do danh tướng Pelopidas chỉ huy đánh tan nát quân đội của Alexandros. Tuy Pelopidas quyết tử nhưng viện binh hỗ trợ Thebes đến diệt sạch quân của Alexandros. [ 12 ]Khi cuộc chiến tranh Thebes – Sparta lại bùng nổ một lần nữa, quân đội tinh nhuệ nhất của vua Agesilaus II đánh tan nát quân Thebes trong một trận đánh quyết liệt. Trong một trận đánh lớn khác diễn ra tại Mantinea ( 362 TCN ), Epaminondas bị một cung thủ Sparta hạ sát. Sau đó, những thành bang Hy Lạp ký kết hòa ước dù vua Agesilaus II chẳng hề muốn. [ 13 ] Thebes đã mất người chỉ huy vĩ đại, và những người kế vị ông đã sai lầm đáng tiếc khi lao vào đại chiến mười năm với Phocis. Năm 346 TCN người Thebes thỉnh cầu vua xứ Macedonia là Philippos II giúp họ đánh quân Phocis, tạo thời cơ cho Vương quốc Macedonia lần tiên phong can thiệp vào Hy Lạp cổ .

Sự trỗi dậy của Macedonia[sửa|sửa mã nguồn]

Vương quốc Macedonia ( thời nay là Macedonia ) được xây dựng vào thế kỷ thứ VII TCN từ những bộ lạc ở phía bắc của Hy Lạp cổ. Trước đầu thế kỷ thứ IV, họ chỉ đóng một vai trò không đáng kể vào chính trị Hy Lạp cổ nhưng Philip, một người có nhiều tham vọng và đã được giảng dạy ở Thebes, muốn có một vai trò lớn hơn. Đặc biệt, ông ta muốn được đồng ý như một chỉ huy mới của Hy Lạp để lấy lại những thành phố Hy Lạp tại châu Á từ người Ba Tư. Bằng việc chiếm lấy những thành phố Hy Lạp như Amphipolis, Methone và Potidaea, ông ta đã kiếm soát những mỏ vàng và bạc ở Macedonia. Điều này giúp ông có được những nguồn lực để triển khai tham vọng của mình .

Philip đã đặt sự thống trị của Macedonia lên các thành Thessaly (352 TCN) và Thrace, và vào năm 348 TCN ông ta kiểm soát toàn bộ phần phía bắc của Thermopylae. Ông đã sử dụng sự giàu có để mua chuộc những chính trị gia Hy Lạp và lập ra “Đảng Macedonia” ở khắp các thành phố Hy Lạp. Sự can thiệp của ông vào cuộc chiến giữa Thebes và Phocis, đã đem lại cho ông ta sự thừa nhận là người lãnh đạo Hy Lạp, và cho ông ta cơ hội để trở thành nhân vật có ảnh hưởng trong chính trường Hy Lạp. Nhưng bất chấp sự ngưỡng mộ thực sự của ông ta dành cho Athena, người lãnh đạo Athena Demosthenes, trong một loại những bài diễn thuyết nổi tiếng (philippic) đã khích động các thành bang Hy Lạp ngăn cản sự thăng tiến của ông.

Năm 339 TCN Thebes, Athens, Sparta và những bang Hy Lạp khác đã liên minh chống lại Philip và trục xuất ông ta khỏi những thành phố Hy Lạp mà ông chiếm ở miền bắc. Tuy nhiên Philip tiến công trước, tiến sâu vào Hy Lạp và đánh bật liên minh này tại Chaeronea năm 338 TCN. Sự kiện này thường được coi là chấm hết thời kì thành-bang Hy Lạp cổ như những đơn vị chức năng chính trị độc lập, mặc dầu trên trong thực tiễn Athena và những thành phố khác vẫn sống sót như những bang độc lập tận đến thời La Mã .Philip đã cố chinh phục Athena bằng việc xu nịnh và quà cáp, nhưng cách này không thật sự thành công xuất sắc. Ông ta tổ chức triển khai những thành phố thành Liên minh Corinth và loan báo sẽ thực thi một cuộc xâm lược Ba Tư để giải phóng những thành phố Hy Lạp và trả thù những cuộc xâm lấn của Ba Tư vào đầu thế kỷ trước. Tuy nhiên ông đã bị ám sát ( 336 TCN ) trước khi triển khai ý đồ này .

Những cuộc chinh phạt của Alexandros[sửa|sửa mã nguồn]

