( qua đoạn trích Trao duyên )
Mối liên hệ giữa Truyện Kiều của Nguyễn Du và Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân phản ánh quy luật tăng trưởng chung của những nền văn học trung đại trên quốc tế. Điều đặc biệt quan trọng là, từ nguồn vật liệu vay mượn của một tác phẩm “ không lấy gì làm xuất sắc ” ( B.L.Riptin ), thiên tài Nguyễn Du đã tạo nên một siêu phẩm. Ở đây, chúng tôi muốn bàn thêm về yếu tố này qua Trao duyên – một trong những trích đoạn tiêu biểu vượt trội nhất cho thành tựu tư tưởng và thẩm mỹ và nghệ thuật của Truyện Kiều .
Trong Truyện Kiều, sự kiện Thúy Kiều trao duyên cho Thúy Vân được Nguyễn Du miêu tả trong một trường hợp mới, khác hẳn so với Kim Vân Kiều truyện. Thanh Tâm Tài Nhân để cho việc trao duyên diễn ra ngay sau quyết định hành động bán mình, xen kẽ cùng nhiều sự kiện khác và lê dài trong suốt ba hồi ( trên tổng số 20 hồi ) .
Khi đó, Vương ông và Vương Quan vẫn bị bọn công sai đưa đi; Vương bà phải theo chúng để biết lối mang cơm nước. Còn lại hai chị em, Thuý Kiều lập tức bày tỏ nỗi lòng với Thuý Vân; mời em ngồi lên lạy tạ “nhờ em đền bồi thay chị” và gắng vượt qua nỗi đau khổ để viết thư từ biệt Kim Trọng. Bởi vì nàng liệu trước được cảnh ngộ của mình: “Mẹ trở về, mụ mối tất cũng đến. Việc này liên quan đến chuyện trộm cướp, chắc rằng trong vùng không ai dám lấy chị, nhất định phải là người xa. Họ cưới rồi tất giục đi ngay. Lúc bấy giờ ruột gan rối bời, dù muốn viết để lại nửa chữ cũng không thể viết”(tr 52).
Dẫu nhiều lúc khóc gọi Kim Trọng ; mấy lần đau đớn đến ngất đi nhưng khi tỉnh lại Thúy Kiều vẫn bình tĩnh, dữ thế chủ động, can trường như một đấng đàn ông. Mụ mối đưa Mã Giám Sinh tới, nàng tự đứng ra mặc cả bán mình, sắp xếp những thủ tục mua và bán, tự viết hôn thư. Nàng nhận bạc còn đem cân lại, thấy thiếu năm lạng, bắt họ Mã phải “ bù thêm cho đủ số ” …
Quan sát những hành vi đó, người đọc tất yếu thán phục trước “ cái tài nhìn đời sáng suốt, thao tác quyết đoán ” tuy nhiên không khỏi cảm thấy sự khiên cưỡng của tác giả trong cách miêu tả hành vi, tâm lí nhân vật. Nó không thực sự tương thích với một cô gái trẻ sinh ra, lớn lên trong khung cảnh “ Êm đềm trướng rủ màn che ” lần tiên phong phải đương đầu với những biến cố kinh hoàng, kinh hoàng. Hơn nữa, ngay trong lúc mọi việc còn bộn bề, rối bời, còn phải lo ngại cho số phận của cha và em như vậy, thật khó hoàn toàn có thể nghĩ và đo lường và thống kê chu toàn cho mình, cho tình nhân …
Khác với Thanh Tâm Tài Nhân, Nguyễn Du không chủ tâm tạo dựng hình tượng Thúy Kiều như một “ tay hào kiệt trong bạn quần thoa ” ( tr 45 ). Người thiếu nữ được nuôi dưỡng trong cảnh phong phú ấy khi phải đương đầu với tai ương cũng rất cứng cỏi, giàu nghị lực. Nhưng lời lẽ, cách ứng xử … vẫn toát lên vẻ dịu hiền, đằm thắm ; có cả nét thơ ngây, trong sáng của một cô gái mười lăm, mười sáu tuổi .
