DẪN NHẬP
Cho đến nay, những vật chứng về nguồn gốc Open con người vẫn luôn mê hoặc giới nghiên cứu và điều tra. Các nhà khoa học vẫn liên tục tìm hiểu và khám phá và nghiên cứu và điều tra. Thomas Henry Huxley từng nói : “ Những gì mà tất cả chúng ta biết thì hữu hạn, những gì mà tất cả chúng ta không biết thì vô hạn ” [ 1 ] ( The known is finite, the unknown is infinite ). Trang Tử cũng từng nhấn mạnh vấn đề : “ Cái biết của thiên hạ thì vô hạn, cái biết của cá thể thì hữu hạn, mang cái hữu hạn đi tìm cái vô hạn, nguy vậy thay ” [ 2 ] !
Đạo Phật từ khi Open trên 2.600 năm đến nay, những lời dạy của Đức Phật còn lưu trong tầm cỡ luôn đặt con người làm cơ bản, chú trọng vào đời sống hiện thực “ giờ đây và ở đây ” ( now and here ). Tuy vậy, trong hàng ngàn bài kinh được Đức Phật tuyên thuyết, đã nói về nguồn gốc con người tương thích với những gì những khoa học gia hàng ngàn năm sau nghiên cứu và điều tra. “ Điểm kỳ lạ là những mày mò của khoa học gần đây đã rất tương thích với quan niệm về nguồn gốc con người và thiên hà của Phật giáo. Điều này chứng tỏ rằng, nhiều tư tưởng của Phật giáo đã đi trước khoa học khá xa ” [ 3 ] .
1. NGUỒN GỐC CON NGƯỜI TỪ GÓC NHÌN CỦA KHOA HỌC
1.1. Về mặt sinh học
Năm 1859, Charles Darwin ( 1809 – 1882 ) đưa ra thuyết tiến hóa – thuyết sinh học được trình diễn trong cuốn “ Về nguồn gốc những chủng loại do tinh lọc tự nhiên ” ( On the Origin of Species by Means of Natural Selection ). Đến năm 1871, ông liên tục cho sinh ra cuốn “ Nguồn gốc con người ” ( The Descent of Man ). Ông viết trong tác phẩm “ Nguồn gốc con người ” rằng : “ Kết luận chính đạt tới trong tác phẩm này, rằng con người có nguồn gốc từ một dạng sống nào đó thấp hơn, sẽ làm cho nhiều người rất không dễ chịu, tôi rất tiếc phải nghỉ như vậy. Nhưng không còn hoài nghi gì nữa là tất cả chúng ta đã là hậu duệ của những kẻ mọi rợ ” [ 4 ]. Kết luận này cho thấy quan điểm của Darwin về nguồn gốc con người rằng con người do tiến hóa từ những sinh thể bị định kiến xã hội đương thời xem là “ mọi rợ ” mà nên .
Trong hoạt động và sinh hoạt, gen chính là tế bào di truyền có trong người và vật. Ngoài việc nhân giống, gen còn làm trách nhiệm định hình giới tính cho cả nam và nữ, giống cái và giống đực ở những loài. Để nhấn mạnh vấn đề đến quan điểm này, nhà khoa học John Joe McFadden trong tác phẩm “ Quantum Evolution ” cho rằng : “ Để đi sâu vào lịch sử dân tộc của sự sống, tất cả chúng ta cần đào sâu vào DNA thay vì vào những hòn đá ( những sinh vật hóa thạch ) ” [ 5 ]. ADN có sẵn trong mỗi tế bào khung hình, việc làm chính của chúng là duy trì nòi giống, nói gọn hơn là nhân giống để tạo ra những tầng lớp sinh vật thừa kế. Cứ như vậy trải qua hàng triệu năm, việc di truyền nòi giống được liên tục thực thi, để con người và những loài động vật hoang dã tiến hóa, tăng trưởng cho đến ngày này. Những nhà sinh vật học đã dành nhiều thời hạn nghiên cứu và điều tra và khám phá về bộ gen di truyền của con người và loài khỉ không đuôi như : Đười ươi ( orangutan ), vượn ( chimpanzee ), khỉ đột ( gorilla ), … Kết quả cho thấy, 99 % bộ gen của người và những loài trên giống nhau. Lấy hiệu quả này, ngược thời hạn, so sánh với việc tiến hóa của loài người, “ những khoa học gia đã biết được là khoảng chừng 05 triệu năm trước, nhánh loài người đã tách ra khỏi nhánh những con khỉ không đuôi trên cái cây tiến hóa. Sau khi tách