Người con trai 20 tuổi Alexandros của Philip thừa kế ông ta, và ngay tức khắc thực thi những kế hoạch của cha mình. Khi nhận thấy Athena suy sụp, Alexandros muốn Phục hồi lại chiến tích cũ như của Athena bằng cách vượt mặt Ba Tư. Ông đi đến Corinth để được liên minh những thành phố Hy Lạp công nhận là lãnh tụ của người Hy Lạp, sau đó đi về phía bắc để tập trung chuyên sâu lực lượng. Đội quân ông đưa đi đánh Đế chế Ba Tư về cơ bản là người Macedonia, nhưng nhiều người cùng lý tưởng ở những thành phố khác của Hy Lạp cũng đầu quân. Tuy nhiên trong khi Alexandros thực thi chiến dịch ở Thrace, ông nghe tin ở Hy Lạp có làm mưa làm gió. Ông lập tức trở lại phía nam, chiếm Thebes và hủy hoại thành phố này như một lời cảnh báo nhắc nhở đến những thành bang Hy Lạp khác, rằng sức mạnh của ông sẽ không hề kháng cự được .Năm 334 TCN Alexandros tiến vào châu Á và đánh bại quân Ba Tư tại sông Granicus. Chiến thắng này được cho phép ông trấn áp vùng biển Ionia, và ông đã mở một cuộc diễu hành thắng lợi qua những thành phố Hy Lạp được giải phóng. Sau khi sắp xếp xong mọi việc tại Anatolia, ông tiến về phía nam đến Syria qua Cilicia, nơi ông đã vượt mặt Darius III của Ba Tư tại Issus ( 333 TCN ). Sau đó ông lại tiến vào Ai Cập qua Phoenicia, nơi ông chỉ gặp một sự kháng cự nhỏ, và người Ai Cập đã nghênh đón ông như một người giải phóng họ khỏi ách thống trị của người Ba Tư .Darius lúc đó sẵn sàng chuẩn bị đàm phán độc lập và Alexandros hoàn toàn có thể trở về quê nhà ăn mừng thắng lợi, nhưng ông vẫn quyết tâm xâm lăng Ba Tư để trở thành bá chủ quốc tế. Ông tiến về hướng đông bắc ngang qua Syria và Lưỡng Hà, liên tục vượt mặt Darius tại Gaugamela ( 331 TCN ). Darius chạy trốn và đã bị chính những người theo ông ta giết chết. Lúc này Alexandros trở thành nhà vua của Đế chế Ba Tư, chiếm Susa và Persepolis mà không gặp phải sự kháng cự nào .Trong lúc đó, những thành phố của Hy Lạp liên tục nỗ lực thoát khỏi sự trấn áp của Macedonia. Tại Megalopolis năm 331 TCN, nhiếp chính của Alexandros là Antipater vượt mặt người Sparta, vốn đã khước từ gia nhập liên minh Corinth hay công nhận quyền lực tối cao của Macedonia. Alexandros liên tục chinh chiến, đánh tan tác người Scythia tại sông Jaxartes ( 329 TCN ), [ 14 ] hành quân qua những nơi mà giờ đây là Afghanistan và Pakistan, đến lưu vực sông Ấn Độ, và vào năm 326 TCN ông đã tới Punjab. Ông đã hoàn toàn có thể tiến xuống sông Hằng để vào Bengal nhưng quân đội của ông cho rằng họ đang ở nơi tận cùng của quốc tế, nên đã không tiến thêm nữa. Alexandros miễn cưỡng quay trở về, và chết vì một cơn sốt tại Babylon năm 323 TCN, khi đó ông mới 33 tuổi .Đế chế Alexandros sớm tan vỡ sau khi ông chết, nhưng những cuộc viễn chinh của ông đã làm đổi khác quốc tế Hy Lạp một cách lâu bền hơn. Hàng ngàn người đi cùng hay sau ông đã đến định cư ở những thành phố mới của Hy Lạp mà ông đã lập ra khi chinh chiến, trong đó có thành phố mang tên ông là Alexandria ở Ai Cập. Các vương quốc nói tiếng Hy Lạp cũng được thiết lập ở Ai Cập, Syria, Iran và Bhalika. Thời kỳ Hy Lạp hóa đã khởi đầu .

Hy Lạp thời Hy Lạp hóa[sửa|sửa mã nguồn]

The major Hellenistic realms included the Diadochi kingdoms:
 Vương quốc của Vương quốc của Ptolemy I Soter Vương quốc của Vương quốc của Cassander Vương quốc Vương quốc Lysimachus Vương quốc Vương quốc SeleukosCũng được hiển thị trên map :
 Carthage (không phải tiếng Hy Lạp) Rome (không phải tiếng Hy Lạp)Các khu vực màu cam thường bị tranh chấp sau năm 281 trước Công nguyên. Vương quốc Pergamon chiếm một số ít khu vực này. Không được hiển thị : Vương quốc Ấn-Hy Lạp .
Thời kỳ Hy Lạp hóa lê dài từ năm 323 TCN, lưu lại sự kết thúc của những cuộc cuộc chiến tranh của Alexandros Đại đế, tới khi sáp nhập Hy Lạp bởi Cộng hòa La Mã vào năm 146 TCN. Mặc dù sự thiết lập của luật lệ La Mã đã không phá vỡ sự liên tục của xã hội Hy Lạp hóa và văn hóa truyền thống, mà về cơ bản vẫn không biến hóa cho đến khi sự sinh ra của Kitô giáo, nó đã ghi lại sự kết thúc của nền độc lập chính trị Hy Lạp .Trong thời kỳ Hy Lạp hóa, tầm quan trọng của ” Hy Lạp chính quốc ” ( nghĩa là chủ quyền lãnh thổ của Hy Lạp văn minh ) trong quốc tế nói tiếng Hy Lạp suy giảm mạnh. Các TT lớn của văn hóa truyền thống Hy Lạp là Alexandria và Antioch, Hà Nội Thủ Đô của triều đại Ptolemaios Ai Cập và Seleukos Syria tương ứng .Những cuộc chinh phạt của Alexandros đã có một số ít hậu quả cho những thành bang Hy Lạp. Nó mở ra chân trời rộng mở cho người Hy Lạp, làm cho những cuộc xung đột giữa những thành phố trở nên bất tận và một làn sóng di cư không thay đổi, đặc biệt quan trọng là giới trẻ và đầy tham vọng, tới những đế quốc Hy Lạp mới ở phía đông. Nhiều người Hy Lạp di cư đến Alexandria, Antioch và nhiều thành phố Hy Lạp khác mới được xây dựng theo sự lưu lại của Alexandros, ca tới tận những gì được giờ đây là Afghanistan và Pakistan, nơi những vương quốc Hy Lạp-Bactria và Vương quốc Ấn-Hy Lạp sống sót cho đến cuối thế kỷ I TCN .Sau cái chết của Alexandros và sau những cuộc xung đột khá lâu, đế chế của ông đã bị phân loại giữa những tướng của mình, hiệu quả là hình thành Vương quốc Ptolemaios ( ở Ai Cập ), vương quốc Seleukos ( nằm ở Cận đông, Lưỡng Hà và Ba Tư ) và triều đại Antigonos tại Macedonia. Trong tiến trình này, những thành bang ( poleis ) của Hy Lạp đã hoàn toàn có thể giành lại một số ít quyền tự do của họ, mặc dầu vẫn còn trên danh nghĩa chịu sự quản lý của Vương quốc Macedonia .Các thành bang tự xây dựng hai liên minh, Liên minh Achaea ( gồm có cả Thebes, Corinth và Argos ) và Liên minh Aetolia ( gồm có Sparta và Athen ). Trong phần đông thời hạn cho đến khi La Mã chinh phục, những liên minh của họ thường là có cuộc chiến tranh với nhau, hoặc liên minh với những bên khác nhau trong những cuộc xung đột giữa những Diadochi ( những vương quốc kế tục đế chế của Alexandros ) .
Territories and expansion of the Indo-Greeks.[15]
Vương quốc Antigonos đã tham gia vào một cuộc cuộc chiến tranh với Cộng hòa La Mã vào cuối thế kỷ thứ III. Mặc dù cuộc cuộc chiến tranh Macedonia lần thứ nhất đã bất phân thắng bại, người La Mã, đã liên tục triển khai đại chiến với Macedonia cho đến khi nó đã trọn vẹn bị sáp nhập vào Cộng hòa La Mã ( năm 149 trước Công nguyên ). Trong khi ở phía đông đế chế Seleukos cồng kềnh từ từ tan rã, mặc dầu một phần còn sống sót cho đến năm 64 trước Công nguyên, trong khi Vương quốc Ptolemaios ở Ai Cập liên tục sống sót cho đến năm 30 trước Công nguyên, khi nó cũng bị chinh phục bởi những người La Mã. Liên minh Aetolia đã tăng cường cẩn trọng với sự hiện hữu của La Mã ở Hy Lạp, và đứng về phía vương quốc Seleukos trong cuộc chiến tranh La Mã-Syria, khi người La Mã đã thắng lợi, liên minh đã bị sáp nhập vào nước Cộng hòa. Mặc dù liên minh Achaea sống sót lâu hơn cả liên minh Aetolia và Macedonia, nó cũng nhanh gọn bị vượt mặt và bị sáp nhập bởi những người La Mã vào năm 146 TCN, mang đến dấu chấm hết cho sự độc lập của toàn bộ những thành bang Hy Lạp .

