Một nhà khoa học khét tiếng về kĩ thuật tinh chỉnh và điều khiển của tương lai đặt ra thử thách khá khiêu khích cho những đồng nghiệp của mình tại Cybertronics Manufacturing. “ Tôi nghĩ rằng tất cả chúng ta hãy sản xuất một robot biết yêu … một robot biết tham vọng ”. Thật tuyệt vời, mơ ước của anh đã được triển khai. Hai năm sau, Cybertronics đã lắp ráp xong một cậu bé tuyệt đối, “ luôn luôn yêu thương, chẳng khi nào ốm và không khi nào đổi khác ”. Đồng thời, họ cũng nhận thấy một vài nguyên do để giữ cậu bé làm con nuôi hoặc để kết thúc sự sống sót của cậu. Nhưng tất cả chúng ta vẫn biết về sự nguy khốn của những lời nguyện cầu được phân phối. Cuộc sống thật thì hỗn độn và tình yêu hoàn toàn có thể khiến trái tim bạn tan vỡ. Ngay cả khi đó là trái tim của một “ toy boy ” như David – “ cậu bé đồ chơi ” sẽ bị người mà cậu yêu thương nhất bỏ rơi, phải đương đầu với một quốc tế hung bạo trước khi hoàn toàn có thể tìm thấy vòng tay cứu rỗi của con người .
Một câu chuyện về tình yêu, một lời tiên đoán và một truyền thuyết thần tiên (giống như Pinocchio) giấu trong một bộ phim viễn tưởng, A.I.: Artificial Intelligence (tạm dịch: Trí khôn nhân tạo) là kết quả của sự cộng tác và xung đột giữa hai nhà làm phim bậc thầy: Stanley Kubrick, người đã theo đuổi dự án này trong hơn 15 năm và Steven Spielberg, người mà Kubrick cuối cùng cũng đã mời làm đạo diễn cho bộ phim. Sau khi Kubrick qua đời vào năm 1999, Spielberg đã hoàn thành A.I. theo kịch bản của riêng mình. A.I.- một bộ phim mà sự khởi đầu và quá trình thực hiện luôn được che phủ dưới một tấm màn bí mật, cuối cùng đã ra đời. Với Spielberg, dự án phim khoa học viễn tưởng đầu tiên kể từ năm 2001 này (một dự án do Kubrick đặt nền móng) là “tiến một bước xa hơn mối quan hệ tri giác mà HAL 9000 (một nhân vật hư cấu, một dạng trí tuệ nhân tạo trong 2001: A Space Odyssey – người dịch) đã đạt đến với hai nhân vật Bowman và Poole, sau nữa là kể một câu chuyện thần tiên của tương lai về trí tuệ nhân tạo”. Khi được đề nghị làm đạo diễn của phim này, Spielberg nói: “tôi tưởng rằng anh ấy đã mất trí rồi. Kubrick sẽ từ bỏ một trong những câu chuyện tuyệt vời nhất mà anh ấy đã từng kể ư?”. Nhưng chính Kubrick đã nói với ông rằng “Câu chuyện này gần gũi với sự nhạy cảm vốn có của anh hơn là tôi”. Và khi Spielberg bắt đầu công việc với dự án này, theo sự ủy thác từ người vợ quá cố của Kubrick là Christiane và em trai của bà, Jan Harlan – nhà sản xuất quen thuộc của Kubrick, ông “cảm thấy dường như Kubrick thật sự vẫn chưa ra đi, như thể anh ấy vẫn ở bên tôi khi tôi viết kịch bản cũng như lúc tôi quay bộ phim này vậy”.
