1. CON ĐƯỜNG PHÁT TRIỂN TỪ THẦN THOẠI ĐẾN CỔ TÍCH
Truyền thuyết cổ tích xuất hiện vào thời kỳ nào? Truyền thuyết cổ tích Open vào thời kỳ nào ?Như ai nấy đều biết, thần thoại cổ xưa cổ tích Open không cùng một thời với thần thoại cổ xưa. Nếu chủ đề của thần thoại cổ xưa thường thiên về lý giải tự nhiên, miêu tả cuộc đấu tranh giữa người và tự nhiên là hầu hết, thì trái lại, chủ đề của truyền thuyết thần thoại cổ tích thường thiên về lý giải xã hội, miêu tả hầu hết cuộc đấu tranh giữa người với người. Ấy là vì, truyền thuyết thần thoại Open vào một thời kỳ mà xích míc sau đây nổi lên số 1 : con người sống chịu ràng buộc vào tự nhiên mà lại có khát vọng chinh phục tự nhiên. Trái lại, cổ tích cũng như truyền thuyết thần thoại Open vào lúc con người nói chung đã tận dụng được không ít nguồn năng lượng của tự nhiên, nhưng lại vấp phải xích míc giữa người với người trong sản xuất. Hình thái xã hội mà truyện cổ tích phản ánh, sức sản xuất đã tương đối cao, đời sống con người đỡ chật vật hơn trước, tri thức phát đạt, tình cảm phong phú và đa dạng, nhất là cuộc đấu tranh giai cấp đã có phần gay go kinh khủng.
Nói một cách khác, những truyện cổ dân gian được sáng tác sau thời kỳ nguyên thủy, có nội dung xã hội khác biệt rõ với những truyện ra đời từ trước thời kỳ đó. Mác nói: “Khi con người đã có thể khống chế được thực sự những lực lượng tự nhiên thì thần thoại sẽ biến mất”. Có nghĩa là khi mà chủ nghĩa thần linh không còn ngự trị lên mọi lĩnh vực của ý thức; khi trình độ hiểu biết của con người đã được nâng cao; con người đã tìm được quy luật của một số lớn hiện tượng tự nhiên, biết dùng cái nhân này để tạo thành cái quả kia; thì bấy giờ nghệ thuật thần thoại sẽ phai nhạt ý nghĩa và không còn chức năng thực tế nữa.
Nhưng mặc dầu truyền thuyết thần thoại mất đi, sự phát minh sáng tạo truyện truyền miệng vẫn cứ liên tục. Có dân tộc bản địa nào mà lại tắt được nguồn cảm hứng thẩm mỹ và nghệ thuật của mình trên con đường phấn đấu nguy hiểm để phát minh sáng tạo ra một lịch sử dân tộc đa dạng và phong phú và một ngôn từ phong phú, sinh động ? Đương nhiên con đường phấn đấu đó khi nào cũng đầy lịch sử một thời, huyền tích. Một nhà nghiên cứu và điều tra thần thoại cổ xưa có nhận xét : ” Truyền thuyết đời cổ tất cả chúng ta gọi là thần thoại cổ xưa, thần thoại cổ xưa đời sau tất cả chúng ta gọi là truyền thuyết thần thoại ” [ 1 ]. Nhận định này về một mặt nào đó đã vạch được mối liên hệ hữu cơ giữa hai loại truyện ở hai thời kỳ. Đúng là so với bất kể quy trình tiến độ lịch sử vẻ vang nào, tham vọng và khát vọng của quần chúng cũng vượt lên trên thực tại tham vọng và khát vọng ấy không những đã chắp cánh cho họ trong sáng tác truyền thuyết thần thoại mà còn trong sáng tác cổ tích và thần thoại cổ xưa sau này. Mặt khác, đứng về phương diện chiêm ngưỡng và thưởng thức thì bên cạnh thơ, truyện là một nhu yếu tất yếu của nhân dân. Loại truyện ngụ ngôn, truyện thời sự thường quá ngắn, thiếu những diễn biến ly kỳ, chưa kết tinh hiện thực một cách đậm đặc, nên không thỏa mãn nhu cầu cảm hứng của nhân dân bằng truyền thuyết thần thoại hoặc cổ tích. Nhưng so với truyền thuyết thần thoại, thì thần thoại cổ xưa hay cổ tích được cho phép người ta không những diễn đạt dài hơi hơn, mà trình diễn được nhiều uẩn khúc hơn, với những nhân vật phức tạp hơn, gần cuộc sống thực hơn. Nói cách khác, nội dung xã hội của mỗi thời kỳ chính là tác nhân số 1 lao lý sự khác nhau về phương pháp tư duy thẩm mỹ và nghệ thuật giữa truyền thuyết thần thoại và thần thoại cổ xưa và cổ tích. Ở thời đại của thần thoại cổ xưa và cổ tích, quan hệ giữa người với người ngày càng phức tạp, đấu tranh xã hội ngày càng nóng bức, thì, cấu trúc thẩm mỹ và nghệ thuật của thần thoại cổ xưa và cổ tích cũng yên cầu phức tạp, nhiều kịch tính hơn thẩm mỹ và nghệ thuật thần thoại cổ xưa. Truyền thuyết, cổ tích hiển nhiên phải Open sau truyền thuyết thần thoại, thông suốt với thần thoại cổ xưa. Truyền thuyết hoặc anh hùng ca ra đời vào tiến trình cuối của thời nguyên thủy chuyển sang thời nô lệ. Truyền thuyết thừa kế trách nhiệm của truyền thuyết thần thoại và tăng trưởng theo hướng xây đắp thêm, làm đa dạng chủng loại và sắc nét dần lên những hình tượng vốn còn mộc mạc của truyền thuyết thần thoại. Đây là loại văn học truyền miệng thường được đặt bằng văn vần, có hình thức thành văn cố định và thắt chặt. Đồng bào thiểu số nước ta, nhất là đồng bào Tây nguyên, hiện còn lưu truyền khá nhiều loại truyện cổ bằng văn vần mà họ gọi là tơ-đrong ha-mon hay tơ-lây a-khan ( hay khan ) mà chúng tôi coi là những truyền thuyết thần thoại hay anh hùng ca. Vần của những truyện đó rất linh động. Vần liền, vần chân, vần lưng đều có cả. Cũng có những đoạn không thiết yếu phải dùng vần. Có những đoạn kể rất vắn tắt, nhưng cũng có những đoạn miêu tả rất dài dòng và văn hoa. Nhân vật truyền thuyết thần thoại của người Ê-đê, Ja-rai ( Djarai ), Ba-na ( Bahnar ), v.v… hầu hết là những anh hùng lực sĩ, con cháu của những nhân vật thần thoại cổ xưa, có khi chính là nhân vật thần thoại cổ xưa. Ghi-ông Ghi-ở, Rốc, Xét … trong truyền thuyết thần thoại của người Ba-na đều là dòng dõi của hai ông bà Tạo thiên lập địa. Họ bay lên không trung để đánh nhau, bắt mặt trời mọc lùi trở lại để lê dài sự sáng mà liên tục chiến đấu, v.v… Thế giới của thần thoại cổ xưa là quốc tế người, nhưng còn đầy dẫy những lực lượng huyền diệu. Hai bản I-li-át ( Ilyade ) và Ô-đít-xê ( Odyssée ) của thi hào Ô-me ( Homère ) [ 2 ] thực ra là những truyền