Hy Lạp thời La Mã[sửa|sửa mã nguồn]

Bán đảo Hy Lạp đã nằm dưới sự quản lý của La Mã trong năm 146 TCN, Macedonia trở thành một tỉnh của La Mã, trong khi phía Nam Hy Lạp nằm dưới sự giám sát của thái thú của Macedonia. Tuy nhiên, 1 số ít thành bang Hy Lạp đã cố gắng nỗ lực để duy trì nền độc lập một phần và tránh thuế. Những hòn hòn đảo ở Aegea đã được thêm vào vùng chủ quyền lãnh thổ này trong năm 133 TCN. Athens, và những thành phố Hy Lạp khác nổi dậy trong năm 88 TCN, và bán đảo bị tiêu diệt bởi tướng La Mã Sulla. Các cuộc nội chiến La Mã tàn phá vùng đất này hơn nữa, cho đến khi Augustus tổ chức triển khai bán đảo thành tỉnh Achaea trong năm 27 trước Công nguyên .

Các vùng đất[sửa|sửa mã nguồn]

Map showing the major regions of mainland ancient Greece, and adjacent “barbarian” lands.
Các lãnh địa của Hy Lạp có nhiều đồi núi, và tác dụng là, Hy Lạp cổ đại gồm có nhiều khu vực nhỏ hơn đều có ngôn từ riêng của mình, đặc trưng văn hóa truyền thống và truyền thống. Khu vực và xung đột khu vực đã được một đặc trưng điển hình nổi bật của Hy Lạp cổ đại. Các thành phố có xu thế được đặt tại thung lũng giữa núi, hoặc ở đồng bằng ven biển, và thống trị một khu vực nhất định xung quanh .Ở phía nam nằm trên bán đảo Peloponnese, tự nó gồm có những vùng Laconia ( đông nam ), Messenia ( tây nam ), Elis ( phía tây ), Achaia ( phía Bắc ), Korinthia ( hướng đông bắc ), Argolis ( phía đông ), và Arcadia ( TT ). Những tên này sống sót cho đến ngày này là Q. của Hy Lạp văn minh, mặc dầu có ranh giới hơi khác nhau. Vùng đất chính của Hy Lạp ở phía bắc, ngày này gọi là Trung Hy Lạp, gồm có Aetolia và Acarnania ở phía tây, Locris, Doris, và Phocis ở TT, trong khi ở phía đông là Boeotia, Attica, và Megaris. Thes saly nằm phía hướng đông bắc, trong khi Epirus nằm về phía tây bắc. Epirus lê dài từ Vịnh Ambracia ở phía Nam đến vùng núi và sông Ceraunian Aoos ở phía bắc, và gồm có Chaonia ( phía Bắc ), Molossia ( TT ), và Thes protia ( phía nam ). Ở góc phía đông bắc là Macedonia, [ 16 ] bắt đầu gồm có hạ Macedonia và khu vực của nó, ví dụ điển hình như Elimeia, Pieria, và Orestis. Khoảng thời hạn của Alexandros I của Macedonia, những vị vua triều đại Argead của Macedonia khởi đầu lan rộng ra tới Thượng Macedonia, vùng đất nơi sinh sống của bộ lạc Macedonia độc lập như Lyncestae và Elmiotae, về phía Tây, vượt sông Axius, là Eordaia, Bottiaea, Mygdonia, và Almopia, nơi những bộ tộc Thracian định cư [ 17 ]
Greek cities & colonies c. 350 BC.

Trong thời kì cổ xưa, dân số Hy Lạp đã tăng vượt quá khả năng canh tác của đất vốn bị giới hạn (theo một ước tính, dân số của Hy Lạp cổ đại tăng thêm hơn mười lần trong khoảng thời gian từ 800 TCN đến 400 TCN, tăng từ dân số là 800.000 đến một số lượng dân số ước tính tổng số 10-13000000).[18]

Từ khoảng chừng năm 750 TCN người Hy Lạp mở màn 250 năm lan rộng ra, thiết kế xây dựng những thuộc địa theo toàn bộ những hướng. Về phía đông, bờ biển Aegea của Tiểu Á được chiếm làm thuộc địa tiên phong, tiếp theo là Cyprus và những bờ biển của Thrace, vùng biển Marmara và bờ biển phía nam Biển Đen .Cuối cùng thuộc địa của Hy Lạp đã đạt đến tận phía đông bắc là Ukraine và Nga ngày này ( Taganrog ). Về phía tây bờ biển Illyria, Sicilia và miền Nam Ý đã có người định cư, tiếp theo là miền Nam nước Pháp, Corse, và thậm chí còn cả phía đông bắc Tây Ban Nha. Thuộc địa của Hy Lạp cũng đã được xây dựng tại Ai Cập và Libya .Syracuse, Napoli, Marseille và Istanbul ngày này đã có sự khởi đầu là thuộc địa của Hy Lạp như Syracusae ( Συρακούσαι ), Neapolis ( Νεάπολις ), Massalia ( Μασσαλία ) và Byzantion ( Βυζάντιον ). Các thuộc địa đã đóng một vai trò quan trọng trong sự truyền bá ảnh hưởng tác động của Hy Lạp khắp châu Âu, và cũng tương hỗ trong việc xây dựng mạng lưới kinh doanh thương mại khoảng cách dài giữa những thành phố Hy Lạp, vương quốc, thôi thúc nền kinh tế của Hy Lạp cổ đại .

