Văn nghệ dân gian của mỗi vùng miền hình thành và tăng trưởng đều mang đậm dấu ấn, đặc trưng của vùng đất và con người sinh sống ở nơi đó. Với đặc trưng là một tỉnh miền núi, Bình Phước là mảnh đất quy tụ và sống sót của 41 thành phần dân tộc bản địa bạn bè như : S’tiêng, Khmer, M’nông, Nùng, Tày, Kinh, Chăm, … Nhân dân những dân tộc bản địa tỉnh Bình Phước đã gắn bó keo sơn, đoàn kết một lòng, không ngừng kiến thiết xây dựng, bồi đắp, hun đúc và từng bước chứng minh và khẳng định những phẩm chất, tinh hoa văn hóa truyền thống truyền thống lịch sử của mình trong đại gia đình những dân tộc bản địa Nước Ta. Đồng thời, Bình Phước còn là điểm giao thoa, liên kết văn hóa truyền thống với những dân tộc bản địa Campuchia, Tây Nguyên và vùng Đông Nam bộ, hình thành nên một diện mạo văn hóa truyền thống phong phú trong thống nhất, mang tính đặc trưng riêng .Do đó, hầu hết những người làm công tác làm việc quản trị, sưu tầm, nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống, văn nghệ dân gian ở Bình Phước đều cho rằng Bình Phước tuy không phải là cái nôi sản sinh những mô hình văn nghệ dân gian độc lạ của Việt nam như quan họ ( TP Bắc Ninh ), nhã nhạc cung đình ( Huế ), ví dặm ( Nghệ – Tĩnh ), đờn ca tài tử Nam bộ, … nhưng đây là vùng đất cũng có khá nhiều mô hình văn nghệ dân gian phong phú và đa dạng, độc lạ, mang dấu ấn của văn hóa truyền thống những dân tộc bản địa sinh sống trên địa phận, tạo nên truyền thống độc lạ trên nền chung văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Tuy nhiên, mô hình này đang đứng trước rủi ro tiềm ẩn mai một, biến mất nếu không có chiêu thức bảo tồn và phát huy giá trị một cách chuyên nghiệp và bài bản, kịp thời …
Nhận thức rõ những giá trị, tiềm năng to lớn của loại hình văn nghệ dân gian Bình Phước góp phần trong hành trình phát triển bền vững quê hương Bình Phước nói riêng và cả nước nói chung, đặc biệt là trong công tác giáo dục tri thức, hình thành nhân cách con người, đáp ứng nhu cầu phát triển bền vững. Trong thời gian qua, thực hiện tinh thần Nghị quyết Trung ương V khóa VIII của Đảng về “xây dựng văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc”, Ủy ban nhân dân tỉnh Bình Phước đã ban hành nhiều văn bản nhằm triển khai thực hiện công tác bảo tồn, phát huy các di sản văn hóa, trong đó có loại hình văn nghệ dân gian trên địa bàn tỉnh. Diển hình như: Quyết định 1073/QĐ-UBND ngày 29/5/2015 về Ban hành Đề án “bảo tồn và phát triển nghệ thuật Đờn ca tài tử trên địa bàn tỉnh Bình Phước (giai đoạn 2015 – 2020); Kế hoạch số 39/KH-UBND của UBND tỉnh ngày 24/02/2015 về Kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh Bình Phước; Kế hoạch số 81/KH-UBND ngày 08/4/2015 của UBND tỉnh về việc thực hiện Đề án “Bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam đến năm 2020” trên địa bàn tỉnh Bình Phước,… cùng với đó, Đảng bộ và nhân dân các dân tộc tỉnh Bình Phước đã có nhiều hoạt động, giải pháp tích cực để khơi dậy, bảo tồn và phát huy vốn di sản văn hóa nói chung, bảo tồn và phát huy loại hình văn nghệ dân gian nói riêng. Mặc dù vẫn chưa khai thác tối đa trữ lượng văn nghệ dân gian còn tiềm ẩn trong dân gian, nhưng trong thời gian qua, những người làm công tác sưu tầm, nghiên cứu, phổ biến, truyền dạy văn nghệ dân gian ở Bình Phước đã thể hiện năng lực, tâm huyết của mình trên tất cả các phương diện và bước đầu đã đạt được một số thành tựu cụ thể như:
Về công tác phổ biến, truyền dạy vốn văn nghệ truyền thống tại các địa phương, nhất là cơ sở đã được khởi xướng và bước đầu đem lại hiệu ứng tích cực trong cộng đồng. Điển hình, với sự khởi xướng của Hội viên Chi hội văn nghệ dân gian tỉnh, sự quan tâm của chính quyền địa phương, Bình Phước đã mở các lớp học Truyền dạy làn điệu Dân ca S’tiêng, dạy đánh Cồng chiêng, Truyền dạy nghề đan lát truyền thống, Truyền ngề nấu rượu cần, Dân ca dân vũ khác,… cho nhân dân, người yêu thích văn nghệ dân gian, nhất là các em là người dân tộc tại các địa phương trong tỉnh..
