Lý luận văn học giúp các bạn “ghi điểm” trong mắt thầy cô và tăng sức hấp dẫn cho bài văn. Để đạt được điểm cao, ngoài kiến thức cơ bản, học sinh cần trang bị vững chắc kiến thức lý luận để áp dụng vào bài văn, tuy nhiên các bạn cần chọn nguồn liệu tham khảo đúng đắn và không nên đưa quá nhiều vào bài phân tích, ngoài ra ta cũng cần khéo léo đưa vào làm câu văn thêm mềm mại và đúng yêu cầu làm bài.
1. Văn chương cần phải có sự sáng tạo
Bởi sáng tạo là quy luật đặc thù của văn học, là điều kiện tiên quyết của văn học. Theo Tề Bạch Thạch: “Nghệ thuật vừa giống vừa không giống với cuộc đời. Nếu hoàn toàn giống cuộc đời thì đó là nghệ thuật mị đời. Còn nếu hoàn toàn không giống cuộc đời thì đó là nghệ thuật dối đời”. Nghệ thuật thường vừa hư vừa thực, vừa hiện thực vừa lãng mạn, vừa bình thường vừa phi thường. Mỗi tác phẩm văn học, mỗi nhân vật, mỗi câu chữ trong tác phẩm phải tạo được sự bất ngờ, lý thú đối với người đọc.
Cùng viết về con người những năm 1930 – 1945, người đọc bắt gặp bao dáng cấy, dáng cày nhọc nhằn vất vả. Nhưng đọc “Chí Phèo” của Nam Cao, người đọc bao đời vẫn dâng lên cảm xúc đau đớn, xót xa trước sự quằn quại, quẫy đạp của con người trước Cách mạng tháng Tám khi họ buộc phải lựa chọn giữa hai con đường: sống thì phải làm quỷ, không muốn làm quỷ thì phải chết. Chí Phèo đã chết giữa ngưỡng cửa trở về với cuộc đời lương thiện để giữ lấy nhân cách cho bản thân.
Đọc “ Hai đứa trẻ ” của Thạch Lam, người đọc lại cảm thương trước đời sống mỏi mòn, leo lét của hai đứa trẻ. Chúng đang bí mật tiến đến cái “ chết ” ngay khi còn đang sống sót .Đọc “ Chữ người tử từ ” của Nguyễn Tuân, fan hâm mộ chợt nhận ra “ cái đẹp cứu vãn quốc tế ”, cái đẹp về nhân cách và năng lực của Huấn Cao đã “ cảm được tấm lòng trong thiên hạ ” của Quản Ngục .
Rõ ràng, Nam Cao, Thạch Lam, Nguyễn Tuân,… bằng tài năng của mình đã tạo nên những khám phá riêng đầy giá trị trên nền hiện thực xã hội. Các nhà văn ấy đã chứng minh cho quy luật: Nghệ thuật không chấp nhận sự lặp lại của người khác cũng như lặp lại chính bản thân mình, không chấp nhận sự sao chép đời sống bởi “chân lý thuật chỉ thống nhất chứ không đồng nhất với chân lý đời sống”.
Tác phẩm văn học là tấm gương soi chiếu hiện thực đời sống nhưng phải qua lăng kính chủ quan của nhà văn. Chính thế cho nên, hiện thực trong tác phẩm còn thực hơn hiện thực ngoài đời sống vì nó đã được nhào nặn qua bàn tay nghệ thuật và thẩm mỹ của người nghệ sĩ, được thổi vào đó không chỉ hơi thở của thời đại mà cả sức sống tư tưởng và tâm hồn người viết. Hiện thực đời sống không phải chỉ là những hiện tượng kỳ lạ, những sự kiện nằm thẳng đơ trên trang giấy mà phải hòa tan vào trong câu chữ, trở thành máu thịt của tác phẩm. Chất hiện thực tạo ra sự sức sống cho tác phẩm và chính kĩ năng người nghệ sĩ đã bất tử hóa sức sống ấy .Bởi đặc trưng của văn học là hoạt động giải trí sáng tạo có đặc thù thành viên. Nếu đậm cá tính nhà văn mờ nhạt, không tạo được tiếng nói riêng, giọng điệu riêng thì đó là sự tự sát trong văn chương .