Chính trị và xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Hy Lạp cổ đại gồm có nhiều hơn hoặc ít hơn hàng trăm thành bang độc lập ( polei ). Đây là một trường hợp không giống như hầu hết những xã hội đương thời khác, mà hoặc một bộ tộc, hay một vương quốc quản lý một vùng chủ quyền lãnh thổ tương đối lớn. Chắc chắn vị trí địa lý của Hy Lạp – chia cắt và phân loại bởi những ngọn đồi, núi và con sông – góp thêm phần vào tính rời rạc của Hy Lạp cổ đại. Một mặt, người Hy Lạp cổ đại đã không có hoài nghi rằng họ là ” một dân tộc bản địa, họ có cùng tôn giáo, văn hóa truyền thống cơ bản giống nhau, và cùng một ngôn từ. Hơn nữa, người Hy Lạp đã rất ý thức về nguồn gốc bộ lạc của họ, Herodotus đã hoàn toàn có thể để phân loại thoáng rộng những thành bang theo bộ lạc. Tuy nhiên, mặc dầu những mối quan hệ cao hơn này sống sót, chúng có vẻ như hiếm khi có một vai trò quan trọng trong chính trị Hy Lạp. Sự độc lập của những poleis được bảo vệ rất mãnh liệt, thống nhất quốc gia là một cái gì đó hiếm khi có trong dự trù của người Hy Lạp cổ đại. Ngay cả khi, trong cuộc xâm lược Hy Lạp lần thứ hai của người Ba Tư, một nhóm những thành bang đã tự mình liên minh để bảo vệ Hy Lạp, hầu hết những polei vẫn trung lập, và sau khi vượt mặt Ba Tư, những liên minh nhanh gọn quay ra tranh giành. [ 19 ]Như vậy, đặc trưng chính của mạng lưới hệ thống chính trị Hy Lạp cổ đại ; trước hết, là đặc thù rời rạc của nó, và thứ hai là sự tập trung chuyên sâu đặc biệt quan trọng vào những TT thành thị trong số những vương quốc nhỏ bé khác. Các đặc trưng của mạng lưới hệ thống Hy Lạp liên tục chứng tỏ bằng những thuộc địa mà họ thiết lập trên khắp vùng biển Địa Trung Hải, mặc dầu chúng hoàn toàn có thể coi như một Polis Hy Lạp nhất định như thành bang ‘ mẹ ‘ của chúng ( và vẫn có tình cảm với nó ), chúng đã là một thành bang trọn vẹn độc lập .Chắc chắn những Poleis nhỏ hơn hoàn toàn có thể bị thống trị bởi những nước láng giềng lớn hơn, nhưng cuộc chinh phục hoặc sự quản lý trực tiếp của một thành bang khác Open khá hiếm. Thay vào đó, một hóm poleis lập thành một liên minh. Sau đó trong thời kỳ cổ xưa, những liên minh sẽ trở nên ít hơn và lớn hơn, được thống trị bởi một thành phố ( đặc biệt quan trọng là Athen, Sparta và Thebes ), và thường những poleis sẽ bị ép buộc phải tham gia do bị rình rập đe dọa cuộc chiến tranh ( hoặc như thể một phần của một hiệp ước tự do ). Ngay cả sau khi Philippos II của Macedonia ‘ chinh phục ‘ phần TT của Hy Lạp cổ đại, ông đã không nỗ lực để sáp nhập vùng chủ quyền lãnh thổ ấy, hoặc thống nhất thành một tỉnh mới, nhưng chỉ đơn thuần là bắt buộc những poleis tham gia Liên minh Corinth của riêng mình .

Chính quyền và pháp luật[sửa|sửa mã nguồn]

Ban đầu nhiều thành bang Hy Lạp có vẻ như đã là những vương quốc nhỏ, thường có một quan chức thành phố triển khai 1 số ít công dụng, nghi lễ của vua ( basileos ), ví dụ như basileos Archon tại Athens [ 21 ] Tuy nhiên, vào thời kỳ cổ xưa và những sự hiểu biết lịch sử vẻ vang tiên phong, hầu hết đã chuyển thành chính sách một nhóm quý tộc đầu sỏ. Vẫn chưa rõ đúng mực làm thế nào sự biến hóa này xảy ra .Chắc chắn, sự thống trị về chính trị và đi kèm với nó là sự tập trung chuyên sâu hàng loạt của cải vào tay một nhóm nhỏ những mái ấm gia đình dễ gây ra không ổn định xã hội trong thành bang. Ở nhiều thành phố, một bạo chúa ( không phải trong ý nghĩa tân tiến chỉ chế độ độc đoán đàn áp ), vào một thời gian nào đó sẽ nắm quyền trấn áp và quản lý theo ý mình .
Những nét đặc trưng của xã hội Hy Lạp cổ đại là sự chia phân loại giữa người tự do và nô lệ, vai trò khác nhau giữa phái mạnh và phái đẹp, sự ít phân biệt vị thế xã hôi dựa trên gốc gác sinh ra, và sự quan trọng của tôn giáo. Lối sống của người Athena là thông dụng trong quốc tế Hy Lạp so với chế độ đặc biệt của Sparta .

