Chủ nghĩa phát xít là một hệ tư tưởng chính trị và phong trào chính trị cực hữu đặc trưng bởi sức mạnh độc tài, cưỡng chế, đàn áp đối lập, và sự đoàn kết mạnh mẽ giữa xã hội và kinh tế, nổi bật nhất là ở châu Âu vào đầu thế kỷ 20.[1][2][3] Số đông trong đó, muốn đưa quốc gia lên trên về lịch sử, văn hóa, sinh học độc nhất, tất cả là nhờ vào động lực của lòng trung thành, và muốn tạo nên một cộng đồng chung của quốc gia được huy động.[4] Rất nhiều đặc điểm được quy cho chủ nghĩa phát xít bởi nhiều học giả khác nhau, nhưng những yếu tố sau thường được xem như cấu thành: chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, chủ nghĩa tư bản, chủ nghĩa độc tài quân sự, chủ nghĩa quân phiệt, chủ nghĩa chống cộng, chủ nghĩa hợp tác, chủ nghĩa toàn trị, chủ nghĩa chuyên chế[5], chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, chống lại chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa Cộng sản. Có rất nhiều tranh cãi giữa các học giả về bản chất của chủ nghĩa phát xít và những loại phong trào chính trị và những chính phủ mà có thể bị gọi là phát xít. Trên thực tế chủ nghĩa phát xít ở Ý, nơi khởi đầu của nó, khác với ở Đức, hay “chủ nghĩa phát xít” ở Nhật, ở Tây Ban Nha, và một số nơi khác, và cũng như các phong trào phát xít mới phát triển ở châu Âu hiện nay, xem xét các khía cạnh kinh tế, thủ thuật giành chính quyền, cương lĩnh, tư tưởng, mô hình nhà nước,… nhưng có điểm chung là gắn với tinh thần dân tộc.
Trong chương trình giáo dục tại Việt Nam, như trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 8, Việt Nam có định nghĩa khác, cho rằng chủ nghĩa phát xít là “hình thức chuyên chính của tư bản chủ nghĩa, là lực lượng đế quốc hiếu chiến nhất, có chủ trương thủ tiêu mọi quyền tự do cơ bản của con người, khủng bố, đàn áp tàn bạo nhân dân, gây chiến tranh xâm lược để thống trị thế giới“.[6].
Phát xít có nguồn gốc chính thức tại Ý, còn có tên gọi là Fasium. Lúc đầu tổ chức này chỉ có ba người, mỗi người phải đi tuyên truyền chủ nghĩa này cho ba người khác và lại tiếp tục như vậy, nên cả tổ chức trở nên lớn mạnh. Đặc biệt người được tuyên truyền sau không biết mặt những người lãnh đạo lớn hơn mình.
Chủ nghĩa phát xít có nguồn gốc từ Fasces (tiếng Latinh), Fascismo (tiếng Ý), Fasciste (tiếng Pháp), Fascist (tiếng Anh), có nghĩa là bó hoặc nhóm.
Câu chuyện bắt đầu từ thời Servius Tullius (578-535 BC), vua (Rex) thứ sáu của La Mã cổ. Servius gả con gái của mình cho con của hoàng đế thứ 5, Tarquinius. Tuy nhiên cô con gái của Servius là một người vô cùng tham lam và không coi trọng bất cứ một nguyên tắc đạo đức nào. Chính cô này đã xui Tarquinius xông vào Viện Nguyên Lão để cướp ngôi của cha mình và đuổi cha mình ra khỏi ngai vàng. Tệ hơn, Servius đã bị giết bởi một nhóm người theo lệnh của Tarquinius khi trở về cung. Sau khi lên ngôi, Tarquinius làm đủ mọi chuyện ác gây phẫn nộ trong dân chúng. Cuối cùng, người con trai của nhà buôn từng bị Tarquinius giết chết đã kêu gọi nhân dân nổi dậy và giành lại quyền điều hành đất nước. Sau sự vụ này, Rome không còn ngôi vua nữa mà nhân dân bầu ra hai người đứng đầu gọi là Quan chấp chính.
