Bùi (chữ Hán: 裴) là một họ người thuộc vùng Văn hóa Đông Á gồm: Việt Nam, Trung Quốc, Triều Tiên.
Tại Nước Ta họ Bùi thông dụng đứng hàng thứ 9 trong hơn 200 dòng họ, chiếm 2 % dân số ở Nước Ta [ 1 ]. Ở Trung Quốc họ Bùi phổ cập ở những tỉnh phía bắc Trung Quốc .
• Họ Bùi Việt Nam là một họ địa phương, có gốc trên đất Việt từ thời xưa đến thời những vua Hùng dựng nước .
– Theo “Lịch sử Việt Nam” của các nhà sử học Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Lương Ninh, trước thời các vua Hùng thì người Việt bản địa đã có mặt từ lâu. Bởi vậy chưa có bằng chứng nào để nói rằng tổ tiên họ Bùi có gốc tích từ Trung Quốc. Về điểm này cũng phải làm rõ một thực tế lịch sử: Người Hán vốn gốc ở lưu vực sông Hoàng Hà. Còn từ sông Trường Giang trở về phía Nam xưa kia là đất sinh tụ của người Bách Việt. Qua quá trình chinh phục và đồng hoá, các tộc Việt khác đều bị Hán hoá, chỉ còn các tộc Âu Việt và Lạc Việt làm nền tảng cho triều đại Hùng Vương.
• Họ Bùi có một tỉ lệ cao là người Mường được xem như người Việt cổ. Nay nhiều nhà nghiên cứu đã phát hiện trong những phong tục, tập quán của người Mường khác hẳn của người Hán ( có truyền thuyết thần thoại cũng như nhiều tư liệu cho thấy ” Tản Viên Sơn Thánh ” cũng là người Mường ), chứng tỏ họ Bùi vốn có gốc từ người địa phương. Nhân chủng học, ngôn ngữ học … đều tương thích với điều đó .• Dân tộc Mường ở miền Bắc Nước Ta có tỷ suất cao mang họ Bùi, sống tập trung chuyên sâu ở những tỉnh : Hòa Bình, Thanh Hóa, Phú Thọ, Sơn La, Tỉnh Ninh Bình .
Thời đại Hùng Vương và Văn minh Đại Việt[sửa|sửa mã nguồn]
Theo tư liệu của Bộ Lễ, triều Lê Anh Tông, do đại thần ” Hàn lâm lễ viện Đông những đại học sĩ ” Nguyễn Bính soạn, có đầu đề ” Ngọc Phả cổ lục đức Đổng Sóc xung thiên Đại thánh Thần Vương triều nhà Hùng, họ Việt Thường. Phiên thần thượng đẳng, bộ chi cẩn “. Bản gốc còn lưu lại Viện Hán – Nôm, ngoài bì có đóng dấu bầu dục của Viễn đông Bác Cổ thời Pháp thuộc ” thì : Từ thời Hùng Vương thứ 6 được ghi nhận có niên đại từ 1401 đến 1121 TCN, trong thời hạn đó xảy ra sự kiện Phù Đổng đánh giặc Ân, sự kiện đã được dân gian lịch sử một thời hóa, nhưng qua những chứng cứ, tư liệu về trang Khê Đầu ghi rõ có cụ Bùi Cẩn và Phạm Thị Hòa sinh ra bà Bùi Thị Dung, mẹ của Thánh Gióng [ 2 ] .- Trong bài vị biên chép về lịch sử dân tộc của vua Lê Đại Hành trong đó có ghi : ” vào năm 257 trước Công nguyên, nhà Thục lấn chiếm nước ta, có 4 dòng họ gồm : Ngô tộc, Bùi tộc, Lê tộc, Trần tộc được vua Hùng ( Duệ Vương ) triệu tập 4 vị Đại Thần cùng 5000 binh mã đã đánh thắng trận đầu, giặc bị hủy hoại máu chảy thành sông vang dội núi sông. “• Thời Hai Bà Trưng có 2 danh tướng là Bùi Thạch Đa và Bùi Thạch Đê mà lăng mộ hiện vẫn sống sót suốt gần 2 nghìn năm nay trên vùng đất tổ Hùng Vương, ở Tam Nông, Phú Thọ .• Thời vua Đinh Tiên Hoàng ( 968 – 979 ) có khai quốc công thần Trình Quốc công Bùi Quang Dũng .
