TRE VIỆT NAM TRONG THI TƯỞNG NGUYỄN DUY
LÊ KHÁNH MAI
TRE VIỆT NAM
Tre xanh xanh tự bao giờ
Chuyện thời xưa đã có bờ tre xanh
Thân gầy guộc, lá mong manh
Mà sao nên luỹ nên thành tre ơi ?
Ở đâu tre cũng xanh tươi
Dù cho đất sỏi, đất vôi bạc mầu
Có gì đâu, có gì đâu
Mỡ màu ít chắt dồn lâu hoá nhiều
Rễ siêng không sợ đất nghèo
Tre bao nhiêu rễ bấy nhiêu siêng năng
Vươn mình trong gió tre đu
Cây kham khổ vẫn hát ru lá cành
Yêu nhiều nắng nỏ trời xanh
Tre xanh không đứng khuất mình bóng râm
Bão bùng thân bọc lấy thân
Tay ôm tay níu tre gần nhau thêm …
Thương nhau tre không ở riêng
Luỹ thành từ đó mà nên hỡi người
Chẳng may thân gãy cành rơi
Vẫn nguyên cái gốc truyền đời cho măng
Nòi tre đâu chịu mọc cong
Chưa lên đã nhọn như chông lạ lùng
Lưng trần phơi nắng phơi sương
Có manh áo cộc tre nhường cho con
Măng non là búp măng non
Đã mang dáng thẳng thân tròn của tre
Năm qua đi, tháng qua đi
Tre già măng mọc có gì lạ đâu
Mai sau, tương lai, tương lai
Đất xanh tre mãi xanh màu tre xanh .
1971 – 1972
NGUYỄN DUY
(Rút từ “Tuyển tập thơ Việt Nam 1945-2000” NXB Lao Động 2001)
Mượn đặc thù của loài cây làm hình tượng ẩn dụ nhằm mục đích biểu lộ phẩm chất, cốt cách của một những tầng lớp người hay một dân tộc bản địa là thủ pháp nghệ thuật và thẩm mỹ thuộc hệ mỹ cảm của văn học phương Đông nói chung và văn học Việt Nam nói riêng. Nhất là trong chính sách phong kiến, con người luôn phải giấu đi cái tôi thành viên, thì thủ pháp nghệ thuật và thẩm mỹ này càng được phát huy, tạo ra sự một thời đại văn chương phi ngã. Các loài cây quí như : tùng, cúc, trúc, mai, sen, đào … trở thành hình tượng TT, tượng trưng cho người quân tử, người tri thức phong kiến với phẩm chất thanh cao .
Bên cạnh dòng văn học viết, văn học dân gian cũng sử dụng lối nói ví von, so sánh loài cây với thân phận con người. Chẳng hạn, những con người nghèo khó, yếu ớt, thấp cổ bé họng, những con người “ dưới đáy ” thường được ví như cỏ dại, hoa dại, khoai, sắn, lau, sậy …
Bài thơ Tre Việt Nam được Nguyễn Duy sáng tác vào những năm 1971 – 1972, khi cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc bản địa ta đang ở quy trình tiến độ kinh khủng nhất, phải tập trung chuyên sâu sức người, sức của, ý chí và tinh lực của toàn dân tộc bản địa để chiến đấu, giành thắng lợi sau cuối .
Kế thừa và phát huy thủ pháp nghệ thuật và thẩm mỹ thuộc hệ mỹ cảm truyền thống cuội nguồn, bài thơ Tre Việt Nam của Nguyễn Duy đã vượt thoát khỏi ý niệm văn chương phi ngã và xác lập một tư tưởng thẩm mỹ và nghệ thuật văn minh. Chọn hình tượng cây tre Việt Nam làm đối tượng người dùng phản ánh, qua đó khái quát nên những phẩm chất tốt đẹp, quí báu của con người Việt Nam, dân tộc bản địa Việt Nam được chắt lọc, kết tinh trong suốt chiều dài lịch sử vẻ vang là một phát hiện độc lạ, một đặc trưng nghệ thuật và thẩm mỹ của thi tưởng Nguyễn Duy. Trong quốc tế tự nhiên bát ngát có muôn vàn loài cây, nhưng có lẽ rằng chỉ có cây tre là thân thiện, quen thuộc nhất so với con người. Tre gắn bó, hữu dụng và trở thành hình ảnh thiêng liêng trong tâm thức Việt Nam tự bao đời. Không tự tôn cô độc như tùng bách, không sang chảnh như những loài hoa hương sắc, không thấp thỏi, khiêm nhường như cỏ, loài tre mộc mạc, bình dị mà có sức sống mãnh liệt :
Thân gầy guộc, lá mong manh
Mà sao nên luỹ nên thành tre ơi
Ở đâu tre cũng xanh tươi
Dù cho đất sỏi đất vôi bạc mầu
Vượt lên những điều kiện kèm theo tự nhiên khắc nghiệt đất sỏi, đất vôi, đất nghèo, đất bạc mầu … tre vẫn thích nghi để xanh tươi, sinh sôi vĩnh cửu, và dựng nên thành luỹ vững chắc không sức mạnh nào hoàn toàn có thể tàn phá, huỷ diệt. Đây là nét đặc trưng tiêu biểu vượt trội nhất của phẩm chất Việt Nam. Bằng hình ảnh trái chiều giữa thân gầy guộc lá mong manh với xanh tươi, nên luỹ nên thành, bài thơ khẳng định chắc chắn giá trị, nhân phẩm Việt Nam. Đối lập với sự nhỏ bé mong manh về sức khỏe thể chất / vật chất là vẻ đẹp tâm hồn, sức mạnh ý thức. Không chỉ dừng lại ở đó, bài thơ còn thiết kế xây dựng cả một mạng lưới hệ thống hình ảnh đơn giản và giản dị mộc mạc mà đơn cử sinh động mang ý nghĩa biểu trưng cho tính cách Việt Nam .