Kể từ tích tắc quyết tình “ Làm con trước phải đền ơn sinh thành ”, Thúy Kiều không một lần nghĩ đến Kim Trọng, như thể chỉ cần một kỉ niệm tình yêu thức dậy là sẽ lấy đi của nàng toàn bộ công sức của con người và lòng can đảm và mạnh mẽ. Phải đến khi “ Việc nhà đã tạm thong dong ”, cha và em đã thoát khỏi gông cùm và sáng hôm sau Mã Giám Sinh sẽ đến lấy người – nàng mới dám sống với nỗi đau khổ của mình .
Nguyễn Du đã dành riêng cho nỗi đau này một đêm khuya thanh vắng “ Một mình nàng ngọn đèn khuya / Áo đầm giọt lệ tóc se mái sầu ”. Đối diện với lòng mình, Thúy Kiều đồng ý số phận éo le, xấu số nhưng không nguôi được nỗi day dứt, đau đớn vì phải phụ lời thề ước sâu nặng, thiêng liêng ; phải để lại cho tình nhân nỗi đau dang dở : Lỗi thề thôi đã phũ phàng với hoa ; Vì ta khăng khít cho người dở dang ; Nghĩ đâu rẽ cửa, chia nhà tự tôi …
Không thể tròn vẹn chữ tình, nàng chỉ còn biết đắm chìm trong đau khổ : “ Nỗi riêng riêng những bàn hoàn / Dầu chong trắng đĩa lệ tràn thấm khăn ”. Đúng lúc ấy, Thúy Vân cất lên lời hỏi han, san sẻ ân cần và chuyện trao duyên đến giật mình, thuận theo diễn biến tự nhiên của tâm trạng nhân vật chứ không phải là chủ ý được tính trước .
Như vậy, sáng tạo của Nguyễn Du không đơn thuần chỉ là lược bỏ nhiều chi tiết cụ thể, sắp xếp, tổ chức triển khai lại những sự kiện, kiến thiết xây dựng trường hợp mới … mà đa phần là đổi khác tính cách nhân vật và sử dụng những phương pháp diễn đạt của riêng mình. Ngòi bút của cụ Nguyễn Tiên Điền đã “ khai sinh ” một Thúy Kiều mới với “ chất Nước Ta thuần túy và nồng hậu ” ( M.Durant ) .
Cô Kiều của Thanh Tâm Tài Nhân thiên về lí trí và luôn có ý thức nêu cao tấm gương liệt nữ nên hay thuyết giáo về chuyện đạo lí. ( Cô thuyết phục cha : “ Con nay gặp cảnh nước vỗ đầu ghềnh này, cần đứng chân cho vững để làm một việc bất hủ, lưu lại cho đời sau truyền tụng, tuy là không may mà thực là rất may … làm cho con được cái danh thơm hiếu nữ, há chẳng phải việc rất hay rất đẹp đó ư ? ” ( tr 67 ) .
Lúc trao duyên cho Thúy Vân cũng vậy, Thúy Kiều chứng minh và khẳng định mình đã dũng cảm nhận lấy sự hi sinh lớn nhất : “ Em là người lương thần hiếu thờ cha mẹ, chị là người trung thần sát thân thành nhâni ” ( tr 50 ) … Vì thế, lời nàng dặn dò em có chút trịch thượng của người ban ơn : “ Chị sợ người tài tình như chàng Kim, khó lòng mà gặp, chị cùng chàng thề thốt bao nhiêu, tổng thể phải nhờ em giữ cho toàn vẹn. Sau này chồng quí vợ vinh, đừng có quên chị ! ” ( tt 51 ) .
Cách nói đó chỉ tương thích với một Thúy Vân từng có dự tính cùng chị chung mối duyên tình. ( Ngay sau cuộc gặp gỡ bên mộ Đạm Tiên, cô Vân của Thanh Tâm Tài Nhân đã “ xui giục ” chị : “ Chị đã coi chàng vừa lòng, sao không gá nghĩa cùng chàng rồi dắt díu em đây cũng được phong quang đôi chút ” ( tr 18 ). Có thể chính cô Vân ấy mới khiến người đời sau hạ bút viết những câu thơ này chăng : “ Chắp duyên nếu là người hôm nọ / Chẳng lạy thì em cũng nhận lời ! ” ? ) .