thuyết thần thoại viết theo hình thức sử thi hay anh hùng ca, trong đó hình tượng thần thoại cổ xưa hãy còn rõ nét. Càng về sau, thần thoại cổ xưa càng gần với cổ tích. Đây là thời đại của những nàng công chúa, ông hoàng tử, thời đại của những tên trọc phú gian tham, những bác nông dân dại khờ và nghèo khó. Truyện cổ tích cũng tiếp thu truyền thống cuội nguồn của thần thoại cổ xưa. Nó được thiết kế xây dựng trên những mảnh vụn rời rạc của thần thoại cổ xưa và thần thoại cổ xưa. Cho nên Grim ( Grimm ) nhận xét về cổ tích nước Đức có nói : ” Những truyện cổ tích dân gian là những tiếng dội ở đầu cuối của thần thoại cổ xưa rất lâu rồi “. Một nhà điều tra và nghiên cứu khác là Muyn-le ( Max Müller ) cũng nói : ” Chúng ta biết một cách chắc như đinh rằng phần lớn những cổ tích về tiên là tàn dư của một truyền thuyết thần thoại cổ đã quên mất 50%, đã hiểu sai và đã kiến thiết xây dựng lại ” [ 3 ]. Nói chung, tâm ý, tính tình của những nhân vật trong cổ tích đã trở nên phức tạp, không còn mang dáng dấp thô sơ, tàn khốc mà kỳ thực là giản dị và đơn giản, chất phác của những nhân vật thần thoại cổ xưa nữa. Họ văn minh hơn, đẹp tươi hơn, thích hợp với những quy định và lễ nghi của đời sống dưới chính sách phong kiến hơn. Nhưng một điều rõ ràng là cùng với những biểu lộ phức tạp trên đây, họ cũng đã mất đi cái truyền thống cũ của họ, những đường nét đẹp tươi khỏe mạnh vốn có trong những nhân vật thần thoại cổ xưa. Có thể nói, so với thần thoại cổ xưa và truyền thuyết thần thoại, đặc thù chung của truyện cổ tích là sự phong phú của tâm ý, tính cách, đặt trong sự phức tạp của những diễn biến. Vì tư tưởng, tình cảm và nguyện vọng của con người gửi gắm vào đây đã lắm uẩn khúc, không đơn thuần như trước, và cuộc đấu tranh xã hội thì nhiều màu nhiều vẻ hơn cuộc đấu tranh với vạn vật thiên nhiên rất nhiều.
2. TRUYỀN THUYẾT, CỔ TÍCH ĐÃ DỰA TRÊN VŨ TRỤ QUAN NÀO?
Truyền thuyết và cổ tích được thừa hưởng một vũ trụ quan phong phú do người nguyên thủy để lại trong các thần thoại. Nhưng thế giới thần linh lúc này không còn nguyên vẹn tính cụ thể và đơn giản như thời kỳ nguyên thủy. Người ta đem tôn ti trật tự mới có của xã hội loài người áp dụng vào xã hội vốn tự do bình đẳng của thần. Người ta sắp đặt thứ bậc theo chức vụ, phân phối ma quỷ thần thánh theo từng khu vực khác nhau. Lẽ tự nhiên, sau nhiều quá trình “cải tạo” lại, thế giới thần linh dần dần trở thành hình ảnh trung thực của thế giới con người. Vũ trụ quan tự phát của nhân dân kết hợp với hình thức triết lý chính thống, đã chuyển hóa thành một vũ trụ quan mới trong tưởng tượng của dân chúng. Truyền thuyết và cổ tích được thừa kế một thiên hà quan phong phú và đa dạng do người nguyên thủy để lại trong những thần thoại cổ xưa. Nhưng quốc tế thần linh lúc này không còn nguyên vẹn tính đơn cử và đơn thuần như thời kỳ nguyên thủy. Người ta đem tôn ti trật tự mới có của xã hội loài người vận dụng vào xã hội vốn tự do bình đẳng của thần. Người ta sắp xếp thứ bậc theo chức vụ, phân phối ma quỷ thần thánh theo từng khu vực khác nhau. Lẽ tự nhiên, sau nhiều quy trình ” tái tạo ” lại, quốc tế thần linh từ từ trở thành hình ảnh trung thực của quốc tế con người. Vũ trụ quan tự phát của nhân dân tích hợp với hình thức triết lý chính thống, đã chuyển hóa thành một thiên hà quan mới trong tưởng tượng của dân chúng .Trước hết là ý niệm luân hồi. Quan niệm này Open với loài người từ rất xưa, lúc mới khởi đầu sống định cư bằng nông nghiệp. Từ việc quan sát sự sinh nở của cỏ cây người ta suy diễn ra ý niệm ấy. Con người, và muôn vàn sinh vật khác cũng sẽ cứ chết đi sống lại, hết kiếp này đến kiếp khác, mãi mãi như bánh xe quay ! Ở Việt-nam, ý niệm này được bổ trợ một cách vừa đủ bằng tư tưởng của đạo Phật. Người ta tưởng tượng ngoài quốc tế hiện thực còn có hàng vạn quốc tế cũng y hệt như quốc tế trần gian, nếu có nơi là nát-bàn thì cũng có nơi là mười mấy tầng âm ti. Đấy là những chỗ an dưỡng hoặc đày đọa những kiếp người vốn đã có những quy trình tốt hay xấu về đạo đức. Bên cạnh ý niệm luân hồi, lại có ý niệm không sinh không diệt, phát sinh từ việc quan sát những vật vô cơ trong đời sống, rồi sau đó được đạo thần tiên tăng trưởng thành một thứ tín ngưỡng. Người ta tưởng tượng một quốc tế xinh xắn, sung sướng, phong phú ( Bồng lai, Dao-trì, v.v… ), trong đó những vị Ngọc Hoàng thượng đế, Nguyên thủy thiên tôn, Thái thượng lão quân, cho đến bát tiên, v.v… đều là những nhân vật thoát ra khỏi sự chi phối của luân hồi, trở thành vĩnh viễn không sinh trưởng mà cũng không tàn phá. Cõi thế giới đó, người trần nào dày công tu luyện cũng hoàn toàn có thể gia nhập được. Thứ ba là ý niệm vạn vật đối sánh tương quan, có lẽ rằng do tín ngưỡng tô-tem ( Totémisme ) [ 4 ] mà tăng trưởng. Giữa con người với ngoài hành tinh như trăng, sao, sông, núi, mạch đất, cỏ cây, v.v… đều hoàn toàn có thể có những mối liên hệ vô hình dung mật thiết. Quan niệm này thịnh lên với chính sách phong kiến. ở Việt-nam, ý niệm về tử vi & phong thủy, đơn cử là việc để mồ mả – một trong những hình thức biểu lộ của ý niệm vạn vật đối sánh tương quan – có lẽ rằng cũng do phong kiến quốc tế đưa vào từ thời Bắc thuộc. Nó còn gắn bó với chính sách chiếm hữu ruộng đất. Chắc chắn ngoài ba yếu tố trên đây, truyền thuyết thần thoại cổ tích còn mang nhiều ý niệm phức tạp khác. Tất cả hòa hợp với nhau tạo thành một mạng lưới hệ thống ý niệm thống nhất về quốc tế mà ta hoàn toàn có thể tóm tắt như sau : a ) Linh hồn bất diệt theo luân hồi. b ) Xác thịt con người