“ Toàn bộ tập thơ đó là 1 tuyên ngôn về tự do viết với tấm lòng yêu thưong, niềm tin nhất quyết, với khí phách anh hùng của 1 người cộng sản vĩ đại ”
Hoàng Trung Thông khi nói về tác phẩm Nhật Kí trong tù đã nhận xét như vậy. Có thể nói đây được coi là một trong những bảo vật của quốc gia. Tác phẩm được hoàn thành trong tù ngục, nơi đã tôi luyện một Hồ Chí Minh can trường và mạnh mẽ. Chính vì hoàn cảnh ra đời vô cùng đặc biệt nên những bài thơ trong tác phẩm đều là thước phim quay chậm về cuộc sống của Bác, là tư liệu lịch sử quý giá.
Hoàn cảnh ra đời của tác phẩm
“Nhật ký trong tù” là một cuốn sổ tay nhỏ, kích thước 12,5 cm x 9,5 cm, gồm 64 tờ viết trên một mặt bằng mực Tàu, chủ yếu theo hàng dọc từ trên xuống, từ phải sang trái và 18 tờ để trắng.
Bìa trước ghi bốn chữ Hán ” Ngục trung nhật ký ” tức “ Nhật ký trong tù ” kèm theo cặp số biểu lộ ngày tháng năm là 29/8/1932 và 10/9/1933 ; bốn câu đề từ
“ Thân thể ở trong lao
Tinh thần ở ngoài lao
Muốn nên sự nghiệp lớn
Tinh thần càng phải cao ”
và một hình vẽ hai tay bị xiềng, bàn tay đang nắm chặt. Phần ruột sách gồm 47 trang ghi 133 bài thơ, một bài đề từ. Ngoài một bài viết sau khi Ngươi đã ra tù, phần còn lại của cuốn sách đều được viết trong tù và bằng chữ Hán. Đây chính là tập thơ Người làm trong khoảng từ 29-8-1942 đến 10-9-1943).
Giữa tháng 8/1942, dưới danh nghĩa là đại biểu của “ Nước Ta độc lập liên minh hội ” ( Việt Minh ) và “ Quốc tế phản xâm lược Nước Ta phân hội ”, Nguyễn Ái Quốc từ Pác Bó sang Trùng Khánh, Trung Quốc để lôi kéo sự ủng hộ của những nước Đồng minh chống phát xít so với Mặt trận Việt Minh trong công cuộc đánh đuổi thực dân Pháp và phát xít Nhật. Khi đi, Nguyễn Ái Quốc mang theo tấm danh thiếp, ở giữa in tên Hồ Chí Minh, một bên in ” Tân Văn ký giả “, một bên in ” Nước Ta – Hoa kiều “. Tên gọi Hồ Chí Minh chính thức được sử dụng từ đây .
Ngày 27/8, trên đường từ Ba Mông, huyện Tĩnh Tây tới huyện lỵ Bình Mã ( nay là Điền Đông ) để bắt xe đi Trùng Khánh, Hồ Chí Minh bị chính quyền sở tại địa phương của Tưởng Giới Thạch bắt ở thị xã Túc Vinh, huyện Thiên Bảo ( nay là Đức Bảo ) vì bị tình nghi là gián điệp. Từ đây, Hồ Chí Minh đã trải qua hành trình dài khó khăn “ Quảng Tây giải khắp mười ba huyện / Mười tám nhà lao đã ở qua ”. Chính trong toàn cảnh này, tập thơ “ Nhật ký trong tù ” đã ra đời .
Người dẫn đường cho Hồ Chí Minh trong chuyến đi này là Dương Đào, nhân vật trong bài thơ số 116 “ Dương Đào ốm nặng ”, một người trẻ tuổi trẻ người dân tộc bản địa Choang ở Tĩnh Tây, Quảng Tây cũng bị bắt và giải đi nhiều nơi. Sau khi Hồ Chí Minh được trả tự do ít lâu, Dương Đào cũng được ra tù nhưng chưa kịp về quê nhà thì chết tại Liễu Châu do bị lao lực vì tù đày. Dịp Quốc khánh Nước Ta năm 1963, Hồ Chí Minh đã mời những người có công trợ giúp cách mạng Nước Ta ở hai huyện Tĩnh Tây và Nà Phạ sang thăm Nước Ta, trong đó có em ruột Dương Đào là Dương Thắng Cường. Khi đoàn về nước, Hồ Chí Minh đã gửi lụa biếu bà Dương Đào .
