I – Tìm hiểu chung:
1. Tác giả:
– Huy Cận ( 1919 – 2005 ), tên không thiếu là Cù Huy Cận, quê : tỉnh thành phố Hà Tĩnh .
-Là nhà thơ nổi tiếng từ phong trào Thơ mới với tập thơ Lửa thiêng(1940).
– Là nhà thơ tiêu biểu vượt trội cho nền thơ văn minh Nước Ta từ sau năm 1945 :+ Trước Cách mạng tháng Tám, thơ ông giàu chất triết lí, thấm thía bao nỗi buồn, tràn ngập cái sầu nhân thế .+ Sau Cách mạng, thơ Huy Cận dạt dào niềm vui, là bài ca vui về cuộc sống, là bài thơ yêu vạn vật thiên nhiên, con người và đời sống .- 1996, ông được Nhà nước trao tặng Trao Giải Hồ Chí Minh về văn học-nghệ thuật .
-Tác phẩm tiêu biểu:Lửa thiêng(1940);Vũ trụ ca(1942);Trời mỗi ngày lại sáng(1958);Đất nở hoa(1960);Bài thơ cuộc đời(1963);Hai bàn tay em(1967)…
2. Tác phẩm:
a. Hoàn cảnh sáng tác:
– Bài thơ được viết vào giữa năm 1958, khi cuộc kháng chiến chống Pháp đã kết thúc thắng lợi, miền Bắc được giải phóng và bắt tay vào công cuộc thiết kế xây dựng đời sống mới. Niềm vui dạt dào tin yêu trước đời sống mới đang hình thành, đang thay da đổi thịt đã trở thành nguồn cảm hứng lớn của thơ ca lúc bấy giờ. Nhiều nhà thơ đã đi tới những miền đất xa xôi của Tổ quốc để sống và để viết : miền núi, hải đảo, xí nghiệp sản xuất, nông trường … Huy Cận có chuyến đi thực tiễn dài ngày ở vùng mỏ Quảng Ninh. Từ chuyến đi ấy, hồn thơ của ông mới thực sự nảy nở trở lại và dồi dào cảm hứng về vạn vật thiên nhiên quốc gia, về lao động và niềm vui trước đời sống mới .
– Bài “Đoàn thuyền đánh cá” được sáng tác trong thời gian ấy và in trong tập thơ “Trời mỗi ngày lại sáng”(1958).
b. Bố cục: 3 phần:
Bài thơ có 7 khổ, được cấu trúc theo sự hoạt động của thời hạn và hành trình dài của một chuyến ra khơi đánh cá :- Hai khổ đầu : Cảnh đoàn thuyền đánh cá ra khơi lúc hoàng hôn buông xuống .- Bốn khổ tiếp : Cảnh đoàn thuyền đánh cá trên biển trong một đêm trăng rất đẹp .- Khổi cuối : Cảnh đoàn thuyền đánh cá trở lại khi bình minh đã rạng ngời trên biển .
c. Cảm hứng chủ đạo:
– Bài thơ có hai nguồn cảm hứng lớn, song hành, hòa giải và trộn lẫn vào nhau. Đó là cảm hứng về vạn vật thiên nhiên ngoài hành tinh và cảm hứng về con người lao động trong đời sống mới. Sự thống nhất của hai nguồn cảm hứng ấy được biểu lộ qua cấu trúc và mạng lưới hệ thống thi ảnh trong bài. Về cấu trúc, thời hạn của bài thơ là nhịp tuần hoàn của thiên hà ( từ lúc hoàng hôn đến lúc bình minh ) cũng là thời hạn hoạt động giải trí của đoàn thuyền đánh cá ( từ lúc ra khơi đến khi quay trở lại ). Không gian của bài thơ là một khoảng trống lớn lao, kỳ vĩ với trời, biển, trăng, sao, sóng, gió ; cũng là khoảng trống của cảnh lao động .
d. Chủ đề tư tưởng: Thông qua việc miêu tả cảnh lao động đánh cá của người ngư dân vùng biển Hạ Long, bài thơ ngợi ca vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước, sự giàu có của biển khơi; ngợi ca khí thế lao động hăng say, yêu đời của người lao động mới đã được giải phóng, đang làm chủ bản thân, làm chủ cuộc đời và đất nước:
Tập làm chủ, tập làm người xây dựng
Dám vươn mình cai quản lại thiên nhiên!
…
Yêu biết mấy, những con người đi tới
Hai cánh tay như hai cánh bay lên
Ngực dám đón những phong ba dữ dội
Chân đạp bùn không sợ các loài sên!
( “Mùa thu mới” – Tố Hữu ).