Trong khi đó, nàng Kiều của Nguyễn Du lại nặng về tình cảm, nghĩ nhiều đến bổn phận tự nhiên với những người ruột thịt : “ Thà rằng liều một thân con / Hoa dù rã cánh, lá còn xanh cây ”. Nàng không coi việc bán mình là hành vi khác thường của liệt nữ, hiếu nữ mà là lẽ thường của người làm con, làm chị. ( Tinh thần vị tha cao quý mà giản dị và đơn giản, thầm lặng đó toát lên từ nhiều hình tượng nhân vật nữ của văn học Nước Ta – từ cổ tích, ca dao, truyện Nôm … đến những tác phẩm tân tiến ) .
Cho nên, lời Thúy Kiều nhờ cậy, dặn dò lúc trao duyên tiềm ẩn không chỉ tình nghĩa với Kim Trọng mà cả tấm lòng yêu thương, trân trọng và biết ơn dành cho Thúy Vân “ Ngày xuân em hãy còn dài / Xót tình máu mủ thay lời nước non ”. Nàng nghĩ em còn trẻ, còn nhiều thời cơ để có được tình yêu, niềm hạnh phúc của riêng mình. Hơn nữa với Thúy Vân lúc đó, chàng Kim dẫu có hào hoa phong nhã nhưng mới chỉ là một “ người dưng ” ! Nàng đồng cảm rằng, em gái cũng phải thiệt thòi, cũng có công ơn to lớn khi “ chịu lời ” ủy thác này. Để Thúy Kiều nói những lời như vậy trong cảnh trao duyên, Nguyễn Du còn “ phục bút ” cho thảm kịch Thúy Vân và cảnh đoàn viên nhiều ngậm ngùi của mười lăm năm sau …
Đoạn trích Trao duyên cũng là vật chứng tiêu biểu vượt trội cho giá trị riêng của phương pháp tái hiện đời sống mà Nguyễn Du lựa chọn. Nếu Thanh Tâm Tài Nhân tận dụng được thế mạnh của tự sự và ngôn từ văn xuôi thì Nguyễn Du lại đặc biệt quan trọng thành công xuất sắc trong nghệ thuật và thẩm mỹ trữ tình. Tác giả Kim Vân Kiều truyện đan cài sự kiện trao duyên giữa rất nhiều sự kiện khác, khôn khéo cuốn người đọc vào cái hiện thực đời thường ngồn ngộn chất sống, làm điển hình nổi bật lên một Thúy Kiều với bản lĩnh khác xa người thường .
Song ở đây, tính cách Thúy Kiều đa phần vẫn được thể hiện qua lời nói, cử chỉ, hành vi – kiểu nhân vật ngoại hiện quen thuộc của tiểu thuyết chương hồi. Nguyễn Du lại tách riêng cuộc trao duyên, tập trung chuyên sâu miêu tả diễn biến nội tâm của Thúy Kiều, mang đến cho người đọc cái quốc tế phong phú và đa dạng, phức tạp, huyền bí không cùng của trái tim tình yêu. Ngôn ngữ nhân vật với những hình thức đối thoại, độc thoại … được tác giả sử dụng như một phương tiện đi lại đắc lực để tò mò, khắc họa “ con người bên trong ” .