ra thành một nhánh riêng, loài người nguyên thủy tiến hóa từ từ thành sinh vật đi hai chân và tăng trưởng thành da đen [ khởi đầu ở Phi Châu ], mất đi lông trên người, bộ óc lớn dần cho đến kích cỡ thời nay. Rồi cách đây khoảng chừng 50.000 năm, ngôn từ khởi đầu tăng trưởng, giúp cho loài người sống thành những bộ lạc, hội đồng, … và mở màn di dân ra ngoài Phi Châu. Đó là đại khái về nguồn gốc loài người ” [ 6 ]. Tác phẩm “ Sapiens – Lược sử loài người ” của Yuval Noah Harari do Nguyễn Thủy Chung dịch cũng có cùng quan điểm như sau : “ Họ hàng gần nhất của tất cả chúng ta gồm có : Tinh tinh, khỉ đột và đười ươi. Tinh tinh là loài gần nhất. Sáu triệu năm trước đây, một con vượn cái có hai con gái. Một trở thành Tổ tiên của loài tinh tinh, một là bà ngoại của tất cả chúng ta ” [ 7 ]. Qua những nghiên cứu và điều tra trên cho thấy, người khôn khéo thời nay có nguồn gốc tiến hóa hàng triệu năm từ người vượn. Những nghiên cứu và điều tra của Charles Darwin và những nhà khoa học tiếp nối ông trong suốt thế kỷ XX và hai thập niên đầu thế kỷ XXI đã củng cố học thuyết tiến hóa .
1.2. Về mặt xã hội
Đối với con người xã hội, Friedrich Engels ( 1770 – 1831 ) nhấn mạnh vấn đề đến quy trình lao động. Theo ông, điều kiện kèm theo cơ bản của lao động sẽ quyết định hành động sự tiến hóa theo thời hạn trong quy trình chuyển biến khung hình của con người, biến con người vượn đi bằng bốn chân thành con người thẳng đứng hai chân. Như vậy, để sống sót và tiến hóa trong môi trường tự nhiên xã hội, con người nhất định không ngừng hoạt động để tăng trưởng một cách tổng lực. Đối với yếu tố này, “ Ông ( G.W.F.Hegel ) là người tiên phong trình diễn hàng loạt quốc tế tự nhiên, lịch sử vẻ vang và ý thức dưới dạng một quy trình không ngừng hoạt động, đổi khác, tăng trưởng và cố gắng nỗ lực vạch ra mối liên hệ bên trong của sự hoạt động tăng trưởng ấy ” [ 8 ]. Đó chính là nguyên do để con người xã hội được sống sót và tăng trưởng vượt bậc .
Bên cạnh đó, những hoạt dụng về đời sống niềm tin, đó là gồm có : Tình cảm, tư tưởng, khát vọng, mong ước của con người. “ Các quan niệm duy tâm về thực chất của con người tìm thấy sự triển khai xong của mình trong mạng lưới hệ thống triết học duy tâm của Hegel. Công lao của Hegel trong nghành nghề dịch vụ nghiên cứu và điều tra con người là ở chỗ, ông là người tiên phong đặt yếu tố xem xét chính sách hoạt động giải trí của đời sống ý thức ” [ 9 ]. Theo đó hoàn toàn có thể thấy, Hegel đã đặt nền móng tìm ra nguyên tắc cho sự tiến hóa, hội nhập trong đời sống ý thức của con người. Karl Marx dựa vào những tư tưởng hài hòa và hợp lý của Hegel, của Ludwig FeuerBach và nhiều triết gia tiền bối để đưa ra quan niệm của mình. Ông dựa vào thế giới quan và chủ nghĩa duy vật biện chứng để chứng minh và khẳng định : “ Bản chất con người là tổng hòa những quan hệ xã hội trên nền tảng sinh học của nó. Con người không phải là cái gì đó như nhau tuyệt đối về chất, mà đó là sự như nhau bao hàm trong mình sự độc lạ giữa hai yếu tố trái chiều nhau : Con người với tư cách là mẫu sản phẩm của giới tự nhiên, là sự tăng trưởng liên tục của giới tự nhiên ; mặt khác, con người là một thực thể xã hội được tách ra như một lực lượng trái chiều với giới tự nhiên ” [ 10 ]. Với nhận định và đánh giá này, Karl Marx đã triển khai xong khái niệm về con người mà theo ông đó là không thiếu và thuyết phục về mặt xã hội .