Ngay cả khi con đường của A.I. có khúc khuỷu hay thậm chí còn đó có là một sai lầm đáng tiếc, nó vẫn mê hoặc như một đám cưới của hai ngôi sao 5 cánh trái ngược về tính cách vậy. Kubrick đã dành 5 năm, 7 năm rồi 12 năm chỉ để làm một bộ phim ; năm 1983, ông đã chọn truyện ngắn “ Supertoys Last All Summer Long ” của Brian Aldiss làm cơ sở cho A.I.. Spielberg thì triển khai nhiều phim chỉ trong một năm, thời hạn trống ông tham gia quản lý hãng phim Dream Works. Spielberg là một người sôi sục, còn Kubrick lại ở trong số những đạo diễn lãnh đạm nhất. Một người làm phim với mục tiêu điệu đàng người theo dõi ; người kia lại muốn bắt người theo dõi xem phim theo cách của mình, hoặc lại chẳng đếm xỉa gì đến họ. Sản phẩm của sự tích hợp này giống như một bản nhạc sáng tác cho kèn đồng nhưng lại do những nhạc cụ hơi làm bằng gỗ bộc lộ ; có cảm xúc nó như một cánh đồng chết mà Spielberg đã gieo hạt giống trên đó rồi kỳ vọng chúng sẽ đơm hoa theo cách này hay cách khác …. cái cách mà một cậu bé robot kỳ vọng tình yêu của một người phụ nữ sẽ hoàn toàn có thể biến cậu thành con người thật sự. David là một thành công xuất sắc về công nghệ tiên tiến điều khiển học của giáo sư Hobby ( William Hunt ). Ai sẽ khước từ một đứa trẻ tuyệt đối như vậy chứ, tuổi mọc răng và những cơn ốm vặt đã qua rồi, còn tuổi dậy thì vẫn chưa tới ? Cặp cha mẹ được lựa chọn là Henry ( Sam Robards ) – một nhân viên cấp dưới của Cybertronics và Monica – người mẹ luôn chìm trong nỗi đau thương vì con trai Martin ( Jake Thomas ) của cô và Henry đang sống đời sống thực vật. Và đây là món quà dành cho người mẹ đang buồn đau : một cỗ máy trông giống và hành vi như một đứa bé – đứa bé tuyệt vời nhất từ trước đến nay. Thoạt đầu, Monica cảm thấy hoảng sợ khi nhìn vào khuôn mặt sáng bừng và vẻ dễ thương và đáng yêu ( dù là giả tạo ) không khi nào biến hóa của cậu bé ; từ từ cô đã cảm động trước những bộc lộ của David, cậu bé không có thói xấu nào, chỉ ngoại trừ hai việc : thứ nhất, cậu không phải là một “ ogar ” ( thực thể sống ) mà là một “ mecha ” ( thuần túy máy móc ), thứ hai, cậu bé không phải là Martin. Monica tìm lại trong kho một đồ chơi cũ cho David, đó là một chú gấu tên Teddy – người bạn sát cánh thủy chung nhất của David. Dần dần, David đã gọi Monica là mẹ. Và người phụ nữ gần như đã mất đi đứa con ruột của mình ấy đã đồng ý cậu bé, một loại sản phẩm nhân tạo. Những hành vi yêu thương dần Open. Cùng lúc đó, một văn minh y học đã giúp Martin hồi sinh ; ngay lập tức, cậu ta thấy rất tức bực vì sự xuất hiện của đứa trẻ mới trong nhà mình. Martin đã cố ép kẻ không mời ấy phá hỏng một đồ chơi, nhưng David không hề làm thế. David đang chịu những thử thách và cám dỗ tiên phong. Cậu bé người nói với cậu bé robot : Hãy nỗ lực trở thành một đứa trẻ, đó là điều tuyệt vời nhất. Một vài sự cố không may xảy ra đã thuyết phục Monica bỏ David lại trong một khu rừng. Và nhanh như một cái chớp