cũng như cỏ cây động vật hoang dã là chỗ trú ngụ của linh hồn. c ) Ngoài cõi trần, hầu hết còn ba cõi nữa là cõi trời, cõi nước và âm tính. Mỗi cõi đều có vua quan, có dân chúng, có kẻ giàu sang, có người nghèo hèn. d ) Cõi trần không phải là chỗ ở riêng của người và vật mà còn là nơi trú ngụ hoặc chỗ đi về của thần tiên, ma quỷ. đ ) Thần tiên, ma quỷ, v.v… cũng có phân biệt thiện và ác : có hạng đáng thương, có hạng đáng ghét, có hạng đáng tôn thờ, có hạng đáng sợ mà không đáng thân. Phần nhiều họ cũng chung cảnh vinh nhục sướng khổ như người. Đó là ngoài hành tinh quan chung của người Việt-nam từ thời kỳ bán khai lại nay. Tất cả mọi thế hệ tác giả và thính giả của những truyện cổ tích xưa và nay đều dựa vào đấy làm nền tảng cho tư duy, để đặt nên truyện và hiểu truyện. Dĩ nhiên, một ý niệm về ngoài hành tinh như thế không còn trọn vẹn giống với thiên hà quan của truyền thuyết thần thoại. Nếu ở một vài truyện truyền thuyết thần thoại nào đó có sự như nhau về cơ sở thế giới quan với cổ tích thì cũng chỉ là vì những thần thoại cổ xưa này đã được người đời sau tô điểm, thêm thắt, có khi thiết kế xây dựng hẳn lại. Tuy nhiên, lại cũng cần phải thấy rằng Thần Thánh Tiên Phật hay ma quỷ trong cổ tích phần lớn chỉ là phương tiện đi lại thiết yếu để cho tác giả thắt nút, mở nút câu truyện mà thôi. Cho nên, không lấy làm lạ khi tất cả chúng ta phát hiện 1 số ít truyện về tiên ở châu Âu, trong đó gần như không bộc lộ một ngoài hành tinh quan truyền thống nào. Nên nhớ tiên thoại ( contes des fées ) của Tây phương so với tiên thoại của ta có phần khác. Tiên của họ có nhiều phép thuật rất huyền diệu : cưỡi lên chổi để bay, cầm đũa hay xoay chiếc nhẫn chỉ ra vàng bạc, nhà cửa, thành tháp và mọi vật … Họ có tiên tốt phù hộ người trong cơn nguy ngập, lại có tiên ác hãm hại người lương thiện. Nhưng nói chung, quốc tế thần tiên của họ không được kiến thiết xây dựng một cách có mạng lưới hệ thống, cũng không tương quan nhiều đến tín ngưỡng như tiên trong tiên thoại hay cổ tích tất cả chúng ta.
3. SỰ XUẤT HIỆN VÀ SỰ SUY TÀN CỦA TRUYỆN CỔ TÍCH
Truyền thuyết và cổ tích có quan hệ không ít đến tín ngưỡng, phong tục của một dân tộc, ăn sâu vào những tập quán của tư duy, tín ngưỡng và phong tục vốn bao giờ cũng có sức kích thích ảo giác rất mạnh. Cho nên xung quanh phong tục, nhất là tín ngưỡng, thường vẫn có truyền thuyết hoặc cổ tích lưu hành. Nhiều mô-típ hoặc hình tượng trong truyền thuyết và cổ tích còn lại đến nay, mặc dù đã phai nhạt dấu vết nguyên thủy nhưng nếu suy nguyên cặn kẽ và thận trọng, cũng có thể tìm ra các lớp nghĩa tối cổ, phản ánh những phong tục, tín ngưỡng xa xưa mà con người hiện đại rất khó cảm thông (chẳng hạn tục hôn nhân đồng tính ở thời kỳ suy tàn trong truyện Sự tích đá Vọng-phu; tục chị em vợ lấy chung một chồng, anh em chồng lấy chung một vợ trong truyện Tấm Cám, truyện Lấy chồng dê, truyện Sự tích trầu, cau và vôi; tục thờ thần rắn và tín ngưỡng hiến tế thần linh trong truyện Thạch Sanh, truyện Tiêu diệt mãng xà, truyện Ao Phật; tín ngưỡng phồn thực trong truyện Hai anh em và con chó đá, Sự tích chim Bắt-cô-trói-cột (dị bản)…). Có thể nói tín ngưỡng là vú nuôi của truyền thuyết cổ tích, ngược lại truyền thuyết cổ tích là kẻ tuyên truyền đắc lực cho tín ngưỡng. Truyền thuyết và cổ tích có quan hệ không ít đến tín ngưỡng, phong tục của một dân tộc bản địa, ăn sâu vào những tập quán của tư duy, tín ngưỡng và phong tục vốn khi nào cũng có sức kích thích ảo giác rất mạnh. Cho nên xung quanh phong tục, nhất là tín ngưỡng, thường vẫn có truyền thuyết thần thoại hoặc cổ tích lưu hành. Nhiều mô-típ hoặc hình tượng trong thần thoại cổ xưa và cổ tích còn lại đến nay, mặc dầu đã phai nhạt dấu vết nguyên thủy nhưng nếu suy nguyên cặn kẽ và thận trọng, cũng hoàn toàn có thể tìm ra những lớp nghĩa tối cổ, phản ánh những phong tục, tín ngưỡng rất lâu rồi mà con người văn minh rất khó cảm thông ( ví dụ điển hình tục hôn nhân đồng tính ở thời kỳ suy tàn trong truyện Sự tích đá Vọng-phu ; tục chị em vợ lấy chung một chồng, bạn bè chồng lấy chung một vợ trong truyện Tấm Cám, truyện Lấy chồng dê, truyện Sự tích trầu, cau và vôi ; tục thờ thần rắn và tín ngưỡng hiến tế thần linh trong truyện Thạch Sanh, truyện Tiêu diệt mãng xà, truyện Ao Phật ; tín ngưỡng phồn thực trong truyện Hai đồng đội và con chó đá, Sự tích chim Bắt-cô-trói-cột ( dị bản ) … ). Có thể nói tín ngưỡng là vú nuôi của thần thoại cổ xưa cổ tích, ngược lại truyền thuyết thần thoại cổ tích là kẻ tuyên truyền đắc lực cho tín ngưỡng .Đặc biệt ở Việt-nam, gần như là mỗi một thắng cảnh, mỗi một đền thờ địa phương đều có gắn liền với một hoặc nhiều thần thoại cổ xưa, cổ tích. Những sáng tác dân gian đó, bên cạnh nội dung hầu hết là những sự tích anh hùng hoặc sự nghiệp lớn lao kỳ vĩ của dân chúng địa phương, còn có giá trị là những ” bài thơ ” rất đẹp, những ” tấm bia ” thẩm mỹ và nghệ thuật, trong đó ghi chép, ca tụng, làm thi vị thêm cảnh trí vạn vật thiên nhiên quốc gia của từng vùng. Lẽ cố nhiên, những tác giả dân gian không số lượng giới hạn chủ đề tác phẩm ở tính địa phương chật hẹp. Trái lại, khi nào họ cũng vươn đến những chủ đề có tầm bao quát rộng hơn. Và tính khái quát này không hề ảnh hưởng tác động gì đến giá trị, sắc thái địa phương của câu truyện. Chủ đề của những truyện Sự tích đầm Nhất dạ và bãi Tự nhiên, Sự tích đầm Mực, Sự tích bãi Ông Nam, Sự tích đền Cờn, v.v… phần đông là sự biểu dương phẩm chất cao quý của con người. Đó là ý thức quên cái riêng vì cái chung, quên