2. Phong cách nghệ thuật của nhà văn
Phong cách chính là nhà văn phải đem lại một lời nói mới cho văn học, đó là sự độc lạ mà phong phú, bền vững và kiên cố mà luôn thay đổi. Đặc biệt, nó phải có đặc thù thẩm mĩ, nghĩa là đem lại cho người đọc sự tận hưởng thẩm mĩ dồi dào. Phong cách không chỉ là tín hiệu trưởng thành của một nhà văn mà khi đã nở rộ thì nó còn là vật chứng của một nền văn học đã trưởng thành .Nhà văn Tuocghenhev chứng minh và khẳng định : “ Cái quan trọng trong kĩ năng văn học là lời nói của mình, là cái giọng riêng không liên quan gì đến nhau của chính mình không hề tìm thấy trong cổ họng của bất kể một người nào khác ” .
Nguyễn Tuân cũng từng nhấn mạnh vấn đề : “ Nghệ thuật là nghành nghề dịch vụ của cái độc lạ. Vì vậy, nó yên cầu phải có phong thái, tức là phải có nét gì đó rất mới, rất riêng biểu lộ trong tác phẩm của mình. ”Cùng quan điểm ấy, nhà văn Lê ô nốp viết “ Không có tiếng nói riêng, không mang lại những điều mới lạ cho văn chương mà chỉ biết dẫm theo đường mòn thì tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ sẽ chết “Phong cách nghệ thuật và thẩm mỹ có cội nguồn tạo là sự hợp thành của những yếu tố như thế giới quan, tâm lí, khí chất, đậm chất ngầu hoạt động và sinh hoạt … Phong cách của nhà văn cũng mang dấu ấn của dân tộc bản địa và thời đại .Thời gian cứ trôi đi lặng lẽ mà vô tình nhưng thời hạn cũng chính là thứ nước rửa ảnh làm điển hình nổi bật lên những tác phẩm hay, độc lạ. Có một nữ văn sĩ từng nói đại ý rằng “ Sẽ không khi nào tất cả chúng ta gặp lại mình như chiều nay ”. Cũng như một triết gia từng đúc rút “ Không ai tắm hai lần trên cùng một dòng sông ”. Mỗi khoảnh khắc trôi đi sẽ không khi nào trở lại. Sẽ chẳng khi nào ta gặp lại một Nam Cao, Thạch Lam, một Nguyễn Tuân, Xuân Diệu, … thứ hai trên cõi đời này nữa. Bởi lẽ văn chương không khi nào là sự tái diễn và mỗi nhà văn có một tạng riêng, một phong thái riêng .“ Mỗi công dân có một dạng vân tayMỗi người nghệ sĩ thứ thiệt đều có một dạng vân chữKhông trộn lẫn “( Lê Đạt )“ Đừng cho tôi đề tài, hãy cho tôi đôi mắt ”. Đôi mắt nhìn đời khác nhau sẽ đem lại những trang văn khác nhau và mang đậm đậm chất ngầu sáng tạo. Đây không chỉ đơn thuần là yếu tố về cái nhìn mà rộng hơn là yếu tố phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ của nhà văn“ Phong cách thẩm mỹ và nghệ thuật của nhà văn là sự độc lạ, giàu tính mày mò, phát hiện về con người và cuộc sống bộc lộ qua hình thức nghệ thuật và thẩm mỹ độc lạ và những phương pháp phương tiện đi lại mang đậm dấu ấn sáng tạo của cá thể người nghệ sĩ được bộc lộ trong tác phẩm ”Phong cách chính là yếu tố về cái nhìn. Mỗi nhà văn phải có cách nhìn mới mẻ và lạ mắt, độc lạ, cách cảm thụ giàu tính tò mò và phát hiện so với cuộc sống. Cuộc sống này có gì độc lạ đâu ? Từ xưa đến nay, vẫn bốn mùa không đổi khác, vẫn là những yếu tố bức thiết mang tính quy luật về đời sống và con người. Thế nhưng, mỗi nhà văn lại nhìn thấy trong cái cũ kĩ, quen thuộc ấy những góc nhìn, những góc khuất chưa ai nhìn thấy, hoặc có thấy nhưng không chú ý và giả lơ đi .Cuộc đời qua con mắt của nhà văn khi nào cũng chứa nhiều điều huyền bí mãi mãi không tò mò hết. Đó chính là ý thức nghệ thuật và thẩm mỹ của nhà văn chân chính. Họ không khi nào được cho phép bản thân sống tái diễn, sống nhạt nhòa, viết hời hợt và nhìn đời hờ hững hờ hững. Những người cầm bút chân chính khi nào cũng mang đến cho người đọc mỗi lần đọc tác phẩm của họ là mỗi lần mở ra trước mắt thêm những điều khác lạ, mới mẻ và lạ mắt hơn .