Lời Thúy Kiều nhờ cậy em vừa sang chảnh ( cậy, chịu lời, lạy, thưa ) vừa thân thiện ( chắp mối tơ thừa, mặc em ) nói lên được cả đặc thù hệ trọng của việc trao duyên, cả sự trông chờ, an toàn và đáng tin cậy của tình ruột thịt. Lời kể ngắn gọn mà vẫn đủ để Thúy Vân hiểu mối tình sâu nặng ( khi gặp, khi ngày quạt ước, khi đêm chén thề ) ; lời thuyết phục thấm đượm ân tình khiến Thúy Vân không hề và không nỡ chối từ ( xin em hãy vì xót tình máu mủ mà thay lời nước non chứ không phải vì chàng Kim là người tài tình khó lòng mà gặp ) …
Lời lẽ tinh xảo, giọng điệu tỉnh bơ tưởng chừng Thúy Kiều đã vượt qua được nỗi đau nhưng đến lúc trao kỉ vật, thì tâm trạng nhân vật lập tức biến hóa. Lời dặn dò em giờ đây đầy những xích míc, xót xa, hụt hẫng. Đã thiết tha cầu khẩn Thúy Vân chắp mối tơ thừa nhưng lại nói về sự gắn bó giữa em và chàng Kim như một giả thiết bất đắc dĩ : Dù em nên vợ nên chồng ; Mai sau dù có khi nào …
Vừa mới chứng minh và khẳng định rằng, chỉ cần trọn nghĩa cùng Kim Trọng thì dẫu phải chết cũng ngậm cười nơi chín suối đã lại tưởng tượng trong tương lai bi thảm mình sẽ hiện về như một hồn ma oan trái : “ Hồn còn mang nặng lời thề / Nát thân bồ liễu đền nghì trúc mai ”. Kiều vẫn đang trò chuyện cùng Vân mà luôn nói như mình đã thuộc về cõi khác : mất người, người mệnh bạc, người thác oan …
Để rồi sau cuối, nàng lại phải trở lại với những day dứt, đau khổ lúc khởi đầu “ Ôi Kim lang hỡi Kim lang / Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây ” … Chỉ trong một đoạn thơ ngắn, Nguyễn Du đã vẽ nên một bức tranh tâm trạng với rất nhiều cung bậc, trạng thái cảm hứng, nhiều dịch chuyển tinh xảo. Phan Ngọc đã không hề nói quá khi ông gọi Truyện Kiều là “ quyển sách của một ngàn tâm trạng ” .
Nguyễn Du không chỉ tò mò, tái hiện một quy trình diễn biến tâm lí đa dạng chủng loại, phức tạp mà còn lí giải sự hoạt động của quy trình ấy bằng “ phép biện chứng tâm hồn ”. Mở đầu cảnh trao duyên, Thúy Kiều nói năng bình tĩnh, sáng suốt vì nàng ngỡ đã tìm được cách chu toàn khi cậy nhờ em hoàn thành xong lời nguyện ước. Vậy mà chỉ cần nhìn thấy những kỉ vật, là lời nói của trái tim đã ép chế lí trí .
Kỉ vật gọi về kỉ niệm, kỉ niệm đánh thức tình yêu, tình yêu trào dâng mãnh liệt cuốn đi tất cả những ảo tưởng về chuyện chắp mối tơ thừa, thay lời nước non, ngậm cười chín suối! Nó buộc nàng phải trở về với thực tại chia lìa, đổ vỡ không thể hàn gắn, không gì bù đắp nổi: đứt gánh tương tư, trâm gãy bình tan, tơ duyên ngắn ngủi, thiếp đã phụ chàng… Nàng có thể trao hết cho em chiếc thoa, tờ mây, phím đàn, mảnh hương nhưng làm sao dứt khỏi lòng mình một tình yêu nồng thắm, sâu sắc tự buổi đầu gặp gỡ?
Cuộc trao duyên kết thúc trong đỉnh điểm của nỗi đau : “ Cạn lời hồn ngất máu say / Một hơi yên lặng đôi tay giá đồng ”. Thúy Kiều bất lực trước trái tim yêu thương tha thiết mãnh liệt của chính mình ! Và khối tình vẫn còn nguyên vẹn ấy, nàng sẽ phải mang theo trên suốt hành trình dài đằng đẵng của mười lăm năm đoạn trường : Thấy trăng mà thẹn những lời giang sơn ; Tấm son gột rửa khi nào cho phai ; Nhớ lời nguyện ước ba sinh ; Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng …
Bàn về sáng tạo của Nguyễn Du, không hề không nói đến thẩm mỹ và nghệ thuật sử dụng ngôn từ. Tôi vẫn nghĩ đây là bình diện so sánh quan trọng nhất. Nó sẽ mang đến câu vấn đáp thích đáng cho câu hỏi vì sao một tác phẩm có nguồn gốc “ ngoại lai ” lại chiếm giữ vị trí đặc biệt quan trọng như vậy trong đời sống văn học, văn hóa truyền thống của nhân dân Nước Ta. Truyện Kiều đã được dịch ra nhiều thứ tiếng nhưng có lẽ rằng không hề có một bản dịch nào chuyển tải hết được cái linh diệu của thứ ngôn từ mà Nguyễn Du dùng để tạo nên khu công trình tuyệt mĩ này .