Cấu trúc xã hội[sửa|sửa mã nguồn]

Chỉ có những người tự do mới có quyền làm dân cư thành phố và được bảo vệ khá đầy đủ bởi pháp luật trong một thành-bang. Trong hầu hết những thành bang, không giống như La Mã, sự nổi trội trong xã hội không được cho phép những quyền hạn đặc biệt quan trọng. Chẳng hạn, sinh ra trong một mái ấm gia đình nào đó không có nghĩa là có những độc quyền. Vài mái ấm gia đình trấn áp công dụng tôn giáo hội đồng, nhưng nói chung điều này không có nghĩa là có quyền lực tối cao nào đó trong chính quyền sở tại. Tại Athena, dân chúng được chia thành bốn những tầng lớp dựa theo sự giàu có. Người ta hoàn toàn có thể đổi khác những tầng lớp của mình nếu có nhiều tiền hơn. Tại Sparta, tổng thể những nam công dân của thành phố đều được xác lập là ” bình đẳng ” nếu họ kết thúc việc học tập của họ. Tuy vậy, những vua người Sparta chỉ huy tôn giáo và quân đội của thành bang thường đến từ hai mái ấm gia đình khác nhau .Nô lệ không có quyền lực tối cao và vị thế. Họ có quyền có mái ấm gia đình và gia tài riêng, tuy nhiên không có quyền chính trị. Năm 600 TCN chính sách chiếm hữu nô lệ đã trải rộng khắp Hy Lạp. Đến thế kỷ thứ V TCN, nô lệ chiếm đến một phần ba số dân ở 1 số ít thành bang. Nô lệ bên ngoài Sparta phần nhiều không khi nào nổi dậy chính do họ thuộc nhiều quốc tịch khác nhau và tản mát khó hoàn toàn có thể tổ chức triển khai lại với nhau .Hầu hết những mái ấm gia đình đều chiếm hữu nô lệ làm người giúp việc nhà và lao động tay chân, ngay cả những mái ấm gia đình nghèo cũng hoàn toàn có thể có một hay hai nô lệ. Những người chiếm hữu không khi nào được phép đánh đập hay giết hại nô lệ. Những người sử hữu thường hứa sẽ trả tự do cho những nô lệ trong tương lai để họ thao tác chịu khó hơn. Không như ở La Mã, những người nô lệ được trả tự do không hề trở thành những công dân thành phố .

Thay vào đó, họ gia nhập vào thành phần các metic, bao gồm những người từ nước ngoài hay những thành bang khác được cho phép sinh sống trong thành bang này.

Những thành bang cũng được pháp lý được cho phép chiếm hữu nô lệ. Những nô lệ hội đồng này có sự độc lập lớn hơn so với những nô lệ do những mái ấm gia đình chiếm hữu, tự kiếm sống và làm những việc làm trình độ. Trong Athena, những nô lệ hội đồng được huấn luyện và đào tạo để theo dõi việc làm ra tiền giả, trong khi những nô lệ tại những đền thờ thì thao tác như những kẻ phục dịch của vị thần trong đền .

Sparta có một dạng nô lệ đặc biệt gọi là helot. Helot là những tù nhân của cuộc chiến Hy Lạp do các thành bang sở hữu và đưa vào các gia đình. Helot chuyên đi kiếm thực phẩm và làm những công việc vặt nội trợ cho các gia đình, cho phép phụ nữ có thể tập trung nuôi dạy con cái tốt hơn và nam giới có thời gian để huấn luyện thành lính hoplite. Những ông chủ của họ thường xuyên đối xử rất khắc nghiệt với họ nên rất hay có những cuộc nổi dậy.

Trong suốt một thời gian dài, lối sống trong các thành – bang Hy Lạp gần như không thay đổi đáng kể. Người Hy Lạp tại các thành phố thường ở trong những khu nhà với những căn hộ thấp hoặc những ngôi nhà dành cho một gia đình, tuỳ theo thu nhập. Nhà ở, chung cư, và đền đài thường nằm quanh các agora (chợ). Công dân cũng sống trong các làng nhỏ và các nông trại nằm trong vùng nông thôn của thành bang. Tại Athena, nhiều người sống bên ngoài hơn là bên trong cổng thành.

Một hộ gia đình Hy Lạp tương đối đơn giản, thường có phòng ngủ, phòng chứa đồ đạc, và bếp được bố trí ở sân nhỏ bên trong nhà. Mỗi hộ thường có cha mẹ và con cái, tuy nhiên thường không có họ hàng sống chung. Đàn ông trong nhà có trách nhiệm đi làm nuôi sống gia đình hoặc đầu tư vào đất đai và buôn bán. Đàn bà có nhiệm vụ quản lý chi tiêu trong nhà và nô lệ, lấy nước từ các vòi nước công cộng mang về nhà, nấu nướng, chăm sóc con cái. Đàn ông có phòng riêng để tiếp khách vì khách nam giới không được phép vào trong phòng phụ nữ và trẻ em. Những người đàn ông giàu có đôi khi có thể mời bạn bè đến dự symposium (tiệc uống). Người ta lấy ánh sáng từ những ngọn đèn dùng dầu olive, và sưởi bằng các lò than củi. Đồ đạc trong nhà ít và đơn sơ, thường gồm ghế, bàn, và giường bằng gỗ.

Thực phẩm Hy Lạp cổ đại cũng rất là đơn thuần. Người nghèo thường ăn cháo lúa mạch bỏ thêm hành, rau và phô mai hay dầu ôliu. Chỉ có ít người được ăn thịt liên tục, ngoại trừ khi được phân phối không lấy phí từ những buổi hiến tế động vật hoang dã tại những tiệc tùng của thành bang. Các lò nướng bánh bán bánh mì nóng hằng ngày, còn những tiệm nhỏ hơn thì có bán đồ ăn nhanh. Rượu pha thêm nước là thức uống được ưu thích .Trang phục người Hy Lạp ít đổi khác theo thời hạn. Cả đàn ông và phụ nữ đều mặc phục trang quấn đơn thuần. Trang phục thường có những họa tiết nhiều màu và có thắt dây nịt. Người Hy Lạp mặc áo choàng và đội mũ khi trời lạnh, và khi trời ấm thường mang dép thay cho giầy da. Phụ nữ dùng đồ trang sức đẹp và mỹ phẩm – đặc biệt quan trọng là chì bột, để tạo ra nước da sáng. Đàn ông thường để râu đến khi Alexander đại đế đưa ra mốt cạo râu .Thuốc men tại Hy Lạp cổ đại khá hạn chế. Hippocrates đã tách biệt mê tín dị đoan với việc chữa trị bằng thuốc vào thế kỷ thứ V TCN. Các vị thảo dược được dùng để giảm đau, và thầy thuốc hoàn toàn có thể thực thi 1 số ít phẫu thuật đơn thuần. Tuy thế họ vẫn chưa chữa được những bệnh truyền nhiễm, do đó những người khỏe mạnh vẫn hoàn toàn có thể tử trận bất kể khi nào khi mắc bệnh .