Như vậy, “ lao động đã đóng vai trò quyết định hành động trong nguồn gốc con người. Có thể rất quá bất ngờ về sự sáng suốt thiên tài của Friedrich Engels – người phát hiện ra quy luật ấy hơn một trăm năm trước đây, khi vẫn chưa biết gì về tổ tiên của tất cả chúng ta – dòng ôstralôpitec, chưa biết gì về tuổi tác của loài người, chưa biết những định luật di truyền. Hơn nữa, vấn đề ấy đã được những phát hiện mới nhất chứng minh và khẳng định một cách tuyệt vời ” [ 11 ]. Do vậy, qua nghiên cứu và điều tra của Marx, Hegel hay những nhà triết học phương Tây đều cho rằng, con người chính là một ngoài hành tinh thu nhỏ. Con người hiện hữu, sống sót đều nhờ vào những yếu tố như : Thể xác, ý thức, lao động và những điều kiện kèm theo sống của xã hội .
1.3. Về mặt khảo cổ học
Lịch sử khảo cổ học, đã có một ý tưởng mới, phủ nhận hầu hết những gì đã sống sót lâu nay. Đó là những chứng tỏ khoa học của Liki được phát hiện ở châu Phi vào thế kỷ XX đã mang đến tiếng vang lớn. “ Nhưng vào đầu những năm thứ 60 của thế kỷ XX, những nhà khảo cổ học đã bị chấn động bởi những phát hiện của Louis Leakey ở châu Phi. Chính những phát hiện ấy đã bác bỏ hầu hết điều mà tất cả chúng ta đã quen cho là bất di bất dịch. Những phát hiện ấy đã chỉ ra rằng lần tiên phong, nguồn gốc con người không phải Open ở châu Á mà Open tại châu Phi, không phải là 800 nghìn năm trước đây, mà là hơn 02 triệu năm về trước ” [ 12 ]. Phát hiện này cho thấy, hơn hai triệu năm trước, con người Open tiên phong tại châu Phi, không phải ở châu Á như nhiều điều tra và nghiên cứu trước đây đã đề cập. Nhiều nhà khoa học, nhân chủng học, khảo cổ học chưa tin điều này và đã đến châu Phi tìm hiểu và khám phá, khai thác nhiều tài liệu quá khứ. Qua đó, họ đã tìm ra nhiều vật chứng để xác định Liki đã đúng khi có cuộc khảo cứu vô cùng giá trị về nguồn gốc con người tại đây .
Trong một cuộc khảo cứu vào năm 1972, nhà cổ sinh vật học và khảo cổ học Louis Leakey ( 1903 – 1972 ) đã nỗ lực tìm kiếm và khai thác được nhiều chứng tích, trong đó có hộp sọ người còn nguyên và những dụng cụ bằng đá thô sơ có niên đại khoảng chừng 2,6 triệu [ 13 ] năm. Không dừng lại ở đó, “ nhiều nhà khoa học, khảo cổ học liên tục đến châu Phi để khám phá về nguồn gốc con người. Trong quy trình khảo cứu, họ đã phát hiện một bộ xương người toàn vẹn có niên đại 3,5 triệu năm tuổi ở Sada ” [ 14 ]. Và “ phát hiện dấu chân có dạng người đi thẳng ở Lê-ôn-lôn có niên đại 03 triệu năm tuổi ” [ 15 ]. Ngoài ra, còn nhiều khảo cứu khác như ở Ethiopia thì phát hiện được công cụ bằng đá có khoảng chừng ba, bốn triệu năm, hoặc năm 1924, nhà nhân chủng học Raymond Dart phát hiện ở châu Phi di cốt người 09 triệu năm ( dòng Australopithecine ) hoặc lâu hơn nữa. Những phát hiện khảo cổ trên cho thấy, con người sinh học Open trước, hay nói đúng hơn con người sinh học Open sớm hơn so với con người xã hội học khoảng chừng từ 1,5 đến 02 triệu năm .
2. NGUỒN GỐC CON NGƯỜI TỪ GÓC NHÌN CỦA TÔN GIÁO
2.1. Quan điểm về nguồn gốc con người trong Hindu giáo ( Áo Nghĩa Thư )
Huyền thoại theo Áo Nghĩa Thư ( Upanishad ) về nguồn gốc con người được Kinh thư ghi chép từ rất sớm. Lúc đó, toàn thể thiên hà chỉ là cái Ngã ( Self ). Cái Ngã “ không lấy gì làm vui ( sống cô độc thường không vui ) nên muốn có một nửa yêu thương. Cái Ngã này bèn tự phân ra làm hai phần, từ đó cặp tình quân và tình nương được sinh ra và quả đât sinh ra khởi đầu từ đó ” [ 16 ]. Như vậy, so với Áo Nghĩa Thư, nguồn gốc con người Open tại Ấn Độ được bắt nguồn từ Ngã. Cái Ngã này vì sự cô độc của bản thân mà tự phân thân để tăng trưởng giống nòi .
