Theo ghi nhận của các chuyên gia thì ở kiệt tác “Thiếu nữ bên hoa huệ”, với bố cục chặt chẽ, hoàn hảo, Tô Ngọc Vân đã tạo cho thị giác người xem chuyển dịch theo một vòng khép kín, khiến gương mặt thiếu nữ ghé vào bông hoa trở thành điểm nhấn nổi bật, thành trung tâm của bức tranh. Kết hợp với cách sử dụng màu điêu luyện, đặc biệt là màu trắng, Tô Ngọc Vân đã dựng lên một hình ảnh thiếu nữ mơ mộng và đài các…
Họa sĩ Tô Ngọc Vân ( 1908 – 1954 ) thuộc lớp sinh viên tiên phong của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ( khóa 1926 – 1931 ) và thuộc nhóm liệt sĩ ở đầu cuối quyết tử trong kháng chiến chống Pháp ( sau thắng lợi Điện Biên Phủ 40 ngày và trước ngày ký hiệp định Geneve chỉ hơn một tháng ). Tài năng của Tô Ngọc Vân được nhìn nhận cao ngay từ thời thuộc Pháp, mà ví dụ tiêu biểu vượt trội là việc ông đoạt Huy chương Vàng ở triển lãm thuộc địa Paris năm 1931. Sau Cách mạng Tháng Tám, uy tín của ông càng lên cao với việc ông được chính thể mới tin yêu giao trách nhiệm làm Hiệu trưởng tiên phong của Trường Mỹ thuật Nước Ta. Đến nay, họa sỹ, liệt sĩ Tô Ngọc Vân đã được Nhà nước truy tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất và Trao Giải Hồ Chí Minh về văn học thẩm mỹ và nghệ thuật .
Nhân 70 năm ngày ra đời kiệt tác “Thiếu nữ bên hoa huệ” của Tô Ngọc Vân, xin kể lại một số mẩu chuyện xoay quanh quá trình họa sĩ thực hiện bức tranh nói trên cũng như số phận long đong lận đận của nó từ bấy tới nay…
Nếu ai có dịp đi qua những shop tranh trên phố Nguyễn Thái Học ( TP.HN ) hẳn sẽ thuận tiện nhận thấy, trong số những bức tranh chép được bày bán ở đây, có hai bức Open nhiều nhất, một đại diện thay mặt cho thể loại tranh phong cảnh, một đại diện thay mặt cho tranh chân dung. Đó là bức ” Mùa thu vàng ” của danh họa Nga Isaac Levitan và bức ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” của danh họa Nước Ta Tô Ngọc Vân, người mà ngay từ những năm bốn mươi của thế kỷ trước đã được giới họa sỹ nước nhà suy tôn trong câu ” Nhất Trí, nhì Vân, tam Lân, tứ Cẩn ” ( Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Tường Lân, Trần Văn Cẩn ) ..
Kiệt tác ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” được Tô Ngọc Vân sáng tác vào năm 1943, khi ông đang giảng dạy tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương. Nguyên mẫu của bức tranh là cô Sáu, người từng nhiều lần đi vào tác phẩm của Tô Ngọc Vân, trong đó có bức ” Thiếu nữ với hoa sen “. Không chỉ ” hợp tác ” với Tô Ngọc Vân, cô Sáu còn là người mẫu cho nhiều họa sỹ nổi tiếng thời bấy giờ, như Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị … Theo những người cùng thời với họa sỹ Nguyễn Gia Trí cho biết, trong bức tranh sơn mài ” Thiếu nữ bên đầm sen ” của Nguyễn Gia Trí ( được thực thi vào năm 1940 ), trong tốp thiếu nữ Open ở TT bức tranh có một thiếu nữ tay cầm quạt. Đó chính là cô Sáu. Cũng giống như lần Open ở ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” hoặc ” Thiếu nữ bên hoa sen “, trong bức tranh này, cô Sáu liên tục vận bộ áo dài, cùng chúng bạn khoe thân hình thon thả giữa vạn vật thiên nhiên dào dạt .