Để có sức khoẻ và sẵn sàng cho nghĩa vụ quân sự, đàn ông phải thường xuyên luyện tập. Hầu như mỗi thành-bang đều có ít nhất một gymnasium, bao gồm một khu nhà để tập luyện nhiều môn, đường chạy, bể bơi, phòng thuyết trình và khuôn viên, và chỉ mở cửa cho đàn ông vào. Các lễ hội thành bang thường có nhiều trò giải trí. Thần linh thường được cúng tế trong các cuộc đua tài trong âm nhạc, ca kịch và văn thơ. Người Athena hay ba hoa rằng thành phố của họ tổ chức lễ hội gần như mỗi ngày. Các lễ hội toàn Hy Lạp lớn được tổ chức tại Olympia, Delphi, Nemea và Isthmia. Các vận động viên và nhạc sĩ thắng trong các cuộc tranh tài này thường trở nên giàu có và nổi tiếng. Cuộc tranh tài phổ thông và cũng là tốn kém nhất là môn đua xe ngựa.

Trong phần nhiều lịch sử vẻ vang Hy Lạp, giáo dục là tư thục, ngoại trừ ở Sparta. Trong suốt thời kỳ Hy Lạp hóa, 1 số ít thành-bang mở những trường công. Chỉ có những mái ấm gia đình khá giả mới mời được thầy về nhà. Con trai được học đọc, viết và trích giảng văn học. Họ cũng được học hát và chơi một thứ nhạc cụ cũng như được huấn luyện và đào tạo để trở thành vận động viên và Giao hàng quân đội. Họ học không phải để có việc làm mà để trở thành một công dân có ích. Con gái cũng học đọc, học viết và số học để hoàn toàn có thể quản trị được mái ấm gia đình. Họ gần như không khi nào được học tiếp sau thời niên thiếu .

Một số ít nam thanh niên tiếp tục học sau thời niên thiếu. Khi còn là thiếu niên thì họ học triết học với chức năng là môn học hướng dẫn cách sống, và thuật hùng biện để có thể nói năng thuyết phục người khác khi ở trong nghị trường. Vào thời kỳ Cổ điển, việc đào tạo như thế này là cần thiết cho một thanh niên có tham vọng. Một phần quan trọng trong giáo dục của một thiếu niên giàu có là một sự hướng dẫn với một người cao tuổi, mà ở một vài nơi và thời gian có thể bao gồm cả tình yêu quan hệ yêu đương thầy trò với một người lớn tuổi. Người thiếu niên học bằng cách quan sát thầy mình thuyết trình về chính trị ở trong chợ (agora), đồng thời giúp thầy tiến hành những nghĩa vụ cộng đồng, tập luyện thể thao (gymnasium) và tham dự tiệc tùng (symposium) với thầy. Những sinh viên có khả năng có thể tiếp tục việc học tại các trường trung học (collegium), rồi đến học đại học (universitas) ở một thành phố lớn. Những trường đại học này do các giáo sư nổi tiếng tổ chức. Hai trong số những trường đại học lớn nhất của Athena là Lyceum (trường Peripatetic được thành lập bởi Aristoteles) và Học viện Platon (được thành lập bởi Platon). Hệ thống giáo dục của người Hy Lạp cổ đại giàu có còn được gọi là Paideia.

Ở thời đỉnh điểm kinh tế, trong thế kỷ thứ 5 và thế kỷ thứ 4 TCN, Hy Lạp cổ đại là nền kinh tế tiên tiến và phát triển nhất trên quốc tế. Theo một số ít nhà sử học kinh tế, nó là một trong những nền kinh tế tiền công nghiệp tăng trưởng nhất. Điều này được chứng tỏ bởi mức lương trung bình hàng ngày của người lao động Hy Lạp là 12 kg lúa mì. Con số này cao gấp 3 lần mức lương trung bình hàng ngày của một người lao động Ai Cập trong thời kỳ La Mã, chỉ khoảng chừng 3,75 kg. [ 20 ]

Nền dân chủ[sửa|sửa mã nguồn]

Kể từ ” thời kỳ cổ xưa ” của Hy Lạp cổ đại, nhiều thành bang Hy Lạp đã thiết lập nên những chính quyền sở tại dân chủ tiên phong trong lịch sử vẻ vang loài người. Ở những nền dân chủ này, những công dân là phái mạnh trưởng thành ( không phải nô lệ ) và là người bản xứ ( không phải người quốc tế ) của thành bang đóng vai trò trực tiếp trong việc quản trị những yếu tố của nhà nước, như tuyên chiến, phái những đoàn ngoại giao và phê chuẩn những hiệp ước. Nền dân chủ ở Hy Lạp cổ đại là một hình thức dân chủ trực tiếp, trong đó Hội đồng công dân là cơ quan quyền lực tối cao, với sự tham gia vào cỗ máy chính quyền sở tại của công dân là rất to lớn. Cho đến nay, nổi tiếng nhất và được biết đến nhiều nhất vẫn là nền dân chủ ở thành bang Athens. Tuy nhiên, tối thiểu năm mươi hai thành bang Hy Lạp cổ đại khác gồm có Corinth, Megara và Syracuse cũng đã từng trải qua chính sách dân chủ trong một phần lịch sử dân tộc của họ .

Nền dân chủ Athens[sửa|sửa mã nguồn]

Chế độ dân chủ ở thành bang Athens được diễn đạt là nền dân chủ tiên phong được biết đến trên quốc tế. Các thành bang khác của Hy Lạp cũng đã thiết lập những nền dân chủ, hầu hết đều phỏng theo quy mô của Athens, nhưng không có ở đâu mà nền dân chủ lại thành công xuất sắc như ở Athens .Solon ( năm 594 trước Công nguyên ), Cleisthenes ( năm 508 / 7 trước Công nguyên ) và Ephialtes ( năm 462 trước Công nguyên ) đã những người đóng vai trò quan trọng nhất cho sự hình thành và tăng trưởng của nền dân chủ Athens .