Về đức tính chịu khó, chịu thương, chịu khó, chắt chiu, nâng niu, gom góp, nền tảng của người Việt Nam, nhà thơ viết :
“ Có gì đâu, có gì đâu
Mỡ màu ít chắt dồn lâu hoá nhiều
Rễ siêng không sợ đất nghèo
Tre bao nhiêu rễ bấy nhiêu siêng năng ”
Như một lời lý giải cắt nghĩa nhẹ nhàng, một chân lý giản đơn mà thâm thúy. Những chiếc rễ siêng năng nhẫn nại tự giấu mình, bí mật vươn về phía tầng sâu, chắt dồn mỡ màu qua năm tháng là lẽ sống và kinh nghiệm tay nghề tươi xanh của một dân tộc bản địa luôn phải đương đầu với những thử thách nghiệt ngã của hoàn cảnh. Vượt lên nỗi khó khăn vất vả nhọc nhằn và cả những đau thương, con người Việt Nam vẫn ngời sáng, tâm hồn trong trẻo, sáng sủa yêu đời, yêu đời sống, giữ gìn “ thiên nhiên và môi trường niềm tin ” lành mạnh để nuôi dưỡng cái đẹp cái thiện .
“ Vươn mình trong gió tre đu
Cây kham khổ vẫn hát ru lá cành ”
Một nét tính cách tiêu biểu vượt trội khác của người Việt Nam là lòng nhân ái, vị tha, tình yêu thương đùm bọc, đoàn kết nuôi nấng, san sẻ trong lao động, đấu tranh cũng như khi khó khăn vất vả hoạn nạn, nhường nhịn, quyết tử, chăm chút cho thế hệ tương lai :
“ Bão bùng thân bọc lấy thân
Tay ôm tay níu tre gần nhau thêm
Thương nhau tre không ở riêng
Luỹ thành từ đó mà nên hỡi người
Chẳng may thân gãy cành rơi
Vẫn nguyên cái gốc truyền đời cho măng
…
Lưng trần phơi nắng phơi sương
Có manh áo cộc tre nhường cho con ”
Giữ “ nguyên cái gốc truyền đời cho măng ”, tre già măng mọc, cái ý thức về tạo dựng, giữ gìn phát huy những truyền thống lịch sử tốt đẹp của dân tộc bản địa đã được những thế hệ người Việt Nam vun đắp và truyền thừa, làm ra sức mạnh bốn ngàn năm lịch sử dân tộc. Cũng do đó mà dân tộc bản địa Việt Nam luôn kiên cường thắng lợi, không quì gối, khuất phục trước quân địch ngoại xâm, vượt qua mọi thử thách với ý chí tự chủ tự lực, tự cường, như loài tre “ Không đứng khuất mình bóng râm ”, “ Không chịu mọc cong ”, từ khi sinh ra đã vươn thẳng và “ nhọn như chông quái đản ” .
Có thể nói, hiếm có bài thơ nào khắc hoạ được tính cách Việt Nam một cách đa dạng chủng loại, tập trung chuyên sâu, mang tầm khái quát như bài thơ “ Tre Việt Nam ” của nhà thơ Nguyễn Duy. Bài thơ sở dĩ đạt hiệu suất cao thẩm mỹ và nghệ thuật cao, được nhiều người yêu thích, không chỉ vì kiến thiết xây dựng được một mạng lưới hệ thống hình ảnh đặc tả, quyến rũ mà còn ở cách sử dụng ngôn từ, dân dã, lời ăn lời nói của người lao động, và đặc biệt quan trọng thành công xuất sắc về thể thơ lục bát .
Nhiều cụm từ, thành ngữ được đưa vào thơ, hóa thành thơ thật tự nhiên thuần thục, như : “ thân gầy guộc, lá mong manh ”, “ đất sỏi đất vôi bạc mầu ”, “ nắng nỏ trời xanh ”, “ tay ôm tay níu ”, “ thân gẫy cành rơi ”, “ có manh áo cộc tre nhường cho con ”, “ tre già măng mọc ” …
Thơ lúc bát có lợi thế bởi chất ngâm, điệu ru ngọt ngào, êm ái, dễ thuộc, dễ nhớ, dễ đi vào lòng người, hợp với điệu hồn của người Việt Nam. Bài thơ “ Tre Việt Nam ” của Nguyễn Duy đã phát huy lợi thế đó về cả ngôn từ hình ảnh và âm vận, góp thêm phần khẳng định chắc chắn, tôn vinh và giữ gìn thể thơ dân tộc bản địa .
Tính cách phẩm chất của con người Việt Nam được hình thành phát triển trong suốt chiều dài lịch sử là tài sản, là vốn quí của dân tộc ta. Nhận diện nó là để kế thừa, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc. Với ý nghĩa đó, bài thơ “Tre Việt Nam” đã truyền cho chúng ta tình yêu đất nước, niềm tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm với cộng đồng, làm giàu thêm nội lực để bước tiếp con đường mà dân tộc đang đi.
Bài đã in trong tập VỌNG ÂM CỦA MẠCH NGẦM – phê bình, tiểu luận của Lê Khánh Mai, NXB Hội Nhà văn 2008