mình vì nghĩa vụ và trách nhiệm ; đó cũng là niềm tin đấu tranh gian nan với dục vọng, với bản tính tự nhiên. Những ý nghĩa giáo dục có đặc thù phổ cập như vậy, đồng thời lại được bộc lộ trong những hình tượng có nét đặc trưng rõ ràng, tương quan khăng khít với lịch sử vẻ vang lâu bền hơn của một con sông, ngọn núi, bãi cát, cánh đồng … ; mỗi câu truyện gây nên lòng tự hào cũng như lòng yêu dấu quê nhà quốc gia của người dân địa phương. Cũng cần nhớ rằng truyền thuyết thần thoại cổ tích là lịch sử vẻ vang truyền miệng của những dân tộc bản địa chưa có chữ viết ; đấy cũng là lịch sử dân tộc truyền miệng của đại đa số quần chúng không biết chữ. Khi con người có ý thức về sự sống sót và sự trưởng thành của mình thì việc tìm hiểu và khám phá quá khứ, bảo tồn ký ức về quá khứ là một nhu yếu tự nhiên và thiết yếu. Nhưng cổ tích chép sử theo cách của nó. Nó biết chọn hình ảnh để cô đọng sự kiện ; nó biết dùng thủ pháp cách điệu để nhấn mạnh vấn đề cái mà nó chú ý quan tâm. Cây gươm thần trong Sự tích Hồ Hoàn Kiếm đến với Lê Lợi và trả lại cho rùa vàng là hiện thân của sức mạnh đoàn kết dân tộc bản địa chống ngoại xâm cũng như lòng yêu thích đời sống thanh thản. Con rắn trong truyện Rắn trả thù làm cho tất cả chúng ta thấm thía biết bao cái bạo tàn kinh khủng của chế độ quân chủ chuyên chế đè nặng lên không phải một mà nhiều thế hệ. Cũng thế, những chòm lông xoăn của Ba Vành là một cách tưởng tượng bằng thẩm mỹ và nghệ thuật, cái điểm yếu kém chủ quan khinh địch của vị đầu lĩnh nông dân trong truyện Ba Vành. Ngoài những sự kiện lịch sử dân tộc và nhân vật lịch sử dân tộc ra, 1 số ít đặc thù của hình thái hoạt động và sinh hoạt xã hội đã qua cũng được giữ gìn trong cổ tích. Qua truyện Chàng rể thong manh, ta hiểu được tình cảnh khó khăn của người con trai lấy vợ rất lâu rồi ; truyện Sự tích đình làng Đa-hòa cho thấy vai trò của cái đình so với đời sống làng xã, và việc có được một cái đình đĩnh đạc so với những làng nghèo là một tham vọng, nhiều khi quá sức. Truyện Hoằng Tín hầu cho thấy chính sách cung đốn phục dịch trong một thái ấp là cực kỳ khó khăn vất vả nhọc nhằn so với người nông dân, v.v… Cũng như ở thần thoại cổ xưa, trong truyện cổ tích con người vẫn liên tục cắt nghĩa những hiện tượng kỳ lạ vạn vật thiên nhiên và xã hội, những hiện tượng kỳ lạ lạ lùng huyền bí mà những hiểu biết về khoa học bấy giờ chưa thể cho phép lý giải rành mạch được. Nhưng khác với cách cắt nghĩa ở truyền thuyết thần thoại, lúc này ngươi ta lý luận một cách hóm hỉnh hơn, gần với ” tính người ” hơn. Nghĩa là đằng sau lời cắt nghĩa có vẻ như hoang đường, ngẫu nhiên, vẫn có ngụ một ý nghĩa thâm thúy về đời sống, hoặc có ẩn một mục tiêu giáo dục. Dĩ nhiên, không phải những truyện cổ tích nói về thế sự, về hoạt động và sinh hoạt mãi sau này mới có. Nó Open cũng đã khá xưa, từ lúc con người biết lấy thực tiễn đời sống lao động của mình để trao đổi quan điểm với nhau, giãi bày tâm sự với nhau. Mà đời sống lao động của nhân dân thì muôn màu nghìn vẻ, rất phong phú và đa dạng, phức tạp. Chính từ trong bao nhiêu truyện đời phức tạp ấy, người ta rút ra những nét có ý nghĩa nổi bật nhất ( tức là những nét phổ cập, dễ nhớ, dễ hiểu ), những diễn biến ly kỳ nhất ( tức là những truyện dễ gợi tính tò mò mê hồn của mọi người ) để thiết kế xây dựng nên tác phẩm. Nhờ những cuộc giao lưu văn hóa truyền thống, những cuộc gặp gỡ giữa những dân tộc bản địa, truyện cổ tích cũng như truyền thuyết thần thoại, truyền thuyết thần thoại được lưu truyền rất rộng. Bằng chứng là có nhiều truyện của những dân tộc bản địa sống rất cách xa nhau vẫn mang những nét giống nhau, hoặc phảng phất giống nhau. Truyện Tấm Cám không những quen thuộc với nhân dân Việt nam, mà còn là một cổ tích chung của đồng bào Cham-pa, đồng bào Tây-nguyên, Khơ-me ( Khmer ), Ấn-độ, Ai-cập, Pháp, Trung-hoa … và vô số dân tộc bản địa khác nữa. Nếu đem so sánh toàn bộ những truyện đó thì sẽ thấy, tuy có khác nhau về chi tiết cụ thể, nhưng trên đại thể chúng đều giống nhau, hầu hết là ở đề tài và chủ đề. Điều đó giúp ta phỏng đoán rằng khởi đầu chúng đầu có chung một cái cốt duy nhất rồi về sau mỗi dân tộc bản địa tăng trưởng, hoàn hảo câu truyện theo cách riêng của mình, bằng cách tái tạo và thêm thắt một số ít diễn biến, hình ảnh tương thích với đặc thù dân tộc bản địa. Mặt khác, ngay trong văn học giữa những dân tộc bản địa này và dân tộc bản địa kia đôi lúc cũng có những gặp gỡ đặc biệt quan trọng lý thú, những sự tương thích vô tình ở tư tưởng, nội dung và thẩm mỹ và nghệ thuật. Sự tương đương giữa một số ít truyện như Gốc tích cái nốt dưới cổ con trâu, Sự tích đá Vọng phu … của ta với những truyện cổ tích dân gian ở những dân tộc bản địa châu Á, châu Âu, châu Phi [ 5 ] hoàn toàn có thể không phải do chúng cùng chung một diễn biến hoặc do những dân tộc bản địa thân mật nhau nên ảnh hưởng tác động lẫn nhau. Xét cho cùng, đây cũng là một hiện tượng kỳ lạ có tính quy luật. Trong đời sống phải phấn đấu với vạn vật thiên nhiên, phải chống chọi với những thế lực áp bức trong xã hội, quả đât có những bước đường như nhau, những mục tiêu, khát vọng như nhau, cho nên vì thế trong hoạt động và sinh hoạt và trong tưởng tượng của từng dân tộc bản địa cũng tất yếu có những nét trùng nhau hoặc gần giống nhau. Căn cứ vào đó mà người ta cho rằng trong truyện cổ tích, ngoài đặc tính riêng của từng dân tộc bản địa lại còn mang không ít đặc thù chung của hội đồng quả đât. Có người đã từng nghiên cứu và điều tra truyện cổ để khám