Trước khi những cải cách của Solon diễn ra, thành bang Athens được quản lý bởi chín người quý tộc gọi là Archon hay quan chấp chính, những người này được bổ nhiệm hoặc bầu lên hàng năm bởi một hội đồng quý tộc gọi là Areopagus hay hội đồng trưởng lão. Việc bầu hoặc bổ nhiệm các quan chấp chính thường dựa trên cơ sở địa vị của gia tộc và sự giàu có của họ, do đó mang tính chất phản dân chủ rõ rệt. Thời kỳ này đã xuất hiện cái gọi là “Hội đồng công dân Athens” (Ekklesia) nhưng quyền lực của cơ quan này gần như là không có.

Solon được bầu làm quan chấp chính vào năm 594 TCN, ngay sau đó ông đã phát hành một loạt những cải cách, đặt nền móng cho nền dân chủ của Athens sau này. Nhũng cải cách chính của ông gồm có :

• Cho phép tất cả các công dân Athens, bất kể tầng lớp nào, đều trở thành thành viên của Hội đồng công dân (Ekklesia). Hội đồng công dân có bốn chức năng chính: đưa ra các quyết định hành pháp (các sắc lệnh, chẳng hạn như quyết định tham chiến hoặc trao quyền công dân cho người nước ngoài), bầu một số quan chức, bên cạnh đó còn có quyền lập pháp và xét xử các tội phạm chính trị.
• Thành lập một tòa án tối cao (Heliaia), gồm 6.000 thẩm phán, lựa chọn bằng hình thức bốc thăm trong số những công dân từ 30 tuổi trở lên.
• Thành lập một cơ quan hành pháp gọi là Hội đồng 400 (boule), chịu trách nhiệm điều hành các công việc hàng ngày của thành phố.

Cleisthenes tiếp tục kế thừa những cải cách của Solon và nâng nó lên một tầm cao hơn nữa. Có thể coi Athens đã thực sự trở thành một nền dân chủ vào khoảng năm 508 trước Công nguyên, các nhà sử học đương đại đã ví Cleisthenes là “cha đẻ của nền dân chủ Athens”. Ông đã tổ chức lại Boule, mở rộng quy mô của nó từ 400 thành viên dưới thời Solon lên thành 500 thành viên. Bên cạnh đó, Cleisthenes đã sáng tạo ra một thủ tục được gọi là ostrakismos, cho phép công dân Athens có thể bỏ phiếu để trục xuất khỏi thành phố những phần tử được xem là mối nguy hại cho nền dân chủ.

Ephialtes cũng là một chính trị gia vĩ đại khác đã góp phần rất lớn vào quy trình hoàn thành xong nền dân chủ Athens. Vào cuối những năm 460 trước Công nguyên, ông đã phát hành những cải cách làm giảm sức mạnh của hội đồng quý tộc Areopagus, thế lực bảo thủ đang ngưng trệ đà tăng trưởng của nền dân chủ. Tuy vậy chính điều này đã khiến ông bị giới quý tộc thù hận, dẫn đến cái chết của ông .

Nền văn minh và văn hóa truyền thống Hy Lạp cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Văn học và sân khấu, kịch nghệ[sửa|sửa mã nguồn]

Sân khấu cổ ngoài trời tại Epidavros, thế kỷ IV trước công nguyên

Nhà thơ Hy Lạp sớm nhất được biết đến là Homer với hai bản anh hùng ca Iliad và Odyssey. Những nhà thơ trữ tình Sappho, Alcaeus và Pindar có ảnh hưởng lớn trong thời kỳ đầu phát triển của thơ ca truyền thống Hy Lạp. Aeschylus là nhà viết kịch bi kịch lớn đầu tiên của Hy Lạp, với tác phẩm được biết đến nhièu nhất là là vở kịch Prométhée bị xiềng. Sophocles nổi tiếng với những vở bi kịch của ông về vua Oedipus. Euripides được biết đến với những vở kịch thường xuyên vượt qua ranh giới của thể loại bi kịch, đặc biệt là vở Médeé. Thể loại hài kịch có những cái tên tiêu biểu là Aristophanes và Menander. Các nhà sử gia Hi Lạp nổi tiếng thời kì này là Herodotus và Thucydides, cả hai đều sống trong thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, đã viết về các sự kiện xảy ra ngay trước và trong suốt cuộc đời của chính họ.

Văn học Hy Lạp cổ đại đã có tác động ảnh hưởng thâm thúy so với văn học Hy Lạp sau này và cả văn học phương Tây nói chung .
Trường Athena, tranh vẽ những nhà triết học Hy Lạp của Raphael
Triết học Hy Lạp cổ đại là nền triết học được hình thành vào khoảng chừng thế kỷ VI trước công nguyên đến thế kỷ VI tại Hy Lạp. Triết học Hy Lạp cổ đại được xem là thành tựu rực rỡ tỏa nắng của văn minh phương tây, tạo nên cơ sở xuất phát của triết học châu Âu sau này. Alfred Whitehead nhận xét rằng ” triết học phương tây thực ra chỉ là một loạt những chú thích cho Plato “. Các nhà triết học Hy Lạp cổ đại tập trung chuyên sâu vào hai chủ đề chính. Thứ nhất là mối liên hệ giữa nguyên do và hệ quả, hay nói cách khác, tìm câu vấn đáp cho câu hỏi phải chăng những sự vật hiện tượng kỳ lạ hoạt động theo một chuỗi nguyên nhân-hệ quả tất yếu khách quan hay chỉ là sự trùng hợp, vô tình ngẫu nhiên. Thứ hai là thực chất và khởi thủy của quốc tế sống sót. Những đại diện thay mặt tiêu biểu vượt trội nhất của nền triết học này là Socrates, Plato, Aristotle và Epicurus .