• Bùi Mộc Đạc là một danh thần đời nhà Trần, vốn tên thật là Phí Mộc Lạc nhưng vì vua Trần Nhân Tông cho là Mộc Lạc là tên xấu, mang điềm chẳng lành (Mộc Lạc trong tiếng Hán nghĩa là cây đổ, cây rụng), vua còn cho họ Phí hiếm gặp, nên đổi tên Phí Mộc Lạc thành Bùi Mộc Đạc với nghĩa Mộc Đạc là cái mõ đánh vang. Bùi Mộc Đạc làm đại thần trải 3 triều vua Trần. Theo Đại Việt sử ký toàn thư: “Sau này, nhiều người họ Phí trong nước hâm mộ danh tiếng của Mộc Đạc, đua nhau đổi làm họ Bùi”. Chắt nội Bùi Mộc Đạc (Phí Mộc Lạc) tên là Bùi Quốc Hưng là người tham gia hội thề Lũng Nhai và cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Sau khi Lê Lợi lên ngôi, phong ông là Nhập nội Thiếu úy, tước Hương thượng hầu, sau thăng Nhập nội Tư đồ, được vua ban Quốc tính họ Lê, nên đổi là Lê Quốc Hưng. Theo gia phả của nhánh họ Bùi gốc Phí ở Nam Sách (Hải Dương) thì một trong số hậu duệ của cụ Bùi Mộc Đạc là Bùi Thị Hý chính là người đã khai sinh ra làng gốm Chu Đậu, được thờ là tổ nghề của làng gốm Chu Đậu[3].
• Thời Lê sơ có các nhân vật Bùi Bị, Bùi Ư Đài, Bùi Cầm Hổ, Bùi Xương Trạch. Con gái Bùi Cẩm Hổ là Bùi Quý phi, vợ của vua Lê Thái Tông, sinh ra cung vương Lê Khắc Xương. Bùi Xương Trạch quê gốc ở xã Cát Xuyên, huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hoá chuyển sang làng Định Công, Hà Nội, sau đó chuyển sang Thịnh Liệt sinh sống, lập nghiệp, lập nên gia tộc họ Bùi làng Thịnh Liệt, còn được gọi là Sơn Nam vọng tộc. Về sau dòng họ có các nhân vật như Bùi Huy Bích.
• Thế kỷ XVI có Bùi Tá Hán là một cận thần của đại thần Nguyễn Kim ( cha của Nguyễn Hoàng ) lập Lê Trang Tông [ 4 ]. Đến thế kỷ XVIII có Bùi Thế Đạt làm trấn thủ trông coi cả vùng biển Đông thuộc Bắc Trung bộ thời nay. Bùi Dương Lịch là đại thần ba triều Lê, Tây Sơn, Nguyễn. Hay thời cận đại có nhà cải cách thủy quân Bùi Viện …• Tại Văn Miếu-Quốc Tử Giám, mở khoa thi tiên phong ( năm 1075 ) lấy 4 vị tiến sỹ thì có 1 vị họ Bùi. Từ đó đến cuối triều nhà Nguyễn, trải qua 10 thế kỉ về khoa bảng, họ Bùi có đến 76 vị tiến sỹ, trong đó có 4 vị là bảng nhãn và một vị thủ khoa Nho học là Bùi Quốc Khái ( đỗ triều Lý Cao Tông ) .
Những nhân vật tiêu biểu:
[sửa|sửa mã nguồn]
Đại thần thời Phong kiến[sửa|sửa mã nguồn]
Thời đại Hồ Chí Minh[sửa|sửa mã nguồn]
Lực lượng vũ trang[sửa|sửa mã nguồn]
Chính trị, tôn giáo[sửa|sửa mã nguồn]
Khoa học, kinh tế tài chính[sửa|sửa mã nguồn]
Văn hóa, thẩm mỹ và nghệ thuật[sửa|sửa mã nguồn]
Theo Thông chí của Trịnh Tiều thời Tống, mục Thị tộc lược, tổ tiên họ Bùi là dòng dõi Bá Ích, con trai của Tần Hoàn Công là Hậu Tử Châm. Tộc nhân họ Bùi thời Hán cư trú chủ yếu tại lưu vực Hoàng Hà, xuất hiện một chi nổi bật ở huyện Văn Hỷ, tức Văn Hỷ Bùi gia, tạo nên thuyết Thiên hạ vô nhị Bùi. Qua thời Ngụy và Tấn, họ Bùi dần dần lớn mạnh, trở thành thế lực chính trị lớn xưng Hà Đông Bùi thị, nắm nhiều quyền hành thời Đường.
Nhân vật hư cấu[sửa|sửa mã nguồn]
- Bùi Nguyên Thiệu, nhân vật trong tiểu thuyết Tam quốc diễn nghĩa.
- Bùi Nguyên Khánh, nhân vật trong tiểu thuyết Thuyết Đường diễn nghĩa.
- Bùi Thúy Vân, nhân vật trong tiểu thuyết Thuyết Đường diễn nghĩa, con gái Bùi Nhân Cơ, vợ Trình Giảo Kim.
- Bùi Tuyên, nhân vật tiểu thuyết trong Thủy Hử.
Những nhân vật tiêu biểu vượt trội mang họ Bùi tại Triều Tiên :
- Mark Pae, giáo mục Anh giáo ở Hàn Quốc, quốc tịch Mỹ.
Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
