• Hoàn cảnh sáng tác :
Chiếc thuyền ngoài xa viết năm 1983 là truyện ngắn in đậm phong thái tự sự – triết lí của Nguyễn Minh Châu. Với ngôn từ dung dị đời thường, truyện kể lại chuyến đi thực tiễn của một nghệ sĩ nhiếp ảnh và những chiêm nghiệm thâm thúy của ông về nghệ thuật và thẩm mỹ và cuộc sống .
Nhan đề : Nghệ thuật nhìn xa, nhìn gần thì cái trần trụi, hiện thực đời sống bị trình diện. Khoảng cách giữa thẩm mỹ và nghệ thuật và đời sống thì nghệ thuật và thẩm mỹ mới thiết thực .
• Chủ đề: Bằng tài năng và tấm lòng của một nhà văn, Nguyễn Minh Châu đã thể
hiện tình yêu tha thiết đối với những cảnh đời, thân phận trớ trêu của con người và
gửi gắm chiêm nghiệm sâu sắc của mình về nghệ thuật. Nghệ thuật chân chính phải
luôn luôn gắn bó với cuộc đời và vì cuộc đời; Người nghệ sỹ không thể nhìn đời
một cách giản đơn, cần phải nhìn nhận cuộc sống và con người một cách đa diện
và nhiều chiều.
Câu 2: Tóm tắt tình huống truyện “Chiếc thuyền ngoài xa”?Nêu ý nghĩa tình
huống?
a. Tóm tắt trường hợp truyện “ Chiếc thuyền ngoài xa ” : Nghệ sĩ Phùng đến ven biển miền Trung chụp những tấm ảnh đẹp cho cuốn lịch năm sau, anh thấy cảnh đẹp như
tranh vẽ. Đó là bức tranh chiếc thuyền ngoài xa ẩn hiện trong bầu sương sớm. Cảnh đẹp đã làm anh ngây ngất, thăng hoa. Thấy “ bồn chồn ”, thấy “ trái tim mình như có gì đó bóp thắt vào ”. Nhưng khi chiếc thuyền lại gần bờ, anh lại tận mắt chứng kiến đằng sau chiếc thuyền ngư phủ đẹp như trong mơ ấy là cảnh một người đàn ông đánh đập vợ, người vợ cam chịu, nhẫn nhục .
b. Ý nghĩa tình huống truyện :
– Qua hai phát hiện của người nghệ sĩ, nhà văn chỉ ra : cuộc sống tiềm ẩn nhiều điều nghịch lí, xích míc ; không hề nhìn nhận con người, đời sống ở hình dáng vẻ bên ngoài mà phải đi sâu tìm hiểu và khám phá, phát hiện thực chất bên trong .
– Tình huống truyện mang ý nghĩa thâm thúy, thấm thía, nhấn mạnh vấn đề mối quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và cuộc sống : “ Nghệ thuật vị nhân sinh ” .
Câu 3: Trình bày ý nghĩa nhan đề tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”:
a. Nghĩa tả thực : chiếc thuyền là hình tượng của bức tranh vạn vật thiên nhiên đẹp và đời sống hoạt động và sinh hoạt của người dân làng chài “ Trước mặt tôi là một bức tranh mực tầu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt vào bờ. ”
b. Nghĩa hình tượng :
– Là một ẩn dụ về mối quan hệ giữa cuộc sống và nghệ thuật và thẩm mỹ. Đó là chiếc thuyền có thật trong cuộc sống, là khoảng trống sinh sống của mái ấm gia đình người hàng chài. Cuộc sống mái ấm gia đình ; đông con, khó kiếm ăn, đời sống túng quẫn là nguyên do làm cho người chồng trở nên cục cằn, thô lỗ và biến vợ thành đối tượng người tiêu dùng của những trận đòn. Những cảnh tượng đó, những thân phận đó nếu nhìn từ xa, ở ngoài xa thì sẽ không thấy được .