II – Đọc – hiểu văn bản:
1. Cảnh đoàn thuyền đánh cá ra khơi lúc hoàng hôn buông xuống. ( Khúc hát ra khơi ):
– Mở đầu bài thơ là cảnh đoàn thuyền ra khơi lúc hoàng hôn :
“Mặt trời xuống biển như hòn lửa
Sóng đã cài then,đêm sập cửa
Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi,
Câu hát căng buồm cùng gió khơi.”
Bốn câu thơ có cấu trúc ngăn nắp, cân đối như một bài tứ tuyệt : hai câu đầu tả cảnh, hai câu sau nói về con người. Cảnh và người tưởng như trái chiều tuy nhiên lại hòa hợp, cảnh làm nền để cho hình ảnh con người điển hình nổi bật lên như điểm trung tâm của một bức tranh – bức tranh lao động mạnh khỏe, vui vẻ tràn ngập âm thanh và tỏa nắng rực rỡ sắc màu .+ Hai câu thơ đầu tả cảnh hoàng hôn trên biển, cũng là thời gian đoàn thuyền đánh cá ra khơi :
“Mặt trời xuống biển như hòn lửa
Sóng đã cài then, đêm sập cửa”.
_Nếu chỉ địa thế căn cứ vào trong thực tiễn sẽ thấy câu thơ có vẻ như phi lí, bởi trên vịnh Hạ Long – ở hướng Đông, không hề thấy cảnh mặt trời xuống biển như vậy, mà chỉ có thấy mặt trời mọc được thôi. Vậy thì ở đây, khi viết “ Mặt trời xuống biển ” tức là nhà thơ đã lấy điểm nhìn từ trên con thuyền đang ra khơi, giữa biển khơi nhìn về hướng Tây nơi bờ bãi. Lúc đó, xung quanh con thuyền chỉ là bát ngát sóng nước, mặt trời chỉ còn cách lặn xuống biển. Mặt trời xuống biển nhưng có vẻ như không tàn lụi, không tắt. Nó như hòn lửa – một quả cầu lửa – đỏ rực, khổng lồ chìm vào đáy nước đại dương. Biển cả bát ngát như nồng ấm hẳn lên. -> Phép tu từ so sánh : mặt trời được ví với hòn lửa đem đến cho bức bức tranh hoàng hôn một vẻ đẹp rực rỡ tỏa nắng, trang trọng, và ấm cúng chứ không hiu hắt, ảm đạm như trong thơ cổ ._ Phép nhân hóa, ẩn dụ “ Sóng đã cài then đêm sập cửa ” -> người đọc cảm nhận vạn vật thiên nhiên, thiên hà, biển cả như đi vào trạng thái yên bình, nghỉ ngơi, thư giãn giải trí. Vũ trụ giờ đây như một ngôi nhà khổng lồ. Những lượn sóng dài như chiếc then cài, còn màn đêm đang buông xuống là cánh cửa. -> Hình ảnh thơ cho thấy vạn vật thiên nhiên ngoài hành tinh bát ngát mà thân mật với con người – biển cả hay đó cũng chính là ngôi nhà quen thuộc của mỗi ngư dân. Có thể nói, hai câu thơ bộc lộ tình yêu vạn vật thiên nhiên và lòng yêu dấu cuộc sống của nhà thơ Huy Cận .+ Thiên nhiên thiên hà là cái phông, cái nền cho con người Open :
“Đoàn thuyền đánh cá lại ra khơi
Câu hát căng buồm cùng gió khơi.
_ Hình ảnh, nhạc điệu trong câu thơ miêu tả khí thế mạnh khỏe, hoan hỉ của những người lao động : khẩn trương thao tác bất kể ngày đêm ._ Đoàn thuyền lại ra khơi, tuần tự, uyển chuyển như cái nhịp sống không khi nào ngừng nghỉ. Chữ “ lại ” trong câu thơ đã miêu tả điều đó, cho ta hiểu đây là việc làm, là hoạt động giải trí hàng ngày, liên tục, trở thành một nếp sống quen thuộc của những người ngư dân vùng biển .
_ “Câu hát căng buồm cùng gió khơi” là hình ảnh ẩn dụ mang tính chất khoa trương. Tiếng hát khỏe khoắn tiếp sức cho gió làm căng cánh buồm. Tiếng hát ấy, làm nổi bật khí thế hồ hởi của người lao động trong buổi xuất quân chinh phục biển cả…
– Tiếng hát ấy còn biểu lộ niềm mong ước của người đánh cá : mong ước một chuyến ra khơi đánh bắt cá được thật nhiều món ăn hải sản, nhiều cá tôm giữa sự giàu đẹp của biển khơi :
“ Hát rằng: cá bạc biển Đông lặng,
Cá thu biển Đông như đoàn thoi
Đêm ngày dệt biển muôn luồng sáng,
Đến dệt lưới ta,đoàn cá ơi!”