Vị quan chấp chính thường có các thị vệ (vệ sĩ) theo hầu, mỗi thị vệ vác theo mình một bó gậy (là một bó gồm nhiều que gỗ), giữa bó gậy được buộc chặt với một cái rìu dùng để trừng phạt những người làm sai pháp luật bằng các hình phạt thể xác và tử hình.[7][8]. Tuy nhiên, đây là một mô hình cực kỳ dân chủ và văn minh so với các mô hình ở thời cổ đại bởi có hai vị Quan chấp chính có quyền hành ngang nhau, thời gian chấp chính chỉ là 1 năm và nếu người dân có ý kiến bất đồng với Quan chấp chính thì có thể đưa ra Hội đồng Nhân dân hoặc Viện nguyên lão. Bó gậy mà người thị vệ vác theo mình được gọi là Fasces.
Ý nghĩa tượng trưng của bó que là sức mạnh trải qua sự thống nhất : một que gỗ thì thuận tiện bị bẻ gãy nhưng một bó gỗ thì rất khó để bẻ gãy. [ 9 ] Từ đó những hình tượng tựa như đã được những trào lưu phát xít khác mô phỏng theo. Ví dụ như hình tượng bó tên của Đảng phát xít Falange Tây Ban Nha. Biểu tượng bó gậy cũng hoàn toàn có thể là
- Biểu trưng cho vương quyền hay luật pháp của giai cấp thống trị.
- Tượng trưng cho quyền lực của nhân vật đứng đầu Nhà nước.
- Biểu tượng của chính quyền hành chính nhân dân. Ví dụ con dấu của Thượng nghị viện Hoa kỳ vẫn còn sử dụng biểu tượng bó gậy để làm hình đại diện cho luật pháp của riêng Viện này. Từ Fascismo cũng được dùng để chỉ các tổ chức chính trị tại Ý như fasci, tương tự với công đoàn và phường hội.
Các nhà sử học, khoa học chính trị, và những học giả khác đã có nhiều tranh cãi xoay quanh thực chất tự nhiên của chủ nghĩa phát xít. [ 10 ] Kể từ thập niên 90, những học giả như Stanley Payne, Roger Eatwell, Roger Griffin và Robert O. Paxton đã có được sự nhất trí can đảm và mạnh mẽ về những triết lý cốt lõi của chủ nghĩa. Mỗi dạng của chủ nghĩa phát xít có sự độc lạ. Điều này làm cho nó có nhiều định nghĩa khi thì quá rộng khi thì quá hẹp. [ 11 ] [ 12 ]Griffin định nghĩa :
“[Fascism is] a genuinely revolutionary, trans-class form of anti-liberal, and in the last analysis, anti-conservative nationalism. As such it is an ideology deeply bound up with modernization and modernity, one which has assumed a considerable variety of external forms to adapt itself to the particular historical and national context in which it appears, and has drawn a wide range of cultural and intellectual currents, both left and right, anti-modern and pro-modern, to articulate itself as a body of ideas, slogans, and doctrine. In the inter-war period it manifested itself primarily in the form of an elite-led “armed party” which attempted, mostly unsuccessfully, to generate a populist mass movement through a liturgical style of politics and a programme of radical policies which promised to overcome a threat posed by international socialism, to end the degeneration affecting the nation under liberalism, and to bring about a radical renewal of its social, political and cultural life as part of what was widely imagined to be the new era being inaugurated in Western civilization. The core mobilizing myth of fascism which conditions its ideology, propaganda, style of politics and actions is the vision of the nation’s imminent rebirth from decadence.”
[13]
Còn theo Paxton thì chủ nghĩa phát xít là:
“a form of political behavior marked by obsessive preoccupation with community decline, humiliation or victimhood and by compensatory cults of unity, energy and purity, in which a mass-based party of committed nationalist militants, working in uneasy but effective collaboration with traditional elites, abandons democratic liberties and pursues with redemptive violence and without ethical or legal restraints goals of internal cleansing and external expansion.”
