SOẠN BÀI NGẮM TRĂNG CỦA HỒ CHÍ MINH
(Vọng nguyệt)
ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN
A. YÊU CẦU
– Cảm nhận được tình yêu vạn vật thiên nhiên đến mê hồn và phong thái từ tốn của Bác Hồ ngay cả trong cánh ngục tù cực khổ, tối tăm .
– Thấy được sức mê hoặc nghệ thuật và thẩm mỹ của bài thơ tứ tuyệt đơn giản và giản dị, hàm súc .
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
Câu hỏi 1. Đọc kĩ phần phiên âm, phần dịch nghĩa và phần giải nghĩa chữ Hán để hiểu chính xác từng câu trong bài thơ. Học thuộc bản dịch thơ và nhận xét về các câu thơ dịch.
Gợi ý
Câu thứ nhất : Ngục trung vô tửu diệc vô hoa dịch là Trong tù không rượu cũng không hoa. Dịch như vậy là sát nghĩa .
Câu thứ hai : Đối thử lương tiêu lại nhược hà ? nghĩa là Trước cảnh đẹp đêm nay biết làm thê nào ? Lòi tự hỏi lại nhược hà ? ( biết làm thế nào ? ) đã bộc lộ được sự xốn xang, hoảng sợ của một tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm, rung động trước vẻ đẹp của vạn vật thiên nhiên. Câu thơ được dịch là Cảnh đẹp đêm nay, khó lạnh nhạt cho thấy nhân vật trữ tình có gì đó quá bình thản trước vẻ đẹp của vạn vật thiên nhiên chứ không rung cảm can đảm và mạnh mẽ như trong câu thơ nguyên tác .
Câu thứ ba và thứ tư trong nguyên tác có cấu trúc đăng đối, đối trong từng câu và đối trong hai câu với nhau .
Nhân hướng tuy nhiên tiền khán minh nguyệt ,
Nguyệt tòng tuy nhiên khích khán thi gia .
Dịch nghĩa :
Người hướng ra trước tuy nhiên ngắm trăng sáng ,
Từ ngoài khe cửa, trăng ngắm nhà thơ .
Ở mỗi câu, giữa đểu có chữ tuy nhiên, chữ chỉ người và chữ chỉ trăng được đặt ở hai đầu câu : nhân – nguyệt, nguyệt – thi gia. Hai câu tạo thành một cặp đối đà tạo nên hiệu suất cao nghệ thuật và thẩm mỹ đáng kể. Câu thơ dịch đã làm mất đi cấu trúc đăng đối đó, tức là giam đi phần nào sức truyền cảm của bài thơ. Ngoài ra, câu thơ dịch thứ tư có hai từ đồng nghĩa tương quan ( nhòm, ngắm ) làm mất đi tính hàm súc của nguyên tác. Mặt khác, chữ nhòm ở đây chưa được nhà, nhất lại là nhòm quơ khe cứa !
Câu hỏi 2. Ở bài thơ này, Bác Hồ ngắm trăng trong hoàn cành như thế nào? Vì sao Bác lại nói đến cảnh “Trong tù không rượu cũng không hoa’’ ? Qua hai câu thơ đầu, em thấy Bác có tâm trạng ra sao trước cảnh đẹp ngoài tròi ?
Gợi ý
Vọng nguyệt ( ngắm trăng ) là một đề tài phổ cập trong thơ xưa. Thi nhân xưa, khi tâm hồn thảnh thơi, thư thái, gặp đêm trăng đẹp, thường mang rượu ra uống trước hoa và để thưởng trăng. Bị cầm tù, bị đọa đày thế xác, người tù thường không còn tâm trạng nào để chiêm ngưỡng và thưởng thức vẻ đẹp tự nhiên bên ngoài. Hoàn cảnh ngục tù không tương thích với việc thưởng nguyệt. Thế nhưng, Hồ Chí Minh, một thi nhân lại ngấm trăng trong hoàn cảnh đặc biệt quan trọng như thế. Điều này chi có thê hiểu rằng, trước một đêm trăng quá đẹp, vốn là một con người yêu tự do, có niềm tin sáng sủa, yêu đời, một tâm hồn nhạy cảm, trước vẻ đẹp của vạn vật thiên nhiên, Bác không hề kìm lòng .
Hai câu thơ đầu bộc lộ tâm trạng hoảng sợ, xốn xang của Bác trước cảnh đêm trăng đẹp. Bác chỉ tiếc không có rượu, có hoa để việc ngắm trăng, làm thơ thêm mê hoặc .