2. Cảnh đoàn thuyền đánh cá trên biển trong một đêm trăng rất đẹp:
– Cảm hứng lãng mạn giúp nhà thơ phát hiện vẻ đẹp của cảnh đoàn thuyền đánh cá trên biển trong đêm trăng với niềm vui phơi phới, trẻ khỏe khi con người làm chủ cuộc sống, làm chủ biển trời quê nhà .- Cảnh đoàn thuyền lướt sóng ra khơi, từng luồng cá bủa lưới vây giăng mang vẻ đẹp vừa hoành tráng, vừa thơ mộng :
“Thuyền ta lái gió với buồm trăng
Lướt giữa mây cao với biển bằng”
“Ra đậu dặm xa dò bụng biển
Dàn đan thế trận lưới vây giăng”.
+ Con thuyền vốn nhỏ bé trước biển trời bát ngát đã trở thành con thuyền kì vĩ mang tầm vóc ngoài hành tinh. Thuyền có gió làm bánh lái, có trăng làm cánh buồm, lướt giữa mây cao với biển bằng, giữa mây trời và sóng nước .+ Chủ nhân con thuyền – những người lao động cũng trở nên lồng lộng giữa biển trời trong tư thế làm chủ. Hình ảnh con người đã hòa nhập với size to lớn của vạn vật thiên nhiên thiên hà. Không chỉ vậy, họ còn điển hình nổi bật ở vị trí TT – ra tận khơi xa dò bụng biển, tìm luồng cá, dàn đan thế trận, bủa lưới vây giăng .-> Đoàn thuyền đánh cá băng băng lướt sóng, bủa vây điệp trùng. Công việc lao động trên biển như thể một cuộc chiến đấu chinh phục vạn vật thiên nhiên. Người lao động thao tác với tổng thể lòng dũng mãnh, sự hăng say, trí tuệ nghề nghiệp, tâm hồn phơi phới .- Bức tranh lao động được điểm tô bằng vẻ đẹp của vạn vật thiên nhiên. Cái nhìn của nhà thơ so với biển và cá cũng có những phát minh sáng tạo giật mình, độc lạ :
Cá nhụ cá chim cùng cá đé
Cá song lấp lánh đuốc đen hồng.
Cái đuôi em quẫy trăng vàng chóe
Thủ pháp liệt kê phối hợp với sự phối sắc tài tình qua việc sử dụng những tính từ chỉ sắc tố “ đen hồng ”, ” vàng chóe ” … đã tạo nên một bức tranh sơn mài nhiều sắc tố, ánh sáng, lộng lẫy huyền ảo như trong câu truyện cổ tích nói về xứ sở thần tiên. Mỗi loài cá là một mẫu mã, một sắc tố : “ Cá nhụ cá chim cùng cá đé / Cá song lấp lánh lung linh đuốc đen hồng ” tạo ra sự sự giàu đẹp của biển cả quê nhà. Như có một hội rước đuốc trong lòng biển đêm sâu thẳm. Mỗi khi : “ Cái đuôi em quẫy ”, trăng như vàng hơn, tỏa nắng rực rỡ hơn, biển cả như sôi động hẳn lên. Người xưa thường nói : “ Thi trung hữu họa ” – nghĩa là trong thơ có hình có ảnh. Quả đúng như vậy, mỗi loài cá ở đây là bức kí họa thần tình. Chúng đâu chỉ là mẫu sản phẩm vô tri được đánh bắt cá bởi bàn tay con người. Với họ – những người ngư dân này – cá là bạn, là “ em ”, là niềm cảm hứng cho con người trong lao động, và cũng chính là đối tượng người tiêu dùng thẩm mĩ cho thi ca .+ Cảnh đẹp không chỉ ở sắc tố, ánh sáng, mà còn ở âm thanh. Nhìn bầy cá lượn lờ bơi lội, nhà thơ lắng nghe tiếng sóng vỗ rì rầm :
“Đêm thở :sao lùa nước Hạ long”
Bằng thẩm mỹ và nghệ thuật ẩn dụ tích hợp nhân hóa, biển cả như một sinh thể sôi động. Tiếng sóng vỗ dạt dào dâng cao hạ thấp là nhịp thở trong đêm của biển. Thế nhưng nhà thơ lại viết “ Đêm thở : sao lùa nước Hạ Long ”. Thật ra, là sóng biển đu đưa rì rào va đập vào mạn thuyền. Trăng, sao phản chiếu ánh sáng xuống nước biển, mỗi khi sóng vỗ nhịp tưởng như có bàn tay của sao trời đang “ lùa nước Hạ Long ”. Đó là sự độc lạ, mới lạ trong sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật. Có thể nói, bằng tâm hồn rất là tinh xảo, tác giả đã cảm nhận được hơi thở của vạn vật thiên nhiên, thiên hà. Chính không khí say sưa thiết kế xây dựng quốc gia của những năm đầu Phục hồi và tăng trưởng kinh tế tài chính là cơ sở hiện thực của những hình ảnh lãng mạn trên .- Bút pháp lãng mạn, trí tưởng tượng nhiều mẫu mã của tác giả đã phát minh sáng tạo nên những hình ảnh đẹp khiến việc làm lao động nặng nhọc của người đánh cá trở thành bài ca đầy niềm vui, uyển chuyển cùng vạn vật thiên nhiên :
Ta hát bài ca gọi cá vào
Gõ thuyền đã có nhịp trăng cao
Biển cho ta cá nhưl òng mẹ
Nuôi lớn đời ta tự buổi nào.