– Vì ngoài xa nên con thuyền mới đơn độc. Đó là sự đơn độc của con thuyền nghệ thuật và thẩm mỹ trên đại dương đời sống, đơn độc của con người trong cuộc sống. Chính sự thiếu thân thiện, sẻ chia ấy là nguyên do của sự bế tắc và lầm lạc. Phùng đã chụp được chiếc thuyền ngoài xa trong sương sớm – một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn bích, một chân lí của sự tổng lực. Nhưng khi chiếc thuyền đâm thẳng vào
bờ, tận mắt chứng kiến cảnh đánh đập vợ của người đàn ông kia, anh đã kinh ngạc và vứt chiếc máy ảnh xuống đất. Anh nhận ra rằng, vẻ đẹp ở ngoài xa kia cũng chứa đựng nhiều oái oăm, ngang trái và nghịch lí. Nếu không đến gần thì chẳng khi nào anh nhận ra. Xa và gần, bên ngoài và sâu thẳm … đó cũng là cách nhìn, cách tiếp cận của thẩm mỹ và nghệ thuật chân chính .
Câu 2.2: Trong tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu (Ngữ
văn 12, tập 2, NXB Giáo dục Việt Nam, 2012), ở phần miêu tả cảnh bạo hành
trong gia đình người đàn bà hàng chài, có chi tiết: người đàn bà mếu máo gọi
tên con, ôm lấy con, vái con, còn cậu bé “lặng lẽ đưa mấy ngón tay khẽ sờ trên
khuôn mặt người mẹ như muốn lau đi những giọt nước mắt chứa đầy trong
những nốt rỗ chằng chịt’’.
Chi tiết đó có ý nghĩa gì?
Câu 4: Truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” xoay quanh những tình huống nào?
Em có nhận xét gì về nghệ thuật xây dựng tình huống của tác giả?
* Gợi ý :
– Truyện xoay quanh ba trường hợp chính :
+ Tình huống 1 : Người nghệ sĩ choáng ngợp trước vẻ đẹp tuyệt đỉnh công phu của ngoại cảnh .
+ Tình huống 2 : Người nghệ sĩ kinh ngạc khi tận mắt chứng kiến cảnh người đàn ông đánh vợ dã man trên bờ biển
+ Tình huống 3 : Ngạc nhiên trước cảnh người đàn bà nhất quyết không chịu bỏ chồng, nghệ sĩ đã biến hóa về quan điểm nghệ thuật và thẩm mỹ .
– Nhận xét :
+ Xây dựng trường hợp nghịch lí làm điển hình nổi bật trường hợp chung, trường hợp tự nhận thức .
+ Đó là những trường hợp độc lạ, đứng lại bên nhau, bổ trợ cho nhau là điển hình nổi bật mối quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và cuộc sống ( nghệ thuật và thẩm mỹ không hề tách rời đời sống ), Cuộc sống vốn đa dạng và phong phú, phong phú nên người nghệ sĩ phải có cái nhìn phong phú nhiều chiều mới hoàn toàn có thể mày mò và biểu lộ đúng nghĩa giá trị đích thực của nó .
+ Với những trường hợp độc lạ này, Nguyễn Minh Châu đã góp thêm phần làm đa dạng chủng loại thêm cho kho tàng văn học Nước Ta trong cách kiến thiết xây dựng trường hợp truyện .
Câu 5: Cảm nhận của em về nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng.
“Trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu, dù có là tiểu thuyết hay truyện ngắn, cốt
truyện thường không đóng một vai trò nào đáng kể. Nhà văn tập trung chú ý vào
thân phận con người, tính cách nhân vật và đã huy động vào đấy tâm hồn đa cảm
dồi dào ấn tượng tươi mới và xúc động về cuộc sống, bút pháp chân thực và một
giọng văn trữ tình trầm lắng ấp áp” (Nguyễn Văn Hạnh, Nguyễn Minh Châu những
năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, T.C Văn học, 1993, số 3, tr.20). Có
thể nói Chiếc thuyền ngoài xa là một biểu hiện của xu hướng tìm tòi khám phá
trong văn của Nguyễn Minh Châu, trở về với đời thường, với mảnh đất miền Trung
cằn cỗi và cơ cực, đau đáu đi tìm câu hỏi cho những phận người trong cuộc sống
đời thường trăm đắng ngàn cay. Trên tinh thần quyết liệt đổi mới, Nguyễn Minh
Châu đã lấy con người làm đối tượng phản ánh thay cho hiện thực đời sống. Mặc
dù không phủ nhận văn chương gắn với cái chung, với cộng đồng nhưng Nguyễn
Minh Châu còn muốn thể hiện một quan niệm văn chương trước hết phải là câu
chuyện của con người, với muôn mặt phức tạp phong phú với tất cả chiều sâu.
Hiện thực của tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa không phải là bức tranh hoành tráng của mảnh đất mặt trận xưa A So từng ghi dấu bao chiến công, cũng không phải là những con người tạc dáng đứng hào hùng của mình vào lịch sử dân tộc. Nhân vật Phùng trở lại với mảnh đất từng chiến đấu, một người lính năm xưa giờ là phóng viên báo chí ảnh quay trở lại ghi lại những vẻ đẹp đời sống đời thường cho bộ ảnh lịch quê nhà quốc gia, phản ánh đời sống lao động khoẻ khoắn tươi rói của những con người dựng xây quốc gia, đi tìm vẻ đẹp huyền bí của màn sương buổi sáng bổ trợ cho tấm ảnh lịch hoàn hảo ( ! ). Thế nhưng, những gì anh tận mắt chứng kiến đã khiến anh và những người bạn của mình nhận ra một thực sự gắn với đời sống của những người dân chài lam lũ : “ Cuộc sống cứ lênh đênh khắp cả một vùng phá bát ngát. Cưới xin, sinh con đẻ cái, hoặc lúc nhắm mắt cũng chỉ trên một chiếc thuyền. Xóm giềng không có. Quê hương bản quán cả chục cây số trời nước chứ không cố kết vào một khoảnh đất nào ”. Từ đời sống ấy, những thảm kịch tiềm ẩn khiến con người phải ngỡ ngàng. Một câu truyện đơn thuần nhưng đã tiềm ẩn những phát hiện mới lạ hàm chứa ý niệm văn chương hướng về con người của Nguyễn Minh Châu. Nếu chỉ nghĩ suy một cách xuôi chiều đơn thuần, đời sống khi có ánh sáng cách mạng sẽ đổi đời cho số phận người lao động, sẽ xoá tan những thảm kịch đè nặng lên kiếp người. Thế nhưng Nguyễn Minh Châu đã chỉ rõ cho tất cả chúng ta : cách mạng không phải xử lý thảm kịch trong một sớm một chiều, con người vẫn phải đối lập với những thảm kịch đời mình, dung hoà với nó. Cách lý giải về con người của Nguyễn Minh Châu còn chứa đựng những suy ngẫm về số phận dân tộc bản địa phải trải qua những khổ đau để đối lập với hiện thực bao thử thách .