 |
| Danh họa Tô Ngọc Vân cùng gia đình tại chiến khu Việt Bắc. |
Trở lại với siêu phẩm ” Thiếu nữ bên hoa huệ “. Bức tranh miêu tả cảnh một thiếu nữ mặc áo dài trắng đang nghiêng đầu một cách đầy duyên dáng, khơi gợi … về phía lọ hoa huệ trắng. Hình dáng cô gái phối hợp với những chi tiết cụ thể và sắc tố xung quanh đã tôn lên một vẻ đẹp thiếu nữ với nét buồn vương vấn, dịu nhẹ. Nó vừa tạo được một không khí tươi tắn, tươi mới, có gì đó ” tân thời ” nhưng cũng lại rất dân tộc bản địa, rất Hà thành. Phải chăng, đó là nguyên do mà bức tranh được cả dân ” Tây ” lẫn dân ta đều thích. Đặc biệt, đây cũng là một trong những bức tranh tiên phong của những họa sỹ Nước Ta trải qua sự phổ cập của mình đã góp thêm phần tôn vinh bộ áo dài truyền thống cuội nguồn .
Nhân đây cũng xin nói một chút ít về những bông hoa được gọi là hoa huệ trong bức tranh. Không phải không có bạn yêu thẩm mỹ và nghệ thuật vướng mắc rằng, tại sao bức tranh rành rành tên gọi ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” tuy nhiên những bông hoa trong tranh lại là hoa … loa kèn. Thật ra, những bông huệ cắm trong lọ bên cô gái không phải là loại hoa huệ bông nhỏ mà ta thường dùng để cắm trên ban thờ trong những ngày rằm mà là hoa huệ tây ( được gọi thông dụng dưới cái tên hoa loa kèn ). Loài hoa này, so với những Fan Hâm mộ Cơ đốc giáo là hình tượng của sự trinh trắng, đức hạnh .
Theo ghi nhận của các chuyên gia thì ở kiệt tác “Thiếu nữ bên hoa huệ”, với bố cục chặt chẽ, hoàn hảo, Tô Ngọc Vân đã tạo cho thị giác người xem chuyển dịch theo một vòng khép kín, khiến gương mặt thiếu nữ ghé vào bông hoa trở thành điểm nhấn nổi bật, thành trung tâm của bức tranh. Kết hợp với cách sử dụng màu điêu luyện, đặc biệt là màu trắng, Tô Ngọc Vân đã dựng lên một hình ảnh thiếu nữ mơ mộng và đài các. Tất nhiên, như người đời vẫn nói, mọi sự so sánh đều khập khiễng, song quả là, nàng “Thiếu nữ bên hoa huệ” trông thon gọn và quyến rũ hơn nàng “Thiếu nữ bên hoa sen”, dù rằng cả hai nàng đều cùng một nguyên mẫu và được vẽ bởi cùng một họa sĩ.
Ngay trong lần triển lãm tiên phong tại TP.HN, bức họa đã được nhiều người quan tâm. Năm 1945, ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” được tọa lạc tại Nhà Khai Trí Tiến Đức ( TP.HN ) cùng với tranh của Nguyễn Đỗ Cung, Lê Văn Đệ … Bác Hồ đã đến xem triển lãm này. Tại triển lãm, đã có hai người khách Nhật Bản ngỏ lời mua bức tranh, nhưng tác giả khước từ không bán .
Kiệt tác ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” quả là có số phận của một ” hồng nhan đa truân “. Theo GS-TS Tô Ngọc Thanh, trưởng nam của họa sỹ Tô Ngọc Vân kể lại thì : ” Khi mái ấm gia đình đi kháng chiến, bức tranh được để lại trong nhà chúng tôi ở ngõ Trại Khách, phố Khâm Thiên, nay là ngõ Thổ Quan. Đến khi độc lập trở về TP. Hà Nội thì nó đã trở thành chiếm hữu của nhà sưu tập nổi tiếng Đức Minh. Ông Đức Minh nói là ông mua lại bức tranh từ một người khác ” .