mắt, David và người theo dõi lạc vào một quốc tế mới lạ lẫm, nơi có rất nhiều robot đến lánh nạn với những khuôn mặt không ra hình và một “ cỗ máy yêu ” luôn vui nhộn tên là Gigolo Joe ( Jude Law ). Trong ngữ cảnh của Kubrick, có đoạn nói về vai của Law như thế này “ Joe là kể rất hung hăng và tráo trở ”. Và anh ấy đây, theo ngôn từ của Spielberg, một “ người hướng đạo ” của David. ( Đây là phần Kubrick đã không xử lý được, và Spielberg khi tăng trưởng dự án Bất Động Sản đã làm cho nó quyến rũ hơn. Bản của Kubrick bị dán nhãn R ; bộ phim này xếp loại PG-13 ). David và Joe cùng nhau du hành qua những cảnh trí chói loà, đôi lúc hơi lòe loẹt. Tất cả xuất phát từ trí tưởng tượng của nghệ sĩ Chris Baker ( người đã tham gia dự án Bất Động Sản từ những ngày tiên phong ) và nhà phong cách thiết kế sản xuất Rick Carter, chúng gợi lên khá rõ nét từng khung cảnh của thể loại khoa học viễn tưởng trong một phim của Kubrick là A Clockwork Orange, rồi đến Blade Runner hay Monkeybone. Họ bị đưa đến Flesh Fair ( tạm dịch : Hội chợ thịt sống ) – một dạng như cuộc đấu diệt trừ nơi những con người luôn mang trong mình ý niệm về sự báo thù ( do kẻ mị dân Lord Johnson-Johnson đứng vị trí số 1 ) thường hò reo thú vị khi thấy những cỗ máy xấu số rực cháy sau khi đã nếm trải những khổ hình. Sau đó là một đêm tại thành phố Rouge, thành phố của một thứ nhục dục rác rưởi đậm chất Kubrick với một quầy bar giống kiểu A Clockwork Orange và một tấm biển đề chữ STRANGELOVE’s ( tạm dịch : Nơi Của Những Tình Yêu Lạ Kì ). Và kết thúc tại một nơi u ám và sầm uất nhất trên toàn cầu, một Manhattan bị nhận chìm trong nước, nơi mà David sẽ thấy ngôi nhà của cậu và theo đuổi tiếp giấc mơ của riêng mình : không chỉ là yêu một con người mà còn là nhận được tình yêu từ một con người.
Có quá cường điệu không khi cho rằng một con người hoàn toàn có thể đem lòng yêu một người máy ? Đa số người theo dõi sẽ quên đi câu hỏi ấy khi họ bị những xúc cảm say đắm vốn được sắp bày trước của điện ảnh chi phối. ( Bạn có biết, mỗi giọt nước mắt trào ra của bạn đều đã được lập trình kĩ càng ? ) Đã từ lâu, Spielberg luôn được coi là “ cậu bé đồ chơi tiên phong ” của những bộ phim – một cỗ máy điện ảnh, một nhà trình độ của những sự li kì. Những giải Oscar cứ tiếp nối đuôi nhau nhau về tay Spielberg ( tính cả Oscar cho những bộ phim ông tham gia với nhiều vai trò khác nhau ). Nhưng Spielberg vẫn muốn chứng tỏ rằng con tim ông đang đập, rằng nó vẫn chưa đến ngày rung nhẹ như tiếng tíc tắc của đồng hồ đeo tay. Thậm chí còn hơn thế, Spielberg cần cho thấy ông hoàn toàn có thể thắng lợi những trở ngại làm nản lòng người ; và thế là ông nhận điều hành quản lý một dự án Bất Động Sản mà một đạo diễn gạo cội với tên tuổi được bảo vệ nhất đã không hề đi tới tận cùng với bộ phim ấy. Có thể gọi đây là một hành vi thành tâm, hoặc là một việc làm ngạo mạn. Kubrick vốn đã là một bậc thầy của sự ngạo mạn. Đây là