Người nghệ sĩ nhiếp ảnh đi tìm những vẻ đẹp đích thực của đời sống, ngỡ như anh đã
phát hiện ra một khung cảnh thật đáng yêu đáng ca tụng, hướng người xem về cái
đẹp có thể làm quên đi những phiền não cuộc sống: “Qua khuôn hình ánh sáng, tôi
đã hình dung thấy trước những tấm ảnh nghệ thuật của tôi sẽ là vài ba chiếc mũi
thuyền và một cảnh đan chéo của những tấm lưới đọng đầy những giọt nước, mỗi
mắt lưới sẽ là một nốt nhạc trong bản hòa tấu ánh sáng và bóng tối, tượng trưng
cho khung cảnh bình minh là một khoảng sáng rực rỡ đến mức chói mắt, trong
khoảng sáng đó sẽ hiện lên trong tầm nhìn thật xa những đường nét của thân hình
một người đàn bà đang cúi lom khom, sải cánh tay thật dài về phía trước kéo tấm
lưới lên khỏi mặt nước, và phía sau lưng người đàn bà, hình một ngư phủ và một
đứa trẻ đứng thẳng trên đầu mũi thuyền, dùng lực toàn thân làm đòn bẩy nâng bổng
hai chiếc gọng lưới chĩa thẳng lên trời.”. Và những người dân vùng biển ấy hiện
lên thật đáng yêu, đáng ca ngợi: cuộc sống lao động đầm ấm khoẻ khoắn, những
con người gặp gỡ thật đáng yêu…Tất cả những ấn tượng ấy sẽ không bị phá vỡ
nếu như không có sự xuất hiện của chiếc – thuyền – ngoài – xa. Người đàn ông
xuất hiện cùng với người đàn bà trong khung cảnh nên thơ đã nhanh chóng phá vỡ
đi cảm giác thăng hoa nghệ thuật bằng trận đòn dây lưng quật thẳng tay vào người
vợ không thương xót. Có lẽ khó ai tưởng tượng cảnh tượng ấy lại diễn ra trong toàn cảnh đời sống mới, nó trọn vẹn trái chiều với điều tất cả chúng ta hằng thiết kế xây dựng cho đời sống này “ người yêu người, sống để yêu nhau ” ( Tố Hữu ). Điều bất công diễn ra nhức nhối trước mắt người lính từng chiến đấu cho sự nghiệp giải phóng quốc gia, giải phóng con người đã làm nên một cơn giận bùng phát. Bản thân anh nghĩ về người đàn ông kia như “ gã đàn ông “ gian ác và tàn ác nhất trần gian ”, còn người phụ nữ xấu xí mặt rỗ kia đích thị là nạn nhân đáng thương nhất của nạn bạo hành trong mái ấm gia đình. Hành động tiến công gã đàn ông khiến cho anh ngộ nhận mình là anh hùng : “ Tôi nện hắn bằng tay không, nhưng cú nào ra cú ấy, không phải bằng bàn tay một anh thợ chụp ảnh mà bằng bàn tay rắn sắt của một người lính giải phóng đã từng mười năm cầm súng. Tôi đã chiến đấu trong mấy ngày ở đầu cuối cuộc chiến tranh trên mảnh đất này. Bất luận trong hoàn cảnh nào tôi cũng không được cho phép hắn đánh một người đàn bà, mặc dầu đó là vợ và tự nguyện rúc vào trong xó bãi xe tăng kín kẽ cho hắn đánh ”. Nhưng phản ứng của người đàn bà trước ông chánh án đã khiến anh choáng váng : “ Quí tòa bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được, đừng bắt con bỏ nó … ”. Hoá ra, người cần được thông cảm lại là những quan toà cách mạng có lòng tốt nhưng “ những chú đâu có phải là người làm ăn … do đó những chú đâu có hiểu được cái việc của những người làm ăn lam lũ, khó nhọc ”. Người đàn bà khốn khổ ấy đã không chối bỏ người đàn ông đích thực của mình, dù trong lòng đau đớn khi hàng ngày phải chịu những trận đòn, phải tận mắt chứng kiến cảnh hai cha con đối xử với nhau như quân địch, phải gật đầu đời sống đương đầu nơi gió bão. Có người đã nhận định và đánh giá : Chiếc thuyền ngoài xa là hình tượng có ý nghĩa hình tượng, như vẻ đẹp của một bức tranh toàn bích, nhưng đàng sau hình ảnh vạn vật thiên nhiên tươi đẹp là đời sống đầy khắc nghiệt, kinh hoàng và những số phận con người vật vã trong cuộc mưu sinh. Hoá ra hành trình dài tìm kiếm niềm hạnh phúc không hề đơn thuần : người đàn ông kia dù cục súc nhưng trên chiếc thuyền phải có lúc có đàn ông, niềm hạnh phúc đơn thuần khi cả nhà quây quần trong bữa ăn trên chiếcthuyền khiến người đàn bà nhẫn nhục chịu đựng toàn bộ. Hành trình của mái ấm gia đình kỳ lạ kia vẫn tiềm ẩn những rủi ro tiềm ẩn : đứa con yêu mẹ sẵn sàng chuẩn bị đánh nhau với bố, thủ dao găm tìm dịp trả thù, những trận đòn quyết liệt hoàn toàn có thể làm cho người đàn bà kia gục ngã bất kỳ khi nào … Thế nhưng trong đời sống bần hàn, chật vật và ngày ngày phải nuôi đủ cho mười miệng ăn trên chiếc thuyền ọp ẹp, người đàn bà ấy là hiện thân của một sự quyết tử vô bờ bến. Tình yêu chồng con được nhìn nhận từ cuộc sống trăm đắng ngàn cay có vẻ như đẹp riêng khiến cho “ một cái gì mới vừa vỡ ra trong đầu vị Bao Công của cái phố huyện vùng biển ”. Sự vỡ lẽ ấy chính là sự phá vỡ những ý niệm giản đơn về tình yêu, niềm hạnh phúc, về lòng nhân ái, sự khoan dung … mang giá trị nhân bản thâm thúy. Những phối hợp ấy trong tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đem đến cái nhìn đa diện về số phận con người .