Bốn năm sau ngày tác giả bức vẽ quyết tử, Bảo tàng Mỹ thuật Nước Ta đã mượn ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” từ bộ sưu tập của nhà sưu tập Đức Minh để đưa đi tham gia ” Triển lãm mỹ thuật 12 nước XHCN ” tổ chức triển khai tại Liên Xô, Hungary, Ba Lan, Rumani … Đây là lần tiên phong ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” được ” xuất ngoại “. Ngay lập tức, Tô Ngọc Vân được báo chí truyền thông của những nước này ca tụng như một hiện tượng kỳ lạ của hội họa Nước Ta .
Sau khi triển lãm kết thúc, Bảo tàng Mỹ thuật Nước Ta có nhờ họa sỹ Nguyễn Văn Thiện chép lại bức tranh và treo ở đây, nhưng không ghi chú là tranh chép. Sau năm 1990, phiên bản này mới được gỡ bỏ bởi nỗ lực chỉ treo tranh bản chính của kho lưu trữ bảo tàng .
Được biết, năm 1965, nhà sưu tập Đức Minh có nhã ý nhượng hàng loạt số tranh, trong đó có ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” cho Bảo tàng Mỹ thuật Nước Ta chỉ với điều kiện kèm theo : Lập một gian tọa lạc riêng, ghi rõ nguồn gốc tranh của nhà sưu tập Đức Minh Tặng Kèm kho lưu trữ bảo tàng. Hẳn vì ý niệm ” không dính líu với tư sản ” nên Bảo tàng đã khước từ đề xuất này .
Sau khi ông Đức Minh tạ thế (vào năm 1983), bộ tranh được chia cho các con ông hưởng quyền thừa kế. Có người giữ được, nhưng cũng có người đem bán.
Họa sĩ Tô Ngọc Thành, con trai thứ của nhà danh họa cho biết : Khi nhận được tin về việc bức tranh nổi tiếng của bố mình sẽ được bán đấu giá, sợ hãi bức tranh bị đưa ra quốc tế, ông đã báo cho những cấp quản trị có tương quan biết, nhưng không thấy ai hồi âm ( có lẽ rằng Bảo tàng Mỹ thuật Nước Ta không dám mua vì theo qui định lúc đó, giá cao nhất dành cho một bức tranh chỉ là 2 nghìn USD ). Thế là siêu phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ này – trước là vào tay nhà sưu tập Hà Thúc Cần ( ông Cần mua lại từ mái ấm gia đình ông Đức Minh với giá 15.000 USD ), sau là bị ông Cần dùng kế đưa trót lọt ra quốc tế và bán lại bức tranh cho một khách ngoại bang, mặc kệ việc Nhà nước có qui định nghiêm cấm việc này …
Cũng theo ông Thành, trong cuốn ” 100 năm mỹ thuật đương đại Nước Ta ” do gallery Đông Sơn của ông Hà Thúc Cần ấn hành tại Nước Singapore có in ảnh bức ” Thiếu nữ bên hoa huệ “. Đây là bức sao chụp từ bản gốc. Còn thì tuyệt đại đa số những bức ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” mà người Nước Ta ta được … chiêm ngưỡng và thưởng thức, chiêm ngưỡng và thưởng thức từ mấy chục năm nay ( cả bức in trên logo triển lãm nhân 100 năm sinh Tô Ngọc Vân ) cũng chỉ là … tranh chép, trong đó có những phiên bản không như nhau .
Hội chứng ” Thiếu nữ bên hoa huệ ” giả còn khiến cho họa sỹ Tô Ngọc Thành ái ngại khi có lần, một nhà sưu tập tranh ở TP.HN nhờ ông tới thẩm định và đánh giá hộ bức tranh ” Thiếu nữ bên họa huệ ” mà ông ta mua được ở quốc tế với giá 200.000 USD xem thật giả tới đâu, họa sĩ Thành đã phủ nhận bởi ông sợ phải thêm một lần đương đầu với tranh giả, và điều quan trọng hơn : Ông sợ làm cho mọi kỳ vọng của nhà sưu tập tranh nói trên đổ sụp khi nói ra thực sự phũ phàng …