3. Sáng tạo trong thơ
Sáng tạo là hiệu quả của quy trình lao vào, tham gia, tích góp, hun đúc, một tiến trình cọ xát kinh hoàng. Sáng tạo không có nghĩa là bịa đặt. Sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ giống như sáng tạo đời sống, cần có yếu tố thẩm mỹ và nghệ thuật, tính chân thực cao, có năng lực ảnh hưởng tác động can đảm và mạnh mẽ vào nhận thức của người đọc .
1.Bản chất của lao động nghệ thuật là sáng tạo, một sự lao động miệt mài không ngừng nghỉ. Văn chương sẽ ra sao nếu tác phẩm này là bản sao của tác phẩm kia? Nếu mỗi người nghệ sĩ đều bằng lòng với những điều có sẵn? Câu chữ mòn sáo, lời văn đơn điệu, quen nhàm? Ấy là cái chết của nghệ thuật, cái chết của người nghệ sĩ trong mỗi nhà văn. Bởi “Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những ai biết đào sâu, tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa có” (Nam Cao)
Khi tìm đến nhu yếu sáng tạo so với nghệ thuật và thẩm mỹ, đã có người do dự tự hỏi : Văn học cùng bắt nguồn từ hiện thực đời sống, vậy tại sao không có sự gặp gỡ, trùng lặp ? Thật vậy, cuộc sống là lạch ngầm nơi dòng sông văn chương bắt nước. Thế nhưng hiện thực ấy được chảy qua bầu cảm hứng mãnh liệt của mỗi nhà thơ, nhà văn .Mỗi người nghệ sĩ là một tiểu ngoài hành tinh, tác phẩm văn học là sự phản ánh tiểu ngoài hành tinh ấy. Vì vậy, không có những tác phẩm “ song sinh ” dù tâm hồn anh cùng đồng điệu, tri kỷ với tâm hồn tôi .Mặt khác, người đọc tìm đến với văn học nói chung, thơ ca nói riêng để đắm mình trong vẻ đẹp của sự sáng tạo. Có ai yêu những áng thơ mòn cũ, quen nhàm ; có ai nhớ những vần điệu nhạt nhẽo, sáo rỗng. Không đi theo con đường sáng tạo, nhà thơ sẽ chỉ còn lại một mình giữa sự hờ hững, quên lãng của người đọc. Như thế, cuộc sống cầm bút của anh trở nên không có ý nghĩa. Bởi “ điều còn lại so với mỗi nhà văn chính là cái giọng nói riêng của mình ”. Yêu cầu về sáng tạo ấy gợi nhắc trong lòng người đọc nỗi nhớ khôn nguôi về những nhà thơ đã dành trọn cuộc sống mình cho văn chương, thẩm mỹ và nghệ thuật .Chợt nhớ tới chủ nghĩa đề tài một thuở, nhà văn, nhà thơ hát chung khúc hát, không có giọng điệu riêng, ấn tượng riêng. Chính vì thế, những tác phẩm ấy nhanh gọn ra đi trong cảm nhận của người đọc như một làn gió mỏng dính thoáng qua. Như vậy, mỗi người nghệ sĩ trong quy trình cầm bút cần phải tạo được tiếng nói riêng, âm sắc riêng. Nó yên cầu anh phải miệt mài trên con đường sáng tạo, không ngừng nghỉ, không lùi bước. Một âm vang tha thiết, rực rỡ giữa cõi văn chương, ấy là sức sống của anh, là ấn tượng của anh trong lòng người đọc muôn đời .2. Văn học là một trong những hình thái thẩm mỹ và nghệ thuật phản ánh đời sống. Nếu những nhà khoa học lấy mục tiêu ở đầu cuối của việc nghiên cứu và điều tra là nhằm mục đích đạt tới chân lý khách quan bộc lộ qua những định lý, định luật mang tính khuôn mẫu, là nguyên tắc chung … thì những nhà văn lại phải tìm trong hiện thực đời sống bộn bề những yếu tố riêng biệt mang tính thực chất và phản ánh vào trong tác phẩm trải qua những hình thức nghệ thuật và thẩm mỹ riêng với quan điểm của riêng mình .Văn chương