phá bước đường tăng trưởng chung giữa những dân tộc bản địa khác nhau. Do mang ” tính trái đất ” mà nhiều truyện cổ tích có một giá trị phổ cập, được coi là vốn niềm tin chung cho cả loài người. Mọi dân tộc bản địa hoàn toàn có thể tìm thấy trong đó một nguồn thông cảm chung. Luôn luôn nó là một cái gì trong trẻo, đẹp tươi và lành mạnh. Hiển nhiên, nói thế không có nghĩa là trong bất kể truyện cổ nào cũng đều tiềm ẩn những tác nhân tích cực, kết tinh sức sống của nhân dân, và tương thích với xu thế tân tiến của trái đất. Không quên rằng quy trình tiến độ phổ cập của việc sáng tác thần thoại cổ xưa cổ tích là thời kỳ công xã thị tộc tan rã, thời kỳ chiếm hữu nô lệ và phong kiến tiếp nối thông dụng. Trong điều kiện kèm theo một nền sản xuất lỗi thời, lê dài triền miên từ cổ đại cho đến hết trung cổ, xã hội loài người đã phải trải qua nhiều nỗi nhọc nhằn khó khăn vất vả, chịu đựng bao nhiêu thành kiến ngu muội, quằn quại trong bao nhiêu tranh đoạt đầy máu và nước mắt, và bị rình rập đe dọa bởi bao nhiêu nỗi lúng túng hữu hình và vô hình dung. Có thể nói cả một không khí huyền bí tối tăm luôn luôn vây bọc và đè nặng lên đời sống niềm tin của con người. Tất cả những phương diện này đều để dấu vết lại trong những loại mẫu sản phẩm ý thức mà con người còn lưu giữ lại được, trong đó có truyện cổ tích. Và nếu coi đó là hạn chế thì phần tư tưởng hạn chế rải rác trong kho truyện của ta không phải là hiếm. Sự Open của truyện cổ tích thường gắn chặt với những đặc thù về sản xuất, về hoạt động và sinh hoạt, tư tưởng của một thời đại lịch sử vẻ vang, do đó cũng như truyền thuyết thần thoại, nó có thời kỳ phồn vinh và có thời kỳ suy tàn. Thế kỷ của máy móc, của điện tử là thế kỷ suy tàn của truyện cổ tích. Lúc mà tiểu thuyết, truyện ngắn, ngữ cảnh, điện ảnh, v.v… Open và trở nên món ăn niềm tin hợp ” khẩu vị ” của quần chúng thì cũng là lúc cổ tích mở màn lùi xuống vị thế thứ yếu, nếu chưa phải là bước xuống khỏi văn đàn. Huyễn tượng ngày càng được khoa học ” giải thuật ” và tín ngưỡng tuy vẫn còn đầy sức mê hoặc, cũng liên tục bị khoa học tranh chấp và ” khoanh vùng phạm vi ” số lượng giới hạn. Việc sáng tác những câu truyện hoang đường cho nên vì thế bị hạn chế dần, tác dụng là thẩm mỹ và nghệ thuật cổ tích cũng thu hẹp lại. Tuy có 1 số ít ít tác giả bắt chước người xưa đặt nên những truyện tương tự như cổ tích, nhưng dù cố gắng nỗ lực đến đâu, nội dung của chúng cũng không tài nào còn mang được cái không khí, cái phong vị của truyện cổ tích nữa. Đó là nghệ thuật và thẩm mỹ của truyện ngắn giả cổ tích, hơn thế nữa đó lại không phải là những truyện truyền miệng.
4. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH MỘT TRUYỆN CỔ TÍCH
Truyện cổ tích cũng chịu chung cái công lệ của văn học truyền miệng là mọi việc sáng tác, diễn xướng, truyền bá đều có tính chất tập thể. Tác giả của truyện không phải là người của cùng một thời, một xứ, mà là nhiều người, trong những thời gian và không gian khác nhau. Đây là một công cuộc sáng tác và chỉnh lý liên tục, người sau nối tiếp công việc của người trước. Có khi người sau dựa vào cốt truyện của người trước mà đặt ra một truyện khác mới hẳn. Cố nhiên, trong hai truyện đó truyện nào khỏe mạnh hơn, gợi hứng thú người nghe hơn thì sẽ tồn tại lâu hơn. Cho đến một lúc nào đó, câu chuyện tương đối hoàn chỉnh hay đã được ghi vào sách vở, thì nó sẽ đứng lại. Truyện cổ tích cũng chịu chung cái công lệ của văn học truyền miệng là mọi việc sáng tác, diễn xướng, truyền bá đều có đặc thù tập thể. Tác giả của truyện không phải là người của cùng một thời, một xứ, mà là nhiều người, trong những thời hạn và khoảng trống khác nhau. Đây là một công cuộc sáng tác và chỉnh lý liên tục, người sau tiếp nối đuôi nhau việc làm của người trước. Có khi người sau dựa vào diễn biến của người trước mà đặt ra một truyện khác mới hẳn. Cố nhiên, trong hai truyện đó truyện nào khỏe mạnh hơn, gợi hứng thú người nghe hơn thì sẽ sống sót lâu hơn. Cho đến một lúc nào đó, câu truyện tương đối hoàn hảo hay đã được ghi vào sách vở, thì nó sẽ đứng lại .Đầu tiên, câu truyện thường xuất phát từ một truyện thời sự hay là một sự thực nào đó. Cốt truyện của nó thường khi rất đơn thuần. Truyện Sự tích đầm Nhất-dạ, theo chỗ chúng tôi đoán thì bắt đầu hình như là một câu truyện tình éo le cũng như phần lớn câu truyện tình éo le khác vẫn thường xảy ra : con gái một quý tộc nào đó yêu một anh con trai thuộc những tầng lớp dưới. Và khi thấy không được cha mẹ ưng thuận, hoặc biết không hề đường hoàng lấy được nhau, cả hai bèn trốn vào rừng hay tìm đến một nơi xa xôi nào đó. Trong khi ấy thì pháp lý triều đình rất là truy nã họ. Sau cơn vô vọng, họ nhảy xuống một vực sâu hay treo cổ tự tử.
Cốt truyện Sự tích đầm Nhất-dạ đầu tiên có thể ít hay nhiều tương tự thế thôi. Tất nhiên câu chuyện phải đập mạnh vào cảm xúc của nhiều người, và chủ yếu là làm thức dậy ý thức đẳng cấp tiềm ẩn sâu xa trong lòng đại chúng. Cái chết của cặp trai gái được quần chúng coi là biểu hiện của tinh thần căm phẫn, của hành động chống đối. Sẵn có đầu óc tín ngưỡng, người ta cho là một cái chết linh thiêng. Từ đó họ lập miếu thờ; mặt khác họ truyền cho nhau nghe thiên tình sử bi đát. Thiên tình sử đó được các nhà văn nhân dân tô điểm và lưu truyền bằng miệng. Vì truyền miệng, nên quần chúng đời sau lại không khỏi thêm thắt sửa đổi ít nhiều cũng như có thể tước bỏ ít nhiều. Khuynh hướng chung là người ta thần thánh hóa nó đi. Rốt cuộc, cặp trai gái đó không chết nữa mà bay lên trời.