Tuy vậy, ở 1 số ít văn bản thuộc Áo Nghĩa Thư lại cho rằng Atman như nhau với mọi sự : “ Hẳn thật, cái tự ngã này là Brahman – cái tự ngã này được cấu thành bởi nhận thức, bởi trí tuệ, bởi thấy, bởi thở, bởi nghe, bởi đất, bởi nước, bởi gió, bởi khoảng trống, bởi ánh sáng và không ánh sáng, bởi ham muốn và không ham muốn, cái tự ngã này được cấu thành bởi tổng thể mọi sự vật. Do đó, có lời dạy rằng : Nó được cấu thành bởi cái này. Nó được cấu thành bởi cái nọ ” [ 17 ]. Các khái niệm tuy có khác nhau, nhưng vẫn sử dụng để tương hỗ cho những khái niệm về tự ngã và quốc tế. Bởi tự ngã đích thực chính là ngọn nguồn của mọi sự sống, là nền tảng cơ bản của mọi hiện hữu, từ con người, Thần linh đến vạn sự vạn vật đều phát sinh từ cái Ngã này .
2.2. Nguồn gốc con người theo Kitô giáo và Do Thái giáo
Trong sách Sáng Thế ký của kinh Cựu Ước có nêu quan điểm về nguồn gốc con người. Trong “ chương Sáng Thế 1 thì con người và thiên hà được thần Kitô tạo ra trong sáu ngày. Ngày thứ nhất tạo ra ánh sáng. Ngày thứ hai dựng lên vòm trời. Ngày thứ ba tạo ra Trái Đất và cây xanh trên đất. Ngày thứ tư tạo nên mặt trời, mặt trăng và sao. Ngày thứ năm tạo nên những loài vật dưới nước và trên không. Ngày thứ sáu tạo nên thú dữ, gia súc, sâu bọ và người nam, người nữ, theo đúng hình ảnh của Thần ” [ 18 ] .
Trong chương Sáng Thế 2, nguồn gốc Open của con người và thiên hà được diễn đạt : “ Thoạt kỳ thủy khi Chúa dựng lên trời đất, thì Trái Đất còn hoang vu. Chúa bèn lấy bụi đất mà dựng nên ông Adam rồi thổi sinh khí vào hai lỗ mũi ông cho ông thành người sôi động. Sau đó dựng nên một cái vườn cho ông ở và lúc ấy mới dựng nên cây cối. Sau đó, muốn cho ông có một bạn ( đời ) xứng danh nên đã dựng nên những loài vật, những chim trời và đem chúng lại cho ông đặt tên. Adam chê chẳng tìm được bạn ( đời ) nào thích hợp. Chúa bèn cho ông ngủ đi và lấy một khúc xương sườn của ông để tạo dựng nên bà Eva ” [ 19 ]. Nguồn gốc Open con người trong những tôn giáo Kitô và Do Thái đều có mối đối sánh tương quan mật thiết với Chúa, với Thượng đế – Đấng toàn năng tạo ra con người giữa cõi đời theo đúng như những gì Ngài mong ước. Trong Sáng Thế 1 Ngài nói : “ Chúng ta hãy làm ra con người theo hình ảnh tất cả chúng ta, giống như tất cả chúng ta, để con người làm bá chủ … mọi giống vật … ” [ 20 ]. Xem đó hoàn toàn có thể thấy, Kitô giáo và Do Thái giáo đều cho rằng, khởi thủy của con người và ngoài hành tinh đều do một tay Thượng đế ( Thiên chúa ) tạo ra .