Riêng so với việc sưu tầm, nghiên cứu và điều tra, hoạt động giải trí trên nghành này đã thu được nhiều thành tựu. Đến nay, đã tiến hành sưu tầm được 372 hiện vật phản ánh đặc trưng văn hóa truyền thống của người S’Tiêng Bình Phước, sưu tầm được 74 hiện vật phản ánh đặc trưng văn hóa truyền thống của người M’nông ; 121 hiện vật phản ánh đặc trưng văn hóa truyền thống của người Khmer và 07 hiện vật phản ánh đặc trưng văn hóa truyền thống của người Nùng ; sưu tầm được trên 1.130 tác phẩm văn học dân gian, trong đó phiên dịch được trên 100 tác phẩm và gọi tên được gần 500 bài chưa phiên dịch nội dung ; tổ chức triển khai được trên 14 buổi liên hoan để ghi âm nội dung lưu giữ trong đĩa VCD và DVD ; dựng 01 phim phóng sự tài liệu ; sưu tầm 01 tập tài liệu viết tay khoảng chừng 200 trang chưa phiên dịch ; 12 bài dân ca S’tiêng đã được nhạc sỹ chuyển thể thành bài hát .Về tiệc tùng : đã triển khai thanh tra rà soát, thống kê định kỳ 05 năm / lần, năm 2013 toàn tỉnh có 73 liên hoan được tổ chức triển khai trên địa phận những huyện, thị xã : Phước Long : 03 liên hoan, Bình Long : 12 liên hoan, Đồng Xoài : 17 tiệc tùng, Chơn Thành : 06 tiệc tùng, Lộc Ninh : 07 liên hoan, Bù Đốp : 02 tiệc tùng, Bù Đăng : 08 tiệc tùng, Bù Gia Mập : 01 tiệc tùng, Phú Riềng : 01 tiệc tùng, Đồng Phú : 02 liên hoan, Hớn Quản : 14 tiệc tùng. Trong đó có 12 liên hoan cấp tỉnh, 19 tiệc tùng cấp huyện, 42 liên hoan cấp xã quản trị ; với 40 tiệc tùng dân gian, 11 liên hoan lịch sử dân tộc cách mạng, 01 liên hoan ngành nghề, 15 liên hoan tôn giáo, 06 liên hoan văn hóa truyền thống, du lịch ). Các tiệc tùng này được duy trì tổ chức triển khai, phân phối nhu yếu văn hóa truyền thống niềm tin cho nhân dân .Ngoài công tác làm việc sưu tầm, phổ cập, truyền dạy vốn văn nghệ truyền thống lịch sử tại những địa phương, nhiều Câu lạc bộ, đội, nhóm văn nghệ dân gian ở những địa phương cơ sở trong tỉnh đã được xây dựng, đi vào hoạt động giải trí. Đóng góp đáng ghi nhận của những Câu lạc bộ, đội, nhóm văn nghệ dân gian này là đã truyền dạy được cho người dân địa phương – chủ thể phát minh sáng tạo văn nghệ dân gian với nhiều thế hệ khác nhau biết thực hành thực tế vốn văn nghệ dân gian, làm dấy lên trào lưu bảo tồn và phát huy văn nghệ dân gian trên khắp những địa phương trong tỉnh. Đồng thời với những Câu lạc bộ, đội, nhóm văn nghệ dân gian ở những địa phương cơ sở, những tổ chức triển khai, cơ quan, đơn vị chức năng trong tỉnh cũng đã đưa mô hình văn nghệ dân gian dáp ứng nhu yếu trình độ, hoạt động và sinh hoạt, nghiên cứu và điều tra của cán bộ, công nhân viên chức của đơn vị chức năng. Điều cần chú ý quan tâm là trong thời hạn gần dây, một số ít doanh nghiệp trên địa phận tỉnh cũng đã trong bước đầu lồng ghép trong những hoạt động giải trí kinh doanh thương mại nhằm mục đích thỏa mãn nhu cầu nhu yếu chiêm ngưỡng và thưởng thức những mô hình văn nghệ dân gian, bảo tồn, phát huy truyền thống văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Ngoài ra, Đài Phát thanh và truyền hình tỉnh phát sóng định kỳ hằng tuần 02 chương trình Tiếng S’tiêng, thời lượng mỗi chương trình 15 phút / chương trình ; 02 tuần / 01 chương trình Tiếng Khmer, thời lượng 20 phút ; phát thanh mỗi ngày 02 Chương trình Tiếng S’tiêng và Tiếng Khmer, thời lượng 15 phút / chương trình và Liên kết phát trên Kênh Truyền hình tiếng dân tộc bản địa VTV5, Hệ phát thanh tiếng dân tộc bản địa VOV4 01 chương trình / tuần, thời lượng 30 phút / chương trình. Một số ban, sở ngành, hội, đoàn thể tỉnh như : Dân tộc, Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Văn học – Nghệ thuật, … định kỳ chỉnh sửa và biên tập Tập san, tạp chí với những chuyên trang, phân mục thông tin, ra mắt về đời sống kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống, thẩm mỹ và nghệ thuật của đồng bào những dân tộc thiểu số của tỉnh .Có thể nói, công tác làm việc bảo tồn, phát huy mô hình văn nghệ dân gian trên địa phận tỉnh Bình Phước trong những năm qua đã đạt được nhiều thành tựu rất đáng ghi nhận, không riêng gì phát huy vai trò, tiềm năng, thế mạnh của mình trong việc tiếp thị hình ảnh quê nhà Bình Phước, tăng trưởng kinh tế tài chính du lịch, lôi cuốn hành khách, những nhà đầu tư đến Bình Phước tìm hiểu và khám phá tò mò và lựa chọn thời cơ góp vốn đầu tư. Qua đó, trong bước đầu kiến thiết xây dựng được một diện mạo về đời sống văn hóa truyền thống phong phú và đa dạng, góp thêm phần thu hẹp khoảng cách đời sống văn hóa truyền thống giữa nông thôn và thành thị, giữa những những tầng lớp dân cư, khơi dậy ý thức bảo tồn, làm giàu và phát huy những giá trị di sản văn hóa truyền thống dân tộc bản địa trong phần đông những tầng lớp nhân dân, tăng cường trào lưu toàn dân đoàn kết thiết kế xây dựng đời sống văn hóa truyền thống ở khu dân cư. Đặc biệt, góp thêm phần to lớn trong công tác làm việc giáo dục tri thức, hình thành nhân cách con người cung ứng nhu yếu tăng trưởng bền vững và kiên cố quê nhà, quốc gia .Tuy nhiên, do đặc trưng của văn nghệ dân gian là sống sót trong trí nhớ, được lưu truyền hầu hết bằng con đường truyền miệng và đặc biệt quan trọng là trong quy trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa với vận tốc đô thị hóa diễn ra can đảm và mạnh mẽ ; cùng với sự giao lưu, hội nhập tổng lực đã tác động ảnh hưởng một cách sâu rộng đến đời sống vật chất và niềm tin của đồng bào nhân dân những dân tộc bản địa Bình Phước nói riêng và cả nước nói chung. Do vậy, cũng như ở những địa phương khác trên cả nước, yếu tố bảo tồn và phát huy di sản văn hóa truyền thống phi vật thể ở Bình Phước được đặt ra, việc sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị của mô hình văn nghệ dân gian chưa tương ứng với tiềm năng hiện có ; công tác làm việc nghiên cứu và điều tra sưu tầm còn mang tính giàn trải, chưa sâu và còn mang tính phiến diện, nhiều loại sản phẩm văn nghệ dân gian được sưu tầm, tàng trữ nhưng chưa được đưa vào khai thác, phát huy giá trị trong đời sống, những mô hình văn nghệ dân gian như : truyện cổ tích, sử thi, thần tích, thần phả, sắc phong, ca dao, tục ngữ, văn học dân gian … đã được điều tra và nghiên cứu, sưu tầm tuy nhiên chưa được tổng hợp, chỉnh sửa và biên tập một cách khoa học và có mạng lưới hệ thống ; lời nói, chữ viết của đồng bào những dân tộc bản địa đang có rủi ro tiềm ẩn mai một … Nếu thực trạng trên mô hình văn nghệ dân gian tiêu biểu vượt trội của những dân tộc bản địa Bình Phước sẽ bị “ hòa tan ” dưới tác động ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường cùng sự gia nhập của những “ nền văn hóa truyền thống ngoại lai ”, thay vào đó là sự pha tạp, lai căng của nhiều nền văn hóa truyền thống khác nhau và mỗi dân tộc bản địa sẽ tự đánh mất cội nguồn, lịch sử vẻ vang, đánh mất truyền thống văn hóa truyền thống, văn nghệ dân gian không phát huy được giá trị trong việc thiết kế xây dựng đạo đức, lối sống, nhân cách con người cung ứng nhu yếu tăng trưởng vững chắc .Trước tình hình đó, để khắc phục những sống sót nêu trên, thực thi có hiệu suất cao công tác làm việc bảo tồn, tăng trưởng mô hình văn nghệ dân gian trên địa phận tỉnh Bình Phước trong thời hạn tới, xin đề xuất kiến nghị 1 số ít giải pháp sau :
Một là, thực hiện tốt công tác sưu tầm, kiểm kê, biên tập và xuất bản một số tác phẩm tiêu biểu của loại hình văn nghệ dân gian tại địa phương nhằm nhận diện và xác định mức độ tồn tại, giá trị và sức sống của từng loại di sản văn hóa trong cộng đồng trên cơ sở đó đề xuất phương án bảo tồn, phát huy một cách hiệu quả.