Nhiều truyện cổ tích khác như truyện Hai bà Trưng, truyện Vợ chàng Trương cũng được thần thánh hóa theo hướng ấy. Đó là mong ước chủ quan của tác giả và cũng là nguyện vọng của nhân dân. Nhân tố chủ quan này đóng vai trò rất quan trọng trong quy trình hình thành 1 số ít truyện cổ tích. Nói cách khác, 1 số ít chi tiết cụ thể, 1 số ít hình tượng và mô-típ của truyện đều được sửa chữa thay thế, thêm bớt một cách có ý thức để tiến đến chỗ định hình. Và, đến đây, một thần thoại cổ xưa, một sự tích được nâng lên vị thế văn học. Cho đến sau đời Triệu Quang Phục ( ở thế kỷ thứ IV ), truyện Sự tích đầm Nhất-dạ lại còn được thêm vào đoạn cuối kể chuyện Chử Đồng Tử cưỡi rồng trợ giúp họ Triệu chiến thắng quân xâm lược. Tóm lại, trên cơ sở hiện thực và lãng mạn, nhân dân lao động trong một quy trình vĩnh viễn đã dựa vào tưởng tượng, phối hợp giữa tín ngưỡng và nguyện vọng của mình, ảo hóa một câu truyện thực thành một truyện cổ tích. Đồng thời, câu truyện đó cũng được nhân dân dùng để lý giải hiện tượng kỳ lạ biến hóa của tự nhiên. Trên thực tiễn, đầm Nhất-dạ [ 6 ] hoàn toàn có thể do ảnh hưởng tác động của một cuộc địa chấn, hoặc do một con sông bị bồi lấp mà thành. Nhưng ở đây thực tiễn đó không có ý nghĩa gì và bị che khuất đi đằng sau một yếu tố xã hội. Nguyên nhân tự nhiên đã được sửa chữa thay thế bằng nguyên do xã hội. Thiên tình sử Chử Đồng Tử – Tiên Dung được tô điểm thay thế sửa chữa đến đây phần đông là đã triển khai xong. Nhưng từ ngày đạo thần tiên phổ cập ở Việt-nam thì đám đạo sĩ bèn tận dụng nó, đem tô điểm cho nó một nước sơn tôn giáo. Tiên Dung và Chử Đồng Tử vốn sẵn có một tâm hồn ” coi tình yêu trên hết ” sẽ khinh thị toàn bộ mọi của cải ở trên quốc tế và như vậy rất lợi cho việc truyền bá thứ tôn giáo yếm thế của Đạo giáo. Hai nhân vật chính đó sau khi trải qua nhãn quan của những tầng lớp đạo sĩ bỗng trở thành những vị thiên thần bất tử, đi mây về gió, ra oai tác phúc trong nhân dân. Chử Đồng Tử thế là thành một vị tổ trong tôn giáo thần tiên, mà người ta gọi là Chử Đạo tổ. Giới đạo sĩ lại còn nối thêm vào truyện một khúc đuôi như sau : khi hai vợ chồng đã thành tiên rồi, một lần đi qua làng Ông-đình ( Hưng yên ) họ dùng gậy phép cải tử hoàn sinh cho một số ít người chết. Và cũng ở làng này, Chử Đồng Tử lại có lấy thêm một người vợ tiên thứ hai nữa tên là Ngãi Hòa, v.v… Ngoài những truyện có cốt cách hoàn hảo như Sự tích đầm Nhất-dạ ra, trong kho tàng truyện cổ của ta vẫn không hiếm những truyền thuyết thần thoại đang giữ nguyên diễn biến lúc khởi đầu, chưa được trau chuốt tô điểm, hoặc đã được trau chuốt tô điểm, nhưng chưa chuyển hóa không thiếu thành một áng văn có tính thẩm mỹ và nghệ thuật. Hãy mượn một truyền thuyết thần thoại của đồng bào Mường ở Hòa-bình làm ví dụ. Truyện kể rằng có một đôi trai gái yêu nhau, từng ăn thề với nhau, nhưng không được mái ấm gia đình hai bên chấp thuận đồng ý. Họ bèn đưa nhau vào rừng tự vẫn. Khi bỏ nhà ra đi người con gái có mang theo một rổ tằm. Vì gặp người, nên họ bỏ chỗ đã định trước, tiến vào sâu hơn rồi cả hai thắt cổ ở Cồn Mòi. Bây giờ, ở nơi đó có nhiều hòn đá giống hình những con tằm và một hòn đá khác giống hình một cái rổ. Làng Khênh là làng thường trực có dựng miếu thờ đôi trai gái. Họ tôn làm thành hoàng của làng [ 7 ]. Đây là một thực sự đã khởi đầu được ảo hóa. Để lý giải hình thù lạ lùng của những hòn đá, người ta khéo thêm vào câu truyện một cái rổ tằm là hình ảnh có sẵn trong hoạt động và sinh hoạt trong thực tiễn của nhân dân. Tuy nhiên, câu truyện chỉ đến đó là dừng lại. Chưa có thời cơ để những nhà văn nhân dân cải biên, tăng trưởng thêm nữa. Nó chưa phải là một sáng tác triển khai xong. Có thể nói toàn bộ những vấn đề hoặc éo le hoặc kỳ lạ, v.v… xảy ra trong cuộc sống thực, trừ trường hợp hãn hữu, đều là tài liệu rất tốt cho nhà văn nhân dân kiến thiết xây dựng thành truyện cổ tích với nội dung và hình thức thường khi được nâng lên rất cao so với khuôn khổ của câu truyện thực. Cũng có khi từ một số ít mẩu chuyện hay 1 số ít vấn đề có thật xảy ra trong nhiều trường hợp đơn cử khác nhau, nhưng đều có tư tưởng và chủ đề tương tự như, nghĩa là có những mô-típ đồng dạng với nhau, người ta đem tích hợp lại để thành một truyện dài hơn, sửa chữa thay thế cho thống nhất, rồi dùng một nhân vật lịch sử vẻ vang có thật nào đó làm nhân vật TT cho toàn truyện, như một sợi dây hữu cơ gắn những diễn biến lại với nhau. Truyện Ông nghè Tân thuộc trường hợp này. Ông nghè Tân trên thực tiễn chỉ là một người phóng đãng, không chịu ràng buộc theo lối sống quy củ của nhà nho. Sau khi đỗ tiến sỹ ( 1842 ), ông chỉ làm những chức tri phủ, giáo thụ, chứ chưa từng làm thanh tra. Nhưng từ lúc xin thôi chân giáo thụ ở một phủ thuộc Hải-dương, ông nay chơi hạt này, mai chơi hạt khác, quấy nhiễu bọn quan lại địa phương. Hồi ấy có lệ mỗi năm triều đình đặc phái ngự sử từ kinh đô ra xứ Bắc tra xét tình hình quan lại. Nghè Tân đôi lúc đến những hạt làm thơ nôm dạy trẻ nhỏ chăn trâu hát. Quan bản hạt nào đó vô phúc để ngự sử sao chép được bài thơ đệ về kinh thì sẽ bị tội. Vì thế, tuy không có chức vụ gì, ông đi đâu ai cũng sợ, phải trọng đãi, tống tiễn hẳn hoi [ 8 ]. Tất cả những tài liệu đó đều là đề tài rất quý của nhà văn nhân dân thuở bấy giờ. Chả là hồi đó dân chúng đang vô cùng cực khổ vì nạn thăm quan ô lại. Cho nên, ông nghè Tân trong truyện được cường điệu hóa một cách nhanh gọn và giật mình, vượt xa hành trạng của một nghè Tân bằng xương bằng thịt. Đó là một viên thanh tra của triều đình cải trang làm cho bọn quan lại sợ mất mật. Đó cũng là một chàng trai nho sĩ ranh mãnh, chơi chữ rất tài