Câu hỏi 3. Trong hai câu thơ cuối của bài thơ chữ Hán, sự sắp xếp các từ nhân (và thi gia), song, nguyệt (và minh nguyệt) có gì đáng chú ý? Sự sắp xếp như vậy và việc đặt hai câu dưới dạng đối nhau có hiệu quả nghệ thuật như thế nào ?
Gợi ý
Hai câu đều có chữ chỉ người ( nhân, thi gia ) và chỉ trăng ( nguyệt, minh nguyệt ) ở hai đầu câu, chữ chỉ hành lang cửa số tuy nhiên sắt nhà tù ( tuy nhiên ) ở giữa. Cấu trúc đáng đối của câu thơ giúp cho việc biểu lộ ý nghĩa thơ hiệu suất cao hơn : mặc dầu có sự ngăn cách của hành lang cửa số nhà tù nhưng người vẫn thả tâm hồn mình vượt qua ngăn cách ấy để tìm đến với vầng trăng, giao hòa với vầng trăng ; vầng trăng cùng vượt qua tuy nhiên sắt để tìm đến ngắm nhà thơ trong tù. Như vậy, cả hai ( vầng trăng và nhà thơ – người tù ) đã chú động tìm đến với nhau, giao hòa cùng nhau và ngắm nhau say đắm. Trăng và người như đôi bạn tri kỉ. Biện pháp nhân hóa đã làm tăng hiệu suất cao thẩm mỹ và nghệ thuật của câu thơ .
Hai câu thơ còn cho thấy sức mạnh niềm tin kì diệu của người nghệ sĩ – chiến sỹ Hồ Chí Minh .
Câu hỏi 4. Qua bài thơ, em thấy hình ảnh Bác Hồ hiện ra như thế nào?
Gợi ý
Qua bài thơ, tất cả chúng ta thấy Bác Hồ có vẻ như không một chút ít bận tâm đến tình cảnh hiện tại của mình : bị giam giữ, cùm xích, bị đói rét, bệnh tật hành hạ mà luôn lan rộng ra tấm lòng mình tiếp đón và giao hòa với vạn vật thiên nhiên, với đời sống bên ngoài. Bác là một con người giàu nghị lực, sáng sủa, thư thả, tự tại trong hoàn cảnh lao tù, trước sự tàn ác của quân địch .
Câu hỏi 5. Nhà phê bình văn học Hoài Thanh nhận xét : “Thơ Bác đầy trăng”. Hãy chép lại bài thơ Bác Hổ viết về trăng mà em biết (chú ý ghi rõ thời điểm sáng tác mỗi bài). Cuộc “ngắm trăng” trong bài Vọng nguyệt và hình ảnh trăng được thể hiện trong các bài thơ khác của Bác có gì đáng chú ý ?
Gợi ý
“ Thơ Bác đầy ánh trăng ” được hiểu là Bác viết nhiều bài thơ về trăng, những hình ảnh ánh trăng trong thơ Bác cũng rất đẹp, thơ mộng. Đó cũng là tình yêu vạn vật thiên nhiên của Bác .
Chúng ta hoàn toàn có thể kê ra những bài thơ Người viết về trăng : Vọng nguyệt ( Ngắm trăng – 1942 – 1943 ), Thu dạ ( Đêm thu ), Nguyên tiêu ( Rằm tháng giêng – 1948 ), Báo tiệp ( Tin thắng trận – 1948 ), Đối nguyệt ( Đối trăng ), Cảnh khuya ( 1947 ), Cảnh rừng Việt Bắc ( 1947 ), Đi thuyền trên sông Đáy ( 1949 ) …
Một số câu thơ viết về trăng của Bác :
Trăng vào hành lang cửa số đòi thơ ,
Việc quân đang bận xin chờ hôm sau .
( Trích trong Tin thắng trận )
Rằm xuân lồng lộng trăng soi ,
Sông xuân nước lẫn màu trời thêm xuân .
Giữa dòng tranh luận việc quân ,
Khuya về hát ngát trăng ngân đầy thuyền .
( Nguyên tiêu )
Dòng sông tĩnh mịch như tờ ,
Sao đưa thuyền chạy, thuyền chờ trăng theo .
( Trích Đi thuyên trên sông Đáy )
Ngoài tuy nhiên trăng rọi cây sân ,
Ánh trăng nhích bóng cây gần trước tuy nhiên .
Việc quân, việc nước bàn xong ,
Gối khuya yên giấc bên tuy nhiên trăng nhòm .
( Đối trăng )
Tiếng suối trong như tiếng hát xa
Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa
( Trích Cảnh khuya )