Nếu như trước kia, trong văn học 1945 – 1975, khi đề cập đến số phận con người thì bao
giờ những nhà văn cũng tôn vinh vào năng lực con người vượt qua nghịch cảnh và những ảnh hưởng tác động của thiên nhiên và môi trường, của xã hội mới sẽ giúp con người tìm thấy niềm hạnh phúc. Khi miêu tả sự hoạt động của tính cách con người, những nhà văn cũng thường nói về sự hoạt động theo chiều hướng tích cực, từng bước vượt lên hoàn cảnh, hồi sinh tâm hồn. Cách minh họa tư tưởng ấy không tránh khỏi có phần giản đơn và phiến diện. Nguyễn minh Châu đã không đi theo con đường mòn đó. Trong Chiếc thuyền ngoài xa, nhà văn đã nói về những nghịch lý sống sót như một thực sự hiển nhiên trong đời sống con người. Bằng thái độ cảm thông và sự hiểu biết thâm thúy về con người, ông đã phân phối cho ta cái nhìn tổng lực về cái đẹp đời sống, hiểu cả mặt phẳng lẫn chiều sâu. Nguyễn Minh Châu đã từng phát biểu : “ Văn học và đời sống là những vòng tròn đồng tâm mà điểm trung tâm là con người ” ( Phỏng vấn đầu xuân 1986 của báo Văn nghệ ), “ Nhà văn sống sót ở trên đời có lẽ rằng trước hết là vì vậy : để làm việc làm giống như kẻ nâng giấc cho những người cùng đường, tuyệt lộ, bị cái ác hoặc số phận rủi ro xấu dồn con người ta đến chân tường, những con người cả tâm hồn và thể xác bị hắt hủi và đoạ đầy đến ê chề, trọn vẹn mất hết lòng tin vào con người vhà cuộc sống để bênh vực cho những con người không có ai để bênh vực ” ( Ngồi buồn viết mà chơi ). Tư tưởng ấy được biểu lộ trong tác phẩm Chiếc thuyền ngoài xa như một vật chứng cho tấm lòng hướng về con người, năng lực giải thuật những mặt phức tạp của cuộc sống. Bức thông điệp trong tác phẩm về mối quan hệ giữa nghệ thuật và thẩm mỹ và đời sống là nhận thức thấm thía : “ cuộc sống vốn dĩ là nơi sản sinh ra cái đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ nhưng không phải khi nào cuộc sống cũng là thẩm mỹ và nghệ thuật, và rằng con người ta cần có một khoảng cách để chiêm ngưỡng và thưởng thức vẻ đẹp của nghệ thuật và thẩm mỹ nhưng nếu muốn tò mò những huyền bí bên trong thân phận con người và cuộc sống thì phải tiếp cận với cuộc sống, đi vào bên trong cuộc sống và sống