2.3. Quan điểm về nguồn gốc con người trong tầm cỡ Phật giáo
Phật giáo cho rằng, con người và ngoài hành tinh quản lý và vận hành theo triết lý Vô thường và Duyên sinh, quốc tế hình thành rồi hoại diệt, hoại diệt rồi hình thành theo quy luật “ thành, trụ, hoại, không ”, chưa từng có khởi điểm khởi đầu, cũng không có cột mốc ở đầu cuối của điểm kết thúc, vô thỉ vô chung. Trong Kinh tạng A-hàm, Đức Phật thuyết kinh Tiểu Duyên để nói đến nguồn gốc Open con người. Tuy nhiên, dữ kiện này cũng chỉ nói đến sự chuyển tiếp giữa hai quá trình của con người và quốc tế lúc “ hoại ” và “ thành ” ở một tiến trình nào đó, trong một quốc tế nào đó, giữa vô số quốc tế với nhiều dạng sống khác nhau, trong dòng chảy sinh diệt, diệt sinh của ngoài hành tinh và loài người. “ Trong kinh Hoa Nghiêm, quan niệm về thiên hà của Phật giáo là trong đó có vô số những quốc tế có hình dạng khác nhau với vô số chúng sinh khác nhau. Hơn nghìn năm sau, tức vào cuối thế kỷ XVI, Giordano Bruno cũng đưa ra quan niệm về một ngoài hành tinh bát ngát vô cùng tận trong đó, ngoài quốc tế của tất cả chúng ta, hoàn toàn có thể còn có vô số những quốc tế khác nhau với vô số dạng sống ( life-forms ) khác nhau ”. Do đó, sự kiện hình thành con người và quốc tế trong kinh Tiểu Duyên cũng chỉ là diễn đạt đến một tiến trình chuyển tiếp trong vô lượng vô biên tiến trình sinh, trụ, dị, diệt của con người và quốc tế, chứ không phải là nguồn gốc tiên phong của một quốc tế .
Trong kinh Tiểu Duyên, Đức Phật miêu tả về nguồn gốc con người và thiên hà ; khi quốc tế này băng hoại, chúng sinh tùy theo nghiệp lực sanh vào những cảnh giới khác, khi quốc tế này thành xong lại sanh quay trở lại quốc tế này. Có lẽ, vào thời đại của Đức Phật yếu tố bình đẳng và đạo đức làm người được Đức Phật chú trọng nên Ngài chỉ nhấn mạnh vấn đề đến nghiệp thiện và bất thiện của con người nhằm mục đích giáo hóa chúng sanh, đưa con người quay trở lại đời sống định cư lạc nghiệp. Khác với những nhà khoa học, nghĩa vụ và trách nhiệm của họ là đưa ra những tài liệu đơn cử, những dẫn chứng thuyết phục để chứng tỏ về nguồn gốc Open của con người nên họ chỉ tập trung chuyên sâu vào những yếu tố họ cần tìm kiếm. Trong khi đó, Đạo Phật quan niệm nguồn gốc Open con người và quốc tế liên hệ đến 1 số ít giáo lý cơ bản như : Vô ngã, Vô thường, Duyên khởi, …
Dựa vào triết lý Vô thường của Đạo Phật, tất cả chúng ta có cái nhìn uyên bác hơn về nguồn gốc khởi thủy của con người. Nhờ Vô thường mà loài người thụ thai từ cha mẹ, từ một tế bào nhỏ nhoi, trải qua bao nhiêu lần sanh rồi diệt, diệt rồi sanh, tiến hóa từ từ, … ở đầu cuối là hình dáng con người ranh mãnh đi bằng hai chân của tất cả chúng ta ngày này. Suy xét tường tận, vạn pháp trong trần gian tất thảy đều chịu sự quản lý và vận hành của Duyên khởi, của Vô thường. Nhờ đó, hành trình dài “ sinh, trụ, dị, diệt – thành, trụ, hoại, không ” của con người và mọi vật mỗi ngày càng tiến hóa tích cực và tăng trưởng vượt bậc như thời điểm ngày hôm nay .
Thuyết Duyên sinh ( Duyên khởi )
“Nhân duyên là gì? Khi cái này có mặt thì cái kia có mặt. Khi cái này không có mặt thì cái kia không có mặt. Cái này được gọi là nhân của cái kia. Nói khác đi, nhân của một pháp là nhân tố chính quyết định sự có mặt của pháp ấy” [21]. Quay lại vấn đề nguồn gốc con người, chắc chắn các đơn bào của yếu tố gen từ sơ khai phải hội đủ rất nhiều nhân duyên thuận lợi, tác động cả trong lẫn ngoài mới tạo nên những sinh vật ban đầu của Trái Đất. Những sinh vật ban đầu ấy chịu sự tác động, vận hành của Vô thường, của Duyên khởi, lại tiếp tục bị hành trình sinh, trụ, dị, diệt chi phối mà có sự sanh diệt – diệt sanh. Mọi sinh vật đều mang trong mình bộ gen di truyền để khi đủ duyên sẽ nhân rộng nòi giống. Trong quá trình di truyền, chắc chắn sẽ có những trường hợp bị đột biến gen. Đó là thành quả của quá trình tiến hóa và cho ra đời những khác biệt để các loài sinh vật theo thời gian được xuất hiện hoàn thiện, có muôn hình vạn trạng như ngày nay.