chủ đề xuyên suốt của Kubrick : giấc mơ trở thành một người khác, hoặc xa hơn, trở thành kẻ “ khá hơn ” chính tất cả chúng ta. Cái tham vọng có vẻ như khá Gianh Giá nơi người hùng điện ảnh theo chuẩn của bạn thường biểu lộ như nỗi ám ảnh ngu ngốc trong những bộ phim do Kubrick cầm trịch. Ông say đắm một “ cô búp bê ” ( trong Lolita ) hay yêu bản thân mình ( trong Barry Lyndon ), hoặc theo đuổi một chủ đề có vẻ như khá tử tế ( công lý, quyền phát ngôn, trong Paths of Glory ), thậm chí còn có chất nghệ nữa ( viết một cuốn tiểu thuyết, trong The Shining ). Nhưng Kubrick đã tự đưa mình vào một dạng bẫy và thử thách mà Martin – cậu bé thật sự – đã đưa ra cho David : con người phải học được những số lượng giới hạn của niềm hy vọng. Và sau đó, như lẽ thường, Kubrick đã ra đi, mãi mãi. Nếu như có một kết thúc có hậu nào đó trong phim của Kubrick, thì đó là trong 2001 : A Space Odyssey, ở đó một nhà du hành ngoài hành tinh đã tiến hóa thành một Star Child ( tạm dịch : Đứa con của vì sao ). Con người trở thành cái gì đó không-hẳn-là-con-người, tốt-đẹp-hơn-con-người, bằng cách nhún vai coi khinh những thứ tầm thường mà tất cả chúng ta vẫn tâng bốc bằng cách gọi chúng là nhân văn. A.I., dưới bàn tay Spielberg, có vẻ như đã cố ý xoay chuyển quan điểm về Đứa con của vì sao ( Star Child ) : cái không phải là con người còn nhiều chất người hơn ; và Spielberg đã làm việc làm đó với phương pháp ngọt ngào nhất. Vậy đấy, vì con người đã lập trình để cậu bé biết yêu thương, thậm chí còn trong những bộ phim khác, kiểu như The Terminator ( Kẻ tiêu diệt ), những robot được phong cách thiết kế để diệt trừ. Trong quốc tế của A.I., robot được sản xuất để đem lại sự vui chơi, và trong trường hợp của David, là để mang đến niềm vui. Gigolo Joe là một cỗ máy tình dục, David là một cỗ máy biết yêu thương. Mục đích duy nhất của cậu bé đồ chơi là đem đến sự yêu thương và khơi gợi nó từ người khác. Nỗi ám ảnh ( trong thời của Kubrick ) hay giấc mơ ( ở thời của Spielberg ) của cậu bé đòi hòi cậu phải làm mọi thứ để có được tình yêu thương của Monica khi người mẹ ấy không thừa nhận David. Người phụ nữ đó không xứng danh để sống sót trên cõi đời này, nhưng bà ấy là tổng thể những gì David có, là tổng thể những gì cậu bé cần để trở lại. Đây là Spielberg nguyên chất : câu truyện về một đứa trẻ bị bỏ rơi hay bị ruồng rẫy tìm kiếm những tấm biển chỉ đường để về nhà, để đoàn viên với mái ấm gia đình. Motip kiểu Hansel và Gretel ( một truyện trong Truyện cổ Grim – người dịch ) này đã từng Open từ bộ phim tiên phong của Spielberg : The Sugarland Express ( kể về đôi vợ chồng trẻ mới cưới tranh đấu để cứu con đẻ của họ khỏi nhà bố mẹ nuôi ), rồi Open đâu đó trong nửa tá những phim khác do ông đạo diễn hoặc sản xuất ( Poltergeist, Back to the Future, The Goonies, Empire of the Sun, Hook, Saving Private Ryan ). Một phòng tranh đầy ắp về những cô bé cậu bé lưu lạc. Và một E.T. nhỏ bé với