Phải đọc Truyện Kiều bằng Tiếng Việt ; phải đặt từng từ ngữ, hình ảnh, nhịp điệu … của mấy ngàn câu thơ lục bát uyển chuyển kia trong bầu khí quyển của văn hóa truyền thống và tâm hồn Việt, mới cảm nhận hết được sáng tạo thiên tài của Nguyễn Du … Chỉ cần lướt qua vài yếu tố ngôn từ trong đoạn trích Trao duyên, cũng đã thấy được phần nào thành tựu thẩm mỹ và nghệ thuật vĩ đại đó .
Đọc Kim Vân Kiều truyện, hoàn toàn có thể thuận tiện nhận thấy thế mạnh của Thanh Tâm Tài Nhân trong việc tạo dựng diễn biến mê hoặc với mạng lưới hệ thống chi tiết cụ thể đa dạng chủng loại, có năng lực phản ánh hiện thực to lớn. Có lẽ đây cũng là lí do khiến Nguyễn Du mượn tác phẩm này làm cái bình để rót vào đó những suy ngẫm, trăn trở, khát khao, ước vọng … của riêng mình .
Khi thực thi mục tiêu đó, Nguyễn Du đã tìm đến một thế mạnh khác – sức mạnh của ngôn từ thơ, sự phong phú của tiếng mẹ đẻ. Ông lược bỏ cái thô nhám của ngôn ngữ văn xuôi, dùng năng lực miêu tả, tính biểu cảm cao độ của từ ngữ thay cho nhiều chi tiết cụ thể. Chẳng hạn, Thúy Kiều của Thanh Tâm Tài Nhân lúc mở màn trao duyên đã vừa khóc vừa nói ( có Thúy Vân trước mặt ) : “ Chàng Kim ! Chàng Kim ! Trước đây thiếp cố giữ vẹn tấm thân, không chiều ý chàng là sợ trong đêm hợp cẩn, không lấy gì làm tin. Nếu sớm biết có biến ngày này như thế này thì lúc ấy còn giữ làm chi ” ( tr 52 ) .
Thật khó tưởng tượng một thiếu nữ được nuôi dạy trong nền nếp nho gia lại thuận tiện nói thẳng một yếu tố như vậy trước mặt người khác, dù đó là em ruột. Mặt khác, có thật phải chăng không khi để cho những tâm lý ấy Open ngay khi Kiều chưa bán mình xong, chưa phải gánh chịu cái cảnh “ Một cơn mưa gió nặng nề / Thương gì đến ngọc, tiếc gì đến hương ? ”
Nguyễn Du đã đưa câu nói kia khỏi cảnh trao duyên và chuyển thành ý nghĩ của Thúy Kiều trong tâm trạng nhục nhã, ê chề, phẫn uất sau khi thất thân với Mã Giám Sinh và diễn đạt bằng những từ ngữ hàm súc, tế nhị : “ Biết thân đến bước lạc loài / Nhị đào thà bẻ cho người tình chung ” … Hoặc chi tiết cụ thể Thúy Kiều trao cho em kỉ vật được tác giả Kim Vân Kiều truyện miêu tả hai lần, lối tả vẫn nặng về kể việc .