[14]
Được dịch là: “một hình thức của hành vi chính trị được ghi dấu bởi mối bận tâm ám ảnh với sự suy thoái của cộng đồng, sự sỉ nhục hoặc thèm khát địa vị và bởi sự tôn thờ bù đắp của đoàn kết, năng lượng và sự thuần khiết, trong đó một Đảng của các chiến binh dân tộc cam kết, làm việc trong sự cộng tác khó nhằn nhưng hiệu quả với những tinh hoa truyền thống, từ bỏ tự do dân chủ và theo đuổi với bạo lực cứu giúp và không có mục tiêu hạn chế về đạo đức, pháp lý của khai trừ nội bộ và mở rộng bên ngoài.”[14]
Có nhiều quan điểm khác nhau về nguyên do dẫn đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa phát xít. Trong đó có một quan điểm cho rằng chủ nghĩa phát xít Ý ra đời là một sự đáp lại những thất bại của nền dân chủ, chủ nghĩa tự do và chủ nghĩa Marx. Những chủ nghĩa này được nhìn nhận là có thiên hướng về chủ nghĩa cá thể và toàn thế giới hóa, làm tổn hại đến vương quốc. Và chủ nghĩa phát xít khi đó đã tự xưng mình là sự thay thế sửa chữa cơ bản mang tính vương quốc cho chủ nghĩa bolshevik. Dù vậy, nó lại mang nhiều đặc trưng của chủ nghĩa bolshevik như : nhà nước Đảng trị ; quyền quyết định hành động theo đa phần và hoạt động ủng hộ từ giai cấp vô sản đặc biệt quan trọng khi nhiều cựu binh trở lại từ cuộc chiến tranh lại phải đương đầu với nạn thất nghiệp và những yếu tố kinh tế tài chính khác ; nhà nước trấn áp nền kinh tế tài chính và những nghành khác của xã hội ; sùng bái lãnh tụ … Chủ nghĩa phát xít đã đưa ra quy mô chủ nghĩa tập thể và quốc hữu hóa những công ty độc quyền, cũng như cạnh tranh đối đầu với chủ nghĩa Marx vì cho rằng chủ nghĩa này chống lại chủ nghĩa vương quốc và chủ nghĩa yêu nước. [ 15 ] [ 16 ] Hannah Arendt cho rằng Liên Xô dưới thời Stalin lẫn nước Đức dưới thời Hitler đều là những nhà nước toàn trị trong đó nhà nước nỗ lực động viên toàn thể dân chúng đoàn kết trong việc tương hỗ hệ tư tưởng, những tiềm năng của nhà nước đi kèm với sự trấn áp không khoan nhượng so với những hoạt động giải trí đi ngược lại tiềm năng của nhà nước ; đồng thời là sự trấn áp tổng lực những cơ quan quyền lực nhà nước ( lập pháp, hành pháp, tư pháp, công an, quân đội … ) ; sự tinh chỉnh và điều khiển của nhà nước so với những tổ chức triển khai quần chúng như công đoàn lao động, những cơ quan truyền thông online đại chúng, những cơ sở học thuật, những cơ sở tôn giáo như nhà thời thánh, những tổ chức triển khai chính trị như thể những đảng phái chính trị. [ 17 ] Trotsky cho rằng nếu không có Stalin thì cũng không có Hitler [ 18 ]. Benito Mussolini từng là chỉ huy của Đảng Xã hội Ý còn Hitler học cách tuyên truyền và tổ chức triển khai của những người dân chủ xã hội Đức và đặt tên tổ chức triển khai chính trị của mình là Đảng Công nhân Đức Quốc gia Xã hội chủ nghĩa .
Là hiệu quả cuộc bạo loạn của giai cấp tiểu tư sản, do nó bị chèn ép giữa giới đại tư sản và trào lưu công nhân. Vì vậy nó không mang đặc thù giải phóng áp bức, bất công mà nó chỉ mang đặc thù giúp giới tiểu tư sản dễ thở hơn trong cuộc đấu tranh của giới đại tư sản ( bóc lột ) và giai cấp công nhân ( bị bóc lột ) mà không sớm hay muộn giới tiểu tư sản sẽ bị lôi kéo nhảy vào cuộc. Tuy nhiên nó không dừng lại ở đặc thù của cuộc cách mạng tiểu tư sản, nó biểu lộ ý thức không bình thường của con người đã bị bóp méo, trở nên đần độn dẫn đến những tư tưởng ảo tưởng nhưng coi đó là thực sự và cần phải đấu tranh triển khai nó. Nhà sử học người Italia, Dele Piane, gọi chủ nghĩa phát xít là ” cuộc phản cách mạng triệt để ” ; còn L. Longo thì xem đó là ” một trong những hình thái phản cách mạng triệt để ” .