cái đầu chỉ bọc da nhưng là một đứa bé sớm tăng trưởng, ở cách nhà hàng quán ăn bao năm ánh sáng, luôn tìm kiếm một chiếc điện thoại di động, có phải là Spielberg nguyên chất đó không ? Đó là một chủ để đã lỗi thời, nhưng lại rất đậm chất robot. Tác phẩm của Aldiss ( trong đó một cặp vợ chồng dự trù bỏ đi đứa con robot của họ ngay khi nhà chức trách được cho phép họ có được một đứa con thật ) xuất bản năm 1969, chỉ một năm sau khi phim 2001 của Kubrick ra đời công chúng. Ngày nay, trí tuệ nhân tạo không còn là điều gì đó xa vời do những tân tiến của kĩ thuật gen ; nó được nói đến giữa niềm kỳ vọng vào khoa học và những sự rình rập đe dọa về đạo lý. A.I. đã bước rất xa vào tương lai, gợi lại những lo ngại thông dụng trong quá khứ cách nay đã hơn 30 năm. Cũng giống như người của hãng Disney nói về Trân Châu Cảng thôi, A.I. không phải là một luận thuyết, nó chỉ là một bộ phim. Và là một bộ phim, A.I. lôi cuốn người xem không cần đến những gì quá mê hoặc. Nó trình làng những kì quan của khoa học ( sự hợp nhất không một mối nối giữa một con rối và những hình ảnh do máy tính tạo ra ở gấu Teddy ) và chúng thật sự kì diệu. Những cảnh như Hội chợ thịt sống ( Flesh Fair ) và cảnh đuổi bắt xuyên qua những khu rừng với động tác máy linh động, ánh sáng gây ấn tượng thâm thúy và sự hiểu biết trong chỉnh sửa và biên tập mà bạn đã thấy chỉ có được khi một nhà làm phim xuất sắc đang ở trong game show của riêng anh ta. Dù vậy, không phải khi nào anh ta cũng như thế. Những tăng trưởng đầy mê hoặc của diễn biến ( kiểu như những lần mạo hiểm của cậu bé hay ganh ghét Martin ) được đưa vào có vẻ như thiên về khuynh hướng thẩm mỹ và nghệ thuật hơn là tạo hiệu suất cao kể chuyện. Và việc Monica tỏ ra thiếu đi thứ ánh sáng bùng cháy rực rỡ của người mẹ và phái nữ là thiết yếu, vì bộ phim đa phần nói về mong ước can đảm và mạnh mẽ muốn ngủ trên giường mẹ của một cậu bé.
Có thể xem A.I. như một tác phẩm của những xúc cảm nhân tạo và trí tuệ điện ảnh thực sự. Và còn hơn thế vì gánh nặng của cả bộ phim Spielberg đặt vào Osment (vai David) chỉ bằng một chiếc balô, và cậu bé đáng tin cậy ấy đã làm được. Là một diễn viên rất tỉ mỉ, Osment đều chắc chắn rằng “bất cứ khi nào David rẽ sang một hướng, cậu ta đi theo hướng đó với cùng một số lần bước chân trong mỗi đúp, với những chuyển động giống hệt nhau. Và đôi mắt rất quan trọng. Đầu tiên là đôi mắt chuyển động, rồi cái đầu quay theo. Không được chớp mắt”. Bạn sẽ không chớp mắt khi xem Osment diễn. Cậu có một giác quan thứ sáu để tìm ra sự gợi ý tinh tế cho những cảnh vui sướng tột cùng hay thất vọng tràn trề chỉ trong nháy mắt. Sống như một nhân vật, để nhân tính thấm dần vào trong cậu. Đó không phải là tài khéo léo hay kĩ xảo gì. Đó là một thứ nghệ thuật diễn xuất rất đẹp và trong sáng, đủ để khiến mọi bà mẹ đều yêu thương cậu bé. Không kể đến hai người cha của cậu, Spielberg và Kubrick.
Minh Anh ( Tổng hợp và dịch )