III. Kết luận
Nghiên cứu về nguồn gốc con người theo tôn giáo, khoa học và Phật giáo là sự tìm hiểu và khám phá thiết yếu để có cái nhìn bao quát hơn về con người và thiên hà trải qua hàng triệu năm. Từ những điều tra và nghiên cứu của mình, những nhà khoa học đã đưa ra những quan điểm chung về con người, để tất cả chúng ta có sự nhận thức bao quát và hiểu hơn về quả đât. Ngoài ra, bốn nguyên tố đất, nước, lửa, gió tạo nên sắc chất – vật chất ( khung hình vật lý ) của Đạo Phật góp thêm phần lý giải những yếu tố cấu trúc nên con người từ bình diện triết học giải thoát. Bên cạnh đó, sự chú trọng về đời sống niềm tin, tâm thức của con người cũng được Phật giáo và những nhà khoa học lưu tâm .
(SC. Thích Nữ Nhuận Bình)
Chú thích và tài liệu tham khảo:
* SC. Thích Nữ Nhuận Bình : Nghiên cứu sinh Tiến sĩ khóa I, Học viện Phật giáo Nước Ta tại TP. Hồ Chí Minh .
[ 1 ] Phúc Lâm, Phật giáo và Khoa học, Nxb. Tôn giáo, 2009, tr. 13 .
[ 2 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 13 .
[ 3 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 18 .
[ 4 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, , tr. 54 .
[ 5 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 57 .
[ 6 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 60 .
[ 7 ] Nguyễn Thủy Chung ( dịch ), Võ Minh Tuấn hiệu đính, Sapiens – Lược sử loài người ( of Yuval Noah Harari ), Nxb. Tri thức, 2018, tr. 14 .
[ 8 ] Bộ Đại học, Trung học chuyên nghiệp và dạy nghề, Vụ Chính trị, Triết học Mác – Lênin, Chủ nghĩa Duy vật Biện chứng, Nxb. Tuyên huấn, 1991, tr. 53 .
[ 9 ] Bộ Giáo dục và Đào tạo, Triết học Mác – Lênin, Nxb. Giáo dục đào tạo, 1999, tr. 118
[ 10 ] Bộ Giáo dục và Đào tạo, Sđd, 1999, tr. 120 .
[ 11 ] G.N. Machusin, Nguồn gốc loài người, Phạm Thái Xuyên ( dịch ), Nxb. Khoa học và Kỹ thuật, TP. Hà Nội, 1986. tr. 25 .
[ 12 ] G.N. Machusin, Sđd, 1986, tr. 20 .
[ 13 ] Hồ Bá Thâm, Một số yếu tố về nguồn gốc loài người dưới ánh sáng của khoa học tân tiến, https://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/nguon-goc-loai-nguoi-duoi-anh-sang-khoa-hoc-hien-dai-5.html, truy vấn ngày 20/4/2021 .
[ 14 ] Hồ Bá Thâm, Sđd, truy vấn ngày 20/4/2021 .
[ 15 ] Hồ Bá Thâm, Sđd, truy vấn ngày 20/4/2021 .
[ 16 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 11 .
[ 17 ] Leslie Stevenson và những tác giả khác, Sđd, 2008, tr. 85 .
[18] Xem thêm: Phúc Lâm, Phật giáo & Khoa học, Sđd, 2009, tr.15-20.
[ 19 ] Phúc Lâm, Sđd, 2009, tr. 20 .
[ 20 ] Leslie Stevenson và tg khác, Sđd, 2018, tr. 219 .
[ 21 ] Thích Chơn Thiện, Lý thuyết Nhân tính qua Kinh tạng Pāli, ( The Concept of personality revealed through The pancanikaya – Luận án Tiến sĩ Phật học Đại học Delhi – Ấn Độ 1996 ), Tâm Ngộ Việt dịch, Nxb. Phương Đông, TP. Hồ Chí Minh, tr. 57 .
![Nguồn gốc loài người từ góc nhìn tôn giáo và khoa học (SC. Thích Nữ Nhuận Bình)]()