Lần đầu Thúy Kiều nói với Thúy Vân : Chị với chàng Kim có một tờ minh ước, một đôi vòng bạc, xin đưa cả cho em, mong em khéo giữ gìn, để làm mối ăn ở về sau ” ( tr 51 ). Lần thứ hai, nàng viết trong thư gửi lại cho Kim Trọng : “ Một cây hồ cầm, một tập oán khúc và một gói hương trầm để lại. Sau này có lúc chàng cùng em thiếp, vợ chồng đốt hương ngâm vịnh, ca khúc dạo đàn, nếu thấy gió lạnh hiu hiu, khói hương quanh quất thì ấy là hồn thiếp ở đấy ” ( tr 83 ) .
Nguyễn Du gộp cả thành lời Thúy Kiều nhắn nhủ em và sáng tạo kiểu ngôn từ đối thoại có năng lực biểu lộ diễn biến tâm trạng : “ Chiếc thoa với bức tờ mây / Duyên này thì giữ, vật này của chung ”. Hai tiếng của chung hàm ẩn bao nhiêu xót xa, hụt hẫng. Duyên trao cho em rồi mà như vẫn muốn “ xí phần ” cho mình. Từ ngữ và cấu trúc đối của câu thơ ( duyên – thì giữ, vật – của chung ) gợi liên tưởng đến bàn tay ngập ngừng, lưu luyến, không nỡ xa rời những kỉ vật tình yêu .
Tâm trạng ấy càng đậm nét hơn khi Thúy Kiều trao nốt cho Vân kỉ vật của đêm thề nguyền : “ Mai sau dù có khi nào / Đốt lò hương ấy, so tơ phím này ”. Câu thơ sáu tiếng được ngắt thành ba nhịp ngắn và không trọn nghĩa khiến ta có cảm xúc như nghe thấy tiếng nghẹn ngào, nức nở của một người muốn nói mà không thốt nổi thành lời .
Những từ ngữ thông thường, thậm chí còn tầm thường như ấy, này bỗng hóa thành khác thường trong câu thơ của Nguyễn Du. Không có chúng, phím đàn, mảnh hương chỉ là vật phẩm, hoàn toàn có thể thay thế sửa chữa, hoàn toàn có thể mua được. Có chúng, vật phẩm biến thành kỉ vật thiêng liêng, duy nhất, vô giá … Những từ Hán Việt, những ước lệ, ẩn dụ cổ xưa ( tương tư, keo loan, quạt ước, chén thề, bồ liễu, trúc mai, dạ đài, trâm gãy bình tan … ) song hành một cách tự nhiên, thuần thục cùng lời ăn lời nói bình dị, dân dã ( giữa đường đứt gánh, chắp mối tơ thừa, mặc em, xót tình máu mủ, vật này của chung, có ngần ấy thôi, bạc như vôi … ) … Vì thế, chẳng cần nhiều chi tiết cụ thể, nhiều lời, tác giả Truyện Kiều vẫn tái hiện được những dịch chuyển tinh xảo, vô hình dung của nội tâm ; mức độ thâm thúy, mãnh liệt của tình yêu và nỗi đau …
Tìm hiểu sơ qua một đoạn trích Trao duyên, đã hoàn toàn có thể hiểu vì sao Truyện Kiều của Nguyễn Du có sức rung động mãnh liệt so với mọi những tầng lớp, mọi thế hệ người Việt trong gần ba thế kỉ qua. Và nói theo cách của Hoài Thanh, thì một tác phẩm có năng lực đi sâu vào tâm hồn của một nòi giống cũng sẽ có sức mạnh thấm sâu vào tâm hồn trái đất .
N.T.N
— — — — — — — — — — —
Tài liệu tìm hiểu thêm :
1. Kim Vân Kiều truyện, Thanh Tâm tài Nhân, Nguyễn Đức Vân, Nguyễn Khắc Hanh dịch ; Nguyễn Đăng Na hiệu đính và ra mắt, Nxb ĐHSP, 2008 .
2. Truyện Kiều, Nguyễn Du, Nguyễn Thạch Giang khảo đính và chú giải, Nxb TP.HN, 1999 .
3. 200 năm nghiên cứu và điều tra, bàn luận Truyện Kiều, Lê Xuân Lít sưu tầm, tuyển chọn, Nxb GD, 2007 .
Nguồn: vannghequandoi.com.vn
Có thể bạn quan tâm