không hề được tạo ra theo hình thức sản xuất có tính dây chuyền sản xuất, không phải là sản xuất hàng loạt. Tác phẩm văn học khi được viết ra bằng ngôn từ thẩm mỹ và nghệ thuật nhất thiết phải biểu lộ được cách nhìn về hiện thực riêng, những tìm tòi về nghệ thuật và thẩm mỹ riêng của người nghệ sĩ. Hình ảnh đời sống trong tác phẩm là hình ảnh của hiện thực đã đi qua một tâm hồn, một thành viên và dấu ân thành viên in vào trong đó “ càng độc lạ càng hay ”. Xuân Diệu đã nói : chỉ có những tâm hồn đồng điệu chứ không hề có những con người là phiên bản của nhau. Bởi vậy, sáng tác văn học, một thứ sản xuất “ đặc biệt quan trọng và thành viên ” nhất quyết không hề tạo ra những tác phẩm giống nhau như khuôn đúc .Giọng nói riêng của nhà văn hoàn toàn có thể hiểu là một tâm tư nguyện vọng riêng, một thái độ sống, cách nhìn, cách nhìn nhận về hiện thực đời sống riêng được biểu lộ trong tác phẩm bằng hình thức nghệ thuật và thẩm mỹ tương thích. Nam Cao từng nói rất thấm thía một điều : * Văn chương không cần đến …. sáng tạo những gì chưa có ” .Cuộc sống nhiều mẫu mã muôn màu muôn vẻ luôn chứa đựng nhiều điều huyền bí, chứa nhiều điều bí hiểm, kỳ diệu cần được mày mò. Bề dày lịch sử vẻ vang văn học quốc tế đã được tạo dựng hàng loạt những tò mò riêng ấy. Song điều đó không có nghĩa người nghệ sĩ được phép lùi bước trong sáng tạo. Viên Mai cho rằng : “ Làm thơ quý nhất là lật đổ cái án cũ mới hay ”. Điều Viên Mai cho rằng “ quý nhất ” ấy thực ra thiết yếu với văn học nói chung, nào phải chỉ riêng thơ ca. Chỉ có điều : với tư cách là mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật phản ánh đời sống bằng phương pháp trữ tình, nhu yếu “ lật đổ cái án cũ ” với thơ ca được tôn vinh hơn hết thảy .Người nghệ sĩ phải có một con mắt tinh sắc, một tâm hồn nhạy cảm và một kĩ năng đã đến độ chín để gửi vào trong tác phẩm giọng nói riêng của mình. Anh hoàn toàn có thể học tập, tiếp thu tinh hoa trong tác phẩm của những nhà văn lớp trước nhưng phải trên cơ sở sự sáng tạo. Nói như M. Gorki : “ những anh hãy học tập tổng thể những nhà văn có phong thái điêu luyện, nhưng những anh hãy tìm lấy nốt nhạc lời ca cho riêng mình ” .Người nghệ sĩ không được phép lười biếng hay bắt chước mà phải luôn trong tâm thế tìm tòi, sáng tạo. Tất nhiên điều đó không có nghĩa nhà văn được phép tìm tòi theo hướng cực đoan, viết những điều không ai hiểu được .Để thơ trở thành thơ, để nghệ thuật và thẩm mỹ trở thành nghệ thuật và thẩm mỹ, người làm thơ phải luôn ý thức : sáng tạo cái độc lạ. Không ai yên cầu khuôn mẫu cho nghệ thuật và thẩm mỹ, cũng không ai dạy nhà thơ phải phản ánh thế này, xúc động thế kia. Đấy là việc làm của nhà làm thơ. “ Sáng tác thơ là một việc do cá thể thi sĩ làm, một thứ sản xuất đặc biệt quan trọng và thành viên ”. Bởi vì mỗi tâm hồn là một “ vương quốc riêng ”, mỗi bài thơ là một đứa con niềm tin riêng của người nghệ sĩ, thật khó tìm thấy sự trùng lặp trong sáng tạo. Bởi vì “ tầm thường là cái chết của nghệ thuật và thẩm mỹ ”, sự tái diễn tẻ nhạt là cái chết của thơ ca. Độc đáo luôn là nhu yếu muôn đời của văn chương nghệ thuật và thẩm mỹ .