Hai là, nâng cao vai trò quản lý, định hướng của nhà nước, đẩy mạnh công tác tuyên truyền vận động nhân dân tham gia bảo vệ di sản văn hóa nói chung, loại hình văn nghệ dân gian nói riêng, gắn việc bảo tồn, phát huy loại hình này trong công tác xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở. Trong đó cần chú trọng đến nguyên tắc “bảo tồn sống” tức là bảo tồn các loại hình văn nghệ dân gian ngay chính trong đời sống cộng đồng thông qua việc tiếp tục hình thành, phát triển các câu lạc bộ, đội, nhóm văn nghệ dân gian ở cơ sở, nhân rộng các mô hình điểm và tiến tới hướng dẫn con em người dân tộc biết sử dụng các nhạc cụ cổ truyền dân tộc. Có chính sách, chế độ thích đáng cho các nghệ nhân, nghệ sỹ có đóng góp trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị, đặc biệt là trao truyền văn nghệ dân gian, những cá nhân và gia đình có công sức giữ gìn, phát huy tài sản văn hóa dân tộc.
Ba là, tổ chức nghiên cứu, phục hồi, phục dựng nâng cao các làn điệu dân ca, dân vũ trong cộng đồng, chú trọng các làn điệu dân ca, dân vũ của đồng bào các dân tộc thiểu số để đáp ứng nhu cầu thực tế; Phát động việc sáng tác các bài hát, điệu múa cho đồng bào sử dụng trong các buổi lễ, ngày hội, sự kiện của địa phương, dân tộc nhằm từng bước thay thế những phong tục tập quán lạc hậu.
Bốn là, tiếp tục tổ chức các hoạt động lớn như ngày hội văn hóa thể thao các dân tộc, liên hoan ca múa nhạc dân gian, triển lãm văn hóa dân tộc, hội thi giọng hát của người dân tộc thiểu số… Đồng thời, định hướng trong công tác chỉ đạo, hướng dẫn tổ chức các lễ hội truyền thống, lễ hội dân gian, hạn chế, bài trừ các hủ tục lạc hậu, mê tín dị đoan.
Năm là, tăng cường, đẩy mạnh hoạt động đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ ở địa phương, có kế hoạch sử dụng các học sinh, sinh viên dân tộc được đào tạo cơ bản ở các trường chuyên nghiệp đã tốt nghiệp ra trường để họ được về phục địa phương và dân tộc mình. Đồng thời, tăng cường, đẩy mạnh việc ứng dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật, giao lưu, hợp tác với các địa phương trong và ngoài nước trong hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc nói chung, văn nghệ dân gian nói riêng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.
Để làm tốt những giải pháp trên, yếu tố then chốt là tất cả chúng ta phải thay đổi và nâng cao nhận thức, xem cơ sở là địa phận chiến lư ợc của sự nghiệp cách mạng văn hóa truyền thống, là nơi biến những quan điểm của Đảng và Nhà n ước thành hiện thực, là thiên nhiên và môi trường sống, nơi sinh ra và đồng thời là nơi lưu giữ, trao truyền và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa. Bởi vậy, với những khuynh hướng, chính sách, chủ trương đúng đắn, hợp lòng dân, được toàn dân và những cấp, những ngành tham gia, hưởng ứng thì sẽ quy tụ đủ sức mạnh tổng hợp để làm tốt công tác làm việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống nói chung, mô hình văn nghệ dân gian nói riêng
Huỳnh Thế Phương