tình. Những hoạt động giải trí của nghè Tân qua những mẩu chuyện, những bài thơ như ” giả danh phó cối đề thơ ở công đường “, ” ném cáng quan phủ xuống bùn “, ” vịt biết nói “, v.v… đều là những diễn biến biểu lộ niềm tin đối kháng của nhân dân so với giai cấp thống trị mà tác giả phản ánh trung thành với chủ vào truyện, rồi sau cuối người ta sẽ gộp những mẩu chuyện dân gian đó lại và tạo thành một truyện dài có nội dung tư tưởng thống nhất. Do đấy, suy rộng ra một chút ít, ta thấy trong sách sử có nhiều câu truyện hoặc thơ văn được trưng dẫn hiển nhiên như những sự kiện lịch sử dân tộc có thật, nhưng thật ra có năng lực đấy là sáng tác của nhân dân từ mọi nơi góp lại ( tương tự truyện Ông nghè Tân ) hơn là những thực sự lịch sử vẻ vang. Chẳng hạn như những mẩu chuyện và bài thơ có khẩu khí đế vương đã được gán cho Lê Thánh Tông ; một số ít giai thoại và câu đối hóm hỉnh được gán cho Mạc Đĩnh Chi làm lúc đi sứ Trung-quốc …
5. TÁC GIẢ TRUYỆN CỔ TÍCH
Trước tiên chúng ta sẽ nói đến những phần tử trí thức tức là hạng nho sĩ hay tăng lữ. Bọn họ thuộc nhiều tầng lớp khác nhau và có những khuynh hướng tư tưởng khác nhau. Trước tiên tất cả chúng ta sẽ nói đến những thành phần tri thức tức là hạng nho sĩ hay tăng lữ. Bọn họ thuộc nhiều những tầng lớp khác nhau và có những khuynh hướng tư tưởng khác nhau .Có hạng có vai vế trong xã hội : hoặc chịu tước lộc của triều đình, hoặc làm môn khách, gia thần cho quý tộc địa chủ ở một địa phương nào đó. Họ am hiểu tường tận tâm ý, tính cách những tầng lớp thống trị cũng như có vốn kiến thức và kỹ năng đáng kể về đời sống ” hậu trường ” sâu kín của những tầng lớp này. Chính vì vậy, họ sáng tác khá nhiều những truyện xung quanh một ông vua, một ông quan, một thổ hào, một ông sư, hoặc những truyện về thi tuyển đỗ đạt, về tử vi & phong thủy, bói toán, cúng dàng, v.v… có khi khá ly kỳ huyền ảo. Nào truyện Gia Long khi bị quân Tây Sơn đánh đuổi đã gặp những cái may gì mà thoát nạn ; truyện mả tổ nhà Trần đã ” kết ” như thế nào để từ một dòng họ đánh cá ở Tức-mặc mà trở nên đế vương, rồi vì sao cũng dòng họ ấy về sau lại trở nên suy đồi, cái ngai vàng lại về tay người khác ; truyện Nguyễn Trật nhờ thần trợ giúp ra làm sao để cho một kẻ học dốt như ông cũng có tên trên bảng tiến sỹ ; truyện mười tám ông sư vì sao đã đâm đầu một lượt xuống nước để trở thành Phật La hán, v.v… Họ còn đứng trên quan điểm chính thống để sưu tập và chỉnh lý truyện cổ dân gian. Những truyện của họ nhìn chung thường mang dấu ấn khá nặng của chủ nghĩa định mệnh, chủ nghĩa sùng bái cá thể … Chúng góp thêm phần tuyên truyền cho chế độ quân chủ hay cho tôn giáo yếm thế. Tuy vậy, nhiều truyện cũng hé ra không ít những ý nghĩa tích cực về đời sống, mặc dầu hoàn toàn có thể ý nghĩa đó đã trở thành tầm cỡ. Nhất là những truyện của những tác giả sống tương đối thân mật nhân dân thì vẫn phản ánh được tham vọng và quyền hạn của nhân dân đến một chừng mực nào. Một hạng nho sĩ khác, thân phận nghèo nàn, hoạt động và sinh hoạt túng thiếu, như tất cả chúng ta quen gọi là ” hàn sĩ ” hay ” bần sĩ “. Họ xuất thân ở nông thôn. Trong thời hạn đi học, đi thi, cho đến lúc sinh nhai bằng một nghề nào đó họ thường sống cuộc sống của kẻ phiêu lãng. Trong cuộc đấu tranh âm ỉ giữa nông dân và địa chủ, họ thường đứng về phía nông dân. Họ rất giàu tưởng tượng, lại là những người hóm hỉnh, thích đùa nghịch, dám chĩa mũi nhọn vào những kẻ khác có khi quyền thế hơn, dám nhìn thẳng vào mọi thói xấu của chúng, dám đem nó ra mà đùa, mà châm chọc, mà thỏa mãn nhu cầu khoái cảm của mình. Những truyện do họ sáng tác nói chung có nhiều loại, kể cả ngụ ngôn, tiếu lâm, v.v… Trong ký ức của họ hẳn chứa rất nhiều những kinh truyện của bách gia chư tử, trong đó có vô số cổ tích, điển cố của nước nhà cũng như của văn học Trung-hoa. Vào thời hạn sống lang bạt ở nông thôn hay ở đô thị, họ lại lượm lặt thêm được không ít tài liệu thực tiễn sinh động. Nhờ có vốn sẵn như vậy do đó họ sáng tác được nhiều truyện vừa ly kỳ vừa ý vị và nói chung được nhân dân ưa thích. Truyện Tú Uyên hoàn toàn có thể là một ví dụ. Đây chắc là sáng tác của một nho sĩ, hơn thế nữa một ” bần sĩ “. Những truyện cũ như ” Người lấy ma “, ” Ma trêu học trò “, những tích xưa như ” Thư trung hữu nữ nhan như ngọc “, ” Lộng Ngọc Tiêu Sử “, ” Vu Hựu thả lá “, v.v… đã gây nhiều cảm hứng rất đẹp cho tác giả và ảnh hưởng tác động không ít đến chiêu thức nghệ thuật và thẩm mỹ của câu truyện. Nhưng điều quan trọng hơn là ở kinh đô Thăng long thuở ấy quả cũng chẳng hiếm gì những mỹ nhân làm mê hồn nhiều nho sĩ. Và tổng thể, mộng và thực, tâm tình và ước vọng lãng mạn của họ, đã được nhào nặn lại để thành một câu truyện tình duyên, trong đó ảo tưởng được nâng lên đến cao độ. Truyện Ông nghè Tân như trên đã nói, có lẽ rằng là do 1 số ít nho sĩ có tư tưởng chống bọn quan lại tham ô đặt ra. Tác giả dựa phần nhiều vào những sự kiện có thực để tạo nên tác phẩm, chứ không dùng hay rất ít dùng đến tác nhân hoang đường. Đáng chú ý nhất là những thành phần trong những tầng lớp nô tì, tôi tớ, trong đám người phải đi phu, đi lính cho bọn thống trị. Những người có phần được sống tập trung chuyên sâu, lại có thời cơ đi nhiều nơi, tai nghe mắt thấy được nhiều vấn đề. Nói chung, chẳng những họ là người có điều kiện kèm theo lưu truyền mà còn có năng lực sáng tác ra truyện. Những truyện do họ kể có khi là thực sự đã bị biến tướng bởi tâm ý chủ quan của chính họ và những người xung quanh họ ; có khi là những truyện cổ tích của những vùng xa xôi nào đó được họ thay thế sửa chữa cho hợp với phong tục, tín ngưỡng địa phương. Thôi thì đa dạng chủng loại