Sau nửa tháng đi bộ, ngày 29-8, vừa tới Túc Vinh, một thị xã thuộc huyện Tĩnh Tây, tỉnh Quảng Tây thì Người bị bọn Quốc dân đảng Trung Quốc bắt giữ. Chúng nhốt và đày đoạ người dã man trong 13 tháng, giải qua gần 30 nhà giam của 13 huyện .
Trần Dân Tiên đã kể về những ngày bị giam giữ của Bác : “ Tay bị tróc cổ mang xiềng xích, có sáu người lính mang súng giải đi. Cụ hồ đi mãi đi mãi nhưng vẫn không biết là đi đến đâu … Mỗi buổi sáng khi gà gáy đầu làng người ta lại giải cụ Hồ đi. Mỗi buổi chiều khi chim về tổ người ta lại dừng lại ở một địa phương nào đó, giam cụ vào xà lim, trên một đống gio bẩn, không cởi trói cho cụ ngủ. Đau khổ như vậy, nhưng cụ vẫn vui tươi. Cụ sung sướng được thấy cảnh sắc biến hóa. Thỉnh thoảng cụ Hồ làm thơ .. ”. 10-9-1943, chính quyền sở tại Tưởng Giới Thạch buộc phải trả tự do cho Bác. Kết thúc 13 tháng bị nhốt của Người .
Giá trị lịch sử của tác phẩm
“Nhật kí trong tù” là một tác phẩm có giá trị lịch sử to lớn, được hoàn thành trong ngục tối, thể hiện ý chí của người chiến sĩ cộng sản, cũng như ghi dấu lại chặng đường đi tìm độc lập tự do cho dân tộc. Tiếng thơ được ngân rung từ trái tim một con người vĩ đại trong một hoàn cảnh rất đen tối. Hoàn cảnh đó là hoàn cảnh tù đày, giam hãm, xiềmg xích, tra xét. Con người mất tự do, còn là sự lo âu về sống chết, mất còn. Tất cả những bài thơ của Bác đều thể hiện ý chí lạc quan kiên cường. Xuân Diệu có viết: “Thơ Nhật ký trong tù theo ý tôi, rất dễ và rất khó. Dễ là dễ hiểu, giản dị, gần gũi với mọi người, các bài có cơ sở đầu tiên ở thực tế dễ thông cảm. Nhưng nếu chưa nâng tâm trí mình lên đúng mức thì chưa thấy hết các tinh tuý ở bên trong thơ, cho nên nói là rất khó… Người xưa nói: “Đối diện đàm tâm” nghĩa là mặt nhìn mặt miệng không nói mà hai tâm hồn trò chuyện, như vậy là tinh vi lắm, là cái thứ im lặng rất cao đàm tâm được với nhau… Cái hay vô song của tập thơ là chất người cộng sản Hồ Chí Minh, được đào tạo trong lò hun đúc của Lênin mà vẫn mang cái tinh anh của Nguyễn Trãi, Văn Thiên Tường…”
Giá trị tư tưởng lớn nhất của tập thơ “ Nhật kí trong tù ” chính là ý thức, khát vọng tự do của người chiến sỹ cộng sản. Cuốn nhật kí bằng thơ này không chỉ là một văn kiện lịch sử vẻ vang vô giá về một quá trình hoạt động giải trí cách mạng của Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh, mà nó còn là một tác phẩm văn học lớn, là bức chân dung tự họa bằng thơ của người chiến sỹ cộng sản Hồ Chí Minh, với khát vọng tự do, ý thức và ý chí thép .
Có thể nói “ Nhật kí trong tù ” là một trong những tác phẩm có giá trị lịch sử vẻ vang quý giá nhất so với văn học Nước Ta, những tư tưởng trong tác phẩm cho đến tận giờ đây vẫn còn là bền vững và kiên cố. Chúng ta, những thế hệ tương lai có trách nhiệm là tiếp nối những tư tưởng quý giá ấy .
Thảo Nguyên