4. Để sáng tạo và lưu giữ một bài thơ hay
Đối với nhà văn : Để sáng tạo nên những vần thơ đích thực, để vươn tới đỉnh điểm của nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính, người nghệ sĩ không những phải có tài mà cần phải có tâm, có tình cảm mãnh liệt, sống hết mình với cuộc sống, biết xúc động nhạy cảm trước mọi niềm vui nỗi buồn của con người. Đồng thời, nhà văn cũng phải biết làm lây lan tình cảm, gửi đến bạn đọc những thông điệp thâm thúy qua những phương tiện đi lại, hình thức thẩm mỹ và nghệ thuật đẹp tươi .Đối với người đọc : Để nhìn nhận một tác phẩm, không riêng gì quan tâm đến hình thức ngôn từ mà phải tò mò ra chiều sâu tư tưởng, tình cảm mãnh liệt mà tác giả gửi gắm
5. Một số nhận định hay về sáng tạo nghệ thuật trong văn chương/ phong cách sáng tác của nhà văn
“ Ở đâu có lao động thì ở đó có sáng tạo ra ngôn từ. Nhà văn không chỉ học tập ngôn từ của nhân dân mà còn là người tăng trưởng ra ngôn từ sáng tạo, không nên ăn bám vào người khác. Giàu ngôn từ thì văn sẽ hay … Cũng cùng một vốn ngôn từ ấy nhưng sử dụng có sáng tạo thì văn sẽ có bề thế và kích cỡ. Có vốn mà không biết sử dụng chỉ như nhà giàu giữ của. Dùng chữ như đánh cờ tướng, chữ nào để chỗ nào phải đúng vị trí của nó. Văn phải linh động. Văn không linh động gọi là văn cứng đơ thấp khớp … ” ( Nguyễn Tuân )“ Mỗi tác phẩm phải là một ý tưởng về hình thức và mày mò mới về nội dung. ” ( Lê-ô-nít Lê-ô-nốp )“ Cái quan trọng trong năng lực văn học và tôi nghĩ rằng cũng hoàn toàn có thể trong bất kể năng lực nào, là cái mà tôi muốn gọi là lời nói của riêng mình. ” ( Ivan Tuốc-ghê-nhép ) 
“ Nếu tác giả không có lối đi riêng thì người đó không khi nào là nhà văn cả … Nếu anh không có giọng riêng, anh ta khó trở thành nhà văn thực thụ. ” ( Sê-khốp )“ Đối với nhà thơ thì cách viết, bút pháp của anh ta là một nửa việc làm. Dù bài thơ bộc lộ ý tứ độc lạ đến đâu, nó cũng nhất thiết phải đẹp. Không chỉ đơn thuần là đẹp mà còn đẹp một cách riêng. Đối với nhà thơ, tìm cho ra bút pháp của mình – nghĩa là trở thành nhà thơ. ” ( Raxun Gamzatốp )“ Nghệ thuật là nghành của cái độc lạ. Vì vậy yên cầu người sáng tạo phải có phong thái điển hình nổi bật, tức là có cái gì rất riêng mới lạ trong phong thái của mình. ” ( Sách Văn học 12 )
“Sáng tác thơ là một việc do cá nhân thi sĩ làm, một thứ sản xuất đặc biệt và cá thể. Anh phải đi sâu vào tâm hồn cá biệt của anh để nói cái to tát của xã hội, cái tốt đẹp của chế độ, để tránh cái khô khan, nhạt nhẽo, anh phải có cá tính, anh phải trau dồi cái độc đáo mà công chúng rất đòi hỏi. Nhưng đồng thời anh phải đấu tranh để cái việc sự sáng tạo ấy không trở thành anh hùng chủ nghĩa”. (Xuân Diệu).
“ Văn học phản ánh hiện thực nhưng không phải là chụp ảnh sao chép hiện thực một cách hời hợt nông cạn. Nhà văn không bê nguyên si những sự kiện, con người vào trong sách một cách thụ động, giản đơn. Tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ là tác dụng của một quy trình nuôi dưỡng cảm hứng, thai nghén sáng tạo ra một quốc tế mê hoặc sinh động … bộc lộ những yếu tố có ý nghĩa thâm thúy, thực chất của đời sống xã hội con người ” ( LLVH )“ Nghệ thuật không phải sự mô phỏng tự nhiên ” ( Ruskin )Cảm ơn thầy cô và những bạn học viên đã đọc qua bài tìm hiểu thêm, chúc mọi người có một ngày thao tác và học tập hiệu suất cao nhất ! ! !