Khoa học và Công nghệ[sửa|sửa mã nguồn]

Các nhà toán học Hy Lạp cổ đại đã góp phần nhiều sự tăng trưởng quan trọng cho nghành toán học. Những mày mò của một số ít nhà toán học Hy Lạp, gồm có Pythagoras, Euclid, và Archimedes, vẫn còn được sử dụng trong giảng dạy toán học thời nay .Người Hy Lạp đã tăng trưởng thiên văn học đến một mức độ cao. Mô hình ba chiều tiên phong lý giải rõ ràng hoạt động của những hành tinh đã được tăng trưởng vào thế kỷ thứ 4 trước Công nguyên bởi Eudoxus và Callippus. Heraclides Ponticus là người tiên phong tin rằng Trái Đất tự quay quanh trục của nó. Vào thế kỷ thứ 3 trước Công nguyên, Aristarchus xứ Samos là người tiên phong nêu lên thuyết nhật tâm. Eratosthenes đã tính được chu vi của Trái Đất với sai số rất nhỏ. Cơ chế Antikythera, một thiết bị để thống kê giám sát hoạt động của những hành tinh, có niên đại từ khoảng chừng năm 80 TCN, và là tổ tiên của máy tính thiên văn ngày này. Nó được phát hiện trong một con tàu đắm cổ xưa ngoài khơi hòn đảo Antikythera của Hy Lạp, giữa Kythera và Crete .Người Hy Lạp cổ đại cũng đã có những mày mò quan trọng trong nghành y học. Hippocrates sống trong thời kì này, và là một trong những nhân vật điển hình nổi bật nhất trong lịch sử dân tộc y học. Ông được ca tụng là ” cha đẻ của y học ” [ 21 ] .

Nghệ thuật Hy Lạp cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Vò hai quai thời Hình học nguyên thủy 975 – 950 TCN ( trái ) và Vò hai quai 500 – 490TCN ( phải )Lịch sử thẩm mỹ và nghệ thuật của thời kỳ Hellenic thường được chia thành bốn tiến trình : Hình học nguyên thủy ( Protogeometric ) ( 1100 – 900 TCN ), Hình học ( Geometric ) ( 900 – 700 TCN ), Archaic ( 700 – 500 TCN ) và cổ xưa ( 500 – 332 TCN ) với những tác phẩm điêu khắc được được liên tục phân loại trong về Cổ điển đơn giản và giản dị ( Severe Classical ), Cổ điển cao ( High Classical ) và Hậu Cổ điển .

Kiến trúc Hy Lạp cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Hai quần thể kiến trúc công cộng phổ biến trong đô thị cổ đại lúc bấy giờ là agora (quảng trường công cộng, mang tính dân dụng) và acropol (là những quần thể kiến trúc với nhiều đền đài, được xây dựng trên những khu đồi cao).

Đền thờ Hy Lạp cổ đại có đặc thù là nhiều cột chạy vòng phía bên ngoài. Mặt bằng đền thờ Hy Lạp cổ đại được tạo thành bởi ba thành phần chính : pronaos ( tiền sảnh ), naos ( gian thờ ) và pathenon ( phòng để châu báu ). Ngoài ra, trong 1 số ít đền còn có thêm opisthodomos ( hậu sảnh ). Vẻ đẹp của đền đài Hy Lạp cổ đại gắn liền với sự sinh ra và tăng trưởng của những loại thức cột .Các khu công trình tiêu biểu vượt trội cho kiến trúc thời kỳ này là Đền Parthenon, Acropolis ( Ακρόπολη ) ở Athena, Propylaia ( Προπυλαια ) – Sơn môn, đền Athena Nike ( Đền thờ thần Athena Chiến thắng ), Đền Erecteyon

Tín ngưỡng và thần thoại cổ xưa[sửa|sửa mã nguồn]

Thần thoại Hy Lạp là tập hợp những lịch sử một thời và truyền thuyết thần thoại của người Hy Lạp cổ đại liên quan đến những vị thần, những anh hùng, thực chất của quốc tế, và nguồn gốc cũng như ý nghĩa của những tín ngưỡng, nghi lễ tôn giáo của họ. Các vị thần Hy Lạp nổi tiếng nhất là mười hai vị thần trên đỉnh Olympics gồm Zeus, vợ Hera, Poseidon, Ares, Hermes, Hephaestus, Aphrodite, Athena, Apollo, Artemis, Demeter và Dionysus. Các vị thần quan trọng khác gồm có Hebe, Hades, Helios, Hestia, Persephone và Heracles. Cha mẹ của Zeus là Cronus và Rhea cũng là cha mẹ của Poseidon, Hades, Hera, Hestia và Demeter .

• Bowersock, G. W. (1985). “The literature of the Empire”. Trong Easterling, P. E.; Knox, Bernard M. W. (biên tập). The Cambridge History of Classical Literature. Cambridge: Cambridge University Press.
• Bulloch, A. W. (1985). “Hellenistic Poetry”. Trong Easterling, P. E.; Knox, Bernard M. W. (biên tập). The Cambridge History of Classical Literature. Cambridge: Cambridge University Press.
• Handley, E. W. (1985). “Comedy”. Trong Easterling, P. E.; Knox, Bernard M. W. (biên tập). The Cambridge History of Classical Literature. Cambridge: Cambridge University Press.
• Hornblower, Simon (2011). The Greek World: 479–323 BC (ấn bản 4). Abingdon: Routledge.
• Kirk, G. S. (1985). “Homer”. Trong Easterling, P. E.; Knox, Bernard M. W. (biên tập). The Cambridge History of Classical Literature. Cambridge: Cambridge University Press.
• König, Jason (2016). “Literature in the Roman World”. Trong Hose, Martin; Schenker, David (biên tập). A Companion to Greek Literature. John Wiley & Sons.
• Martin, Thomas R. (2013). Ancient Greece: From Prehistoric to Hellenistic Times (ấn bản 2). New Haven: Yale University Press.
• McGlew, James (2016). “Literature in the Classical Age of Greece”. Trong Hose, Martin; Schenker, David (biên tập). A Companion to Greek Literature. John Wiley & Sons.
• Mori, Anatole (2016). “Literature in the Hellenistic World”. Trong Hose, Martin; Schenker, David (biên tập). A Companion to Greek Literature. John Wiley & Sons.

  Xem thêm: Tips lập kế hoạch kinh doanh hàng xách tay kiếm bộn tiền

• Power, Timothy (2016). “Literature in the Archaic Age”. Trong Hose, Martin; Schenker, David (biên tập). A Companion to Greek Literature. John Wiley & Sons.

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://vvc.vn
Category : Kinh doanh