Chủ nghĩa phát xít ra đời trong toàn cảnh khủng hoảng kinh tế, sự thất trận của 1 số ít vương quốc ( Đức ) tổn hại niềm tự hào dân tộc bản địa, những rủi ro tiềm ẩn của những cuộc cách mạng thường trực do phân hóa xã hội thâm thúy, sự yếu kém của những nền dân chủ đại nghị trước rủi ro tiềm ẩn của chủ nghĩa Cộng sản, hay vô chính phủ, những rủi ro tiềm ẩn xâm lấn của những nền văn minh bên ngoài, vì vậy chủ nghĩa phát xít có một sức mê hoặc so với dân chúng ở một số ít vương quốc trong những hoàn cảnh xã hội nhất định. Các đặc thù cơ bản của nó hoàn toàn có thể được biểu lộ phương diện chính :
- Xây dựng một Nhà nước tập trung hùng mạnh để đối phó các nguy cơ bạo loạn và các nguy cơ xâm lược từ phía bên ngoài, thủ tiêu dân chủ, nhà nước một Đảng phát xít nắm quyền
- Xây dựng một quân đội hùng mạnh, các sĩ quan quân đội có một vị trí chính trị quan trọng theo mẫu của chủ nghĩa quân phiệt
- Đàn áp tất cả các phong trào cánh tả như chủ nghĩa xã hội, chủ nghĩa Cộng sản, chủ nghĩa công đoàn, chủ nghĩa vô chính phủ,…(mà họ cho là làm tổn hại đến quốc gia, nhà nước hay dẫn đến sự bất ổn), các tư tưởng dân chủ hoặc các đòi hỏi dân sinh.
- Thủ tiêu kinh tế thị trường, đặt toàn bộ nền kinh tế dưới sự kiểm soát chặt chẽ nhà nước, phục vụ cho nhà nước và quốc gia, nhưng không xóa bỏ giai cấp mà hướng tất cả giai cấp làm việc phụng sự cho quốc gia, hi sinh các quyền lợi hoặc đòi hỏi cá nhân, khêu gợi một sự đoàn kết trên cơ sở của một trật tự xã hội có phân hóa và nếp sống kỷ luật
- Khêu gợi tinh thần yêu nước phụng sự Tổ quốc của cả dân tộc, kích động tư tưởng dân tộc, chống lại các dân tộc mà họ cho là làm tổn hại đến lợi ích dân tộc họ (như người Do Thái ở Đức,..)
- Đưa ra các chiêu bài lần lượt lấy lòng của các tầng lớp khác nhau trong xã hội, thường trước hết là tầng lớp trung lưu, sau đó đến tư sản và vô sản, nông dân (đây không phải đặc điểm riêng có của chủ nghĩa phát xít nhưng không thể thiếu)
- Đưa ra các luận điệu mang màu sắc của chủ nghĩa sô vanh hay chủ nghĩa bá quyền (nhưng chỉ có một số nước), đặt dân tộc trước các nguy cơ bị hủy diệt hoặc xâm lấn, khôi phục lại một số truyền thống bị lãng quên nhằm khẳng định tư tưởng dân tộc, kích động các tư tưởng phân biệt sắc (chủng) tộc một cách cực đoan
Tuy nhiên chủ nghĩa phát xít vẫn hay gây ra tranh cãi, vì có phong trào có một số đặc điểm giống với chủ nghĩa phát xít nhưng không toàn bộ. Một số phong trào phát xít hay được gán là phát xít vẫn hoạt động ở một số nước mà đặc điểm cơ bản bề ngoài của nó là chống lại người nhập cư một cách cực đoan, hay các dân tộc thiểu số ở nước họ (như người Hồi giáo ở một số nước châu Âu,…) thường được theo dõi chặt chẽ, tuy nhiên một số có lúc nổi lên như một lực lượng chính trị lớn.
Về cơ bản chủ nghĩa phát xít trước hết là một trào lưu dân tộc bản địa cực đoan, và là một dạng ” cánh hữu cách mạng “, để chống lại cánh tả. Nguồn gốc quyền lực tối cao Nhà nước là vương quốc, dân tộc bản địa, dưới bàn tay tạo hóa Thượng đế, khác hẳn cách lý giải quyền lực tối cao Nhà nước từ phát sinh tư hữu và phân hóa giai cấp của những người Cộng sản. Tư tưởng phát xít trái chiều trọn vẹn với chủ nghĩa vô chính phủ .
Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