không hề kể xiết ! Có những truyện bí hiểm từ trong cung cấm : nào là bà chúa nọ tư thông với nô lệ ( Hà Ô Lôi ) ; nào là ông vua kia mê người nữ tỳ ( Chị A ). Có những truyện từ trên rừng xuống ( Thần giữ của, Ma cà rồng ) ; từ dưới biển lên ( Giặc Tàu ô, Sự tích đền Cờn ) ; truyện trong Nam, ngoài Bắc, truyện cuộc chiến tranh ; truyện kiện cáo ; truyện dịch tễ, v.v… Tất cả những loại truyện đó, qua trí tưởng tượng của họ đều được dọn lại cho súc tích, tô điểm thêm cho mê hoặc và có tính kịch, rồi lan đi rất nhanh. Một khi đã vào trí nhớ nhân dân, nhân dân không bỏ lỡ thời cơ thiết kế xây dựng, phát minh sáng tạo thêm 1 số ít diễn biến nữa, rồi phổ cập khắp nơi trong nước. Những người làm nghề hát xẩm, kể vè cũng là những tay sáng tác và lưu truyền rất đắc lực thần thoại cổ xưa và cổ tích. Họ là những nghệ sĩ sống nhờ dân chúng và sáng tác theo truyền thống lịch sử của dân chúng. Cái nghề của họ không phải mới Open gần đây mà đã có từ xưa. Giữa xã hội thị tộc trước kia, những người có năng lực hát và nhớ truyện rất được nhân dân quý mến chiều chuộng. Trong những buổi hội họp đông đúc, họ được mời ra trình diễn, làm cái việc vui chơi cho nhiều người. Những truyện mà họ kể cho người nghe có lẽ rằng đều bằng văn vần, do chính họ hay những nhà văn khác, trước họ, sáng tác. Thời kỳ của chính sách nô lệ, phong kiến, trong cung đình có một hạng nghệ sĩ chuyên ship hàng cho vua chúa, quý tộc. Bên cạnh những ” thằng hề “, ” con hát “, bọn họ được trọng dụng không kém. Quyển Nghìn lẻ một đêm cho ta thấy cái thói ham nghe kể chuyện của những ông vua Ả-rập, Ba-tư rất lâu rồi. Những truyện được đưa ra kể ở những nơi thâm nghiêm này thường là góp nhặt từ khắp mọi phương trong dân chúng, không loại trừ những truyện tục. Trong thời kỳ cận đại, ở Việt-nam cũng như ở Trung-quốc, hạng nghệ sĩ trình độ kể chuyện cho dân chúng không hiếm gì. Thường ở nông thôn tất cả chúng ta trước Cách mạng, mỗi làng mỗi xóm thế nào cũng có một vài người hát tốt giọng và hay nhớ truyện. Những lúc rỗi rãi, họ kể truyện cổ tích, ngâm Kiều, Thạch Sanh, v.v… Tiếng họ cất lên, mọi người trong xóm xúm lại bên ấm nước chè xanh say sưa nghe kể. Những nghệ sĩ đó không sinh nhai bằng nghệ thuật và thẩm mỹ của mình. Bên cạnh đó, cũng có những nghệ sĩ thoát ly sản xuất, thường trổ tài ở chợ búa, thị xã. Đây là những người hát xẩm, kể vè rong mà sự tăng trưởng quá nhanh gọn của tiểu thuyết, kịch và chiếu bóng nửa thế kỷ lại đây đã cướp mất nghề của họ. Nói đúng hơn là trong hoạt động và sinh hoạt thẩm mỹ và nghệ thuật của quần chúng Việt-nam, bước vào thế kỷ này, khởi đầu có một sự đổi khác quan trọng về phương pháp diễn đạt, truyền bá tác phẩm, cũng như về đối tượng người tiêu dùng chiêm ngưỡng và thưởng thức nghệ thuật và thẩm mỹ. Ngày xưa nghề kể vè của ta chắc như đinh rất thịnh. Những chuyện vè dài đặt bằng văn vần, Open khá nhiều. Ngoài những truyện thời sự là đa phần còn có truyện cổ tích. Nhu cầu chiêm ngưỡng và thưởng thức của quần chúng vốn rất phong phú, những nhà nghệ sĩ do đó cũng thấy cần biến hóa món ăn. Họ bèn tìm tòi trong lịch sử dân tộc xem có những anh hùng nông dân nào mà tên tuổi bị chìm đắm bởi thời hạn, hoặc rút lấy những sự kiện lịch sử dân tộc mà mọi người đang thèm khát nhắc lại. Họ sẽ đặt thành truyện như vè Chàng Lía, vè Bà Thiếu phó [ 9 ], vè Vợ ba Cai Vàng, vè Thất thủ kinh đô, v.v… Cố nhiên, nhà nghệ sĩ sẽ không quên đưa quan điểm và tưởng tượng của mình hòa vào vật liệu lịch sử vẻ vang. Và quan điểm của tác giả truyện vè thì khi nào cũng có chỗ khác với quan điểm của những sử gia. Nó hợp với lô-gích tư tưởng của quần chúng hơn. Thế là một truyện cổ tích lịch sử vẻ vang ra đời, được nhân dân chiêm ngưỡng và thưởng thức và truyền tụng có phần hứng thú hơn những cuốn sử ký cũng chép vấn đề đó. Tóm lại, thần thoại cổ xưa và cổ tích Open sau truyền thuyết thần thoại. Lúc này con người đã qua thời đại dã man, sống trong những xã hội có cấp bậc, đặc biệt quan trọng là xã hội nô lệ và phong kiến. Quan niệm về ngoài hành tinh đã có phần khác với thời kỳ nguyên thủy. Nói chung, con người đã điển hình nổi bật lên trước lịch sử vẻ vang và bước vào thẩm mỹ và nghệ thuật với tư cách vai gia chủ của truyện. Mặt khác, nội dung phản ánh của truyện cũng đã đổi khác để thích hợp với vai gia chủ ấy ; từ ý nghĩa ” tạo lập trời đất “, đẻ đất đẻ nước nó chuyển sang mang nặng ý nghĩa về cuộc sống. Tác giả thần thoại cổ xưa và cổ tích phần lớn là nhà văn nhân dân ; họ sáng tác theo truyền thống cuội nguồn và nhu yếu của nhân dân, nhưng cũng mang không ít ý thức tư tưởng của giai cấp thống trị.
Chú thích:
[ 1 ] Viên Kha. Trung-quốc cổ đại thần thoại, Thương vụ ấn thư quán, Thượng-hải, 1955. [ 2 ] Nhà thơ cổ Hy – lạp, sống vào lúc thế kỷ thứ X trước Công nguyên. [ 3 ] Dẫn trong Truyện cổ tích dân gian miền Lo-ren của Cô-xcanh ( E. Cosquin : Contes populaires de Lorraine, I, Vieweg, Paris ; p. IX, X ). [ 4 ] Thờ vật tổ. [ 5 ] Xem dị bản của những truyện số 18, số 32, tập I. [ 6 ] Nghĩa là cái đầm Open trong một đêm.
[7] Theo Grốt-xanh, Hòa bình, tỉnh của người Mường (P. Grossin: La province Mường de Hòa bình, in lần thứ hai, Hà nội, 1926; p. 66).
[8] Theo Tiên Đàm. Sự thực về ông nghè Tân, trong Tri tân, số 30 (1942).
[ 9 ] Tức là bà Bùi Thị Xuân, nữ tướng dũng mãnh của Tây Sơn. Truyện này đã thất truyền, nhưng từng được Bít-xa-se ( Bissachère ) nhắc trong bản ký sự của ông. Xem May-bông : Tường thuật về xứ Đường ngoài và xứ Đường trong của đức cha Bít-xa-se ( C.B. Maybon : La relation sur le Tonkin et la Cochinchine de Mgr. de la Bissachere, Champion, Paris, 1920 ; p. 100, chth. 1 ).