+ “ Gõ thuyền ” là việc làm thực của người đánh cá, nhưng cái độc lạ ở đây là vầng trăng được nhân hóa, tham gia lao động cùng con người .+ Người dân chài hát bài ca gọi cá, bài ca về lòng biết ơn mẹ biển giàu sang, nhân hậu .- Sao mờ, đêm tàn cũng là lúc người dân chài kéo lưới kịp trời sáng. Cảnh kéo lưới, bắt cá được miêu tả vừa chân thực, vừa đầy chất thơ với không khí khẩn trương, gấp gáp :
Sao mờ kéo lưới kịp trời sáng
Ta kéo xoăn tay chùm cá nặng
Vẩy bạc đuôi vàng lóe rạng đông
Lưới xếp buồm lên đón nắng hồng.
Có thể nói, cảnh lao động đánh cá trên biển như bức tranh sơn mài tỏa nắng rực rỡ. Người kéo lưới là TT của cảnh được khắc họa rất độc lạ với thân hình gân guốc, chắc khỏe cùng thành quả thu về “ vẩy bạc đuôi vàng lóe rạng đông ”. Màu hồng của bình minh làm ấm sáng bức tranh lao động. Thiên nhiên và con người cùng uyển chuyển trong sự quản lý và vận hành của thiên hà .
3. Cảnh đoàn thuyền đánh cá trở về khi bình minh đã rạng ngời trên biển. ( Khúc hát trở về).
– Đoàn thuyền đánh cá thắng lợi quay trở lại trong bình minh rực rỡ tỏa nắng, trang trọng .- Câu đầu của khổ thơ lặp lại gần như nguyên vẹn câu cuối của khổ thứ nhất, chỉ thay có một từ ( từ “ với ” ) đem đến cấu trúc đầu – cuối tương ứng, tạo sự hòa giải cân đối. Cấu trúc lặp lại ấy trở thành điệp khúc ngân nga, nhấn mạnh vấn đề niềm vui lao động làm giàu đẹp quê nhà và khắc họa đậm nét vẻ đẹp khỏe mạnh cùng niềm vui phấn khởi của người ngư dân .- Phép tu từ nhân hóa : “ Đoàn thuyền chạy đua cùng mặt trời ” cho thấy tư thế dữ thế chủ động chinh phục biển trời, thiên hà của người ngư dân. Đúng như lời bình của chính tác giả : “ Bài thơ là cuộc chạy đua giữa con người với vạn vật thiên nhiên và con người đã thắng lợi ” .- Nếu khổ thơ đầu, mặt trời xuống biển báo hiệu hoàng hôn thì ở khổ cuối lại là mặt trời đội biển – là ngày mới khởi đầu – ngày mới với thành quả lao động bội thu và niềm tin yêu mừng thầm .- Câu thơ kết bài vừa mang ý nghĩa tả thực, vừa khiến người đọc liên tưởng tới một tương lai tươi tắn, huy hoàng : “ Mắt cá huy hoàng muôn dặm phơi ”. Ngày mới khởi đầu – thành quả lao động trải dài muôn dặm phơi – một cuộc sống mới đang sinh sôi, tăng trưởng …
III – Tổng kết:
1. Nội dung:
Bài thơ “ Đoàn thuyền đánh cá ” đã khắc họa nhiều hình ảnh đẹp trang trọng biểu lộ sự hòa giải giữa vạn vật thiên nhiên và con người lao động, thể hiện niềm vui, niềm tự hào của nhà thơ trước quốc gia và đời sống .
2. Nghệ thuật:
Bài thơ có nhiều phát minh sáng tạo trong việc kiến thiết xây dựng hình ảnh bằng liên tưởng, tưởng tượng đa dạng và phong phú, độc lạ ; có âm hưởng trẻ khỏe, hào hùng, sáng sủa .
