Trong bài hát, có một phần nỗi đau riêng của gia đình
Là một giáo viên Sử, tôi thấy mình thật như mong muốn khi có nhiều lần gặp gỡ, chuyện trò với Nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn trong những sự kiện lớn về lịch sử dân tộc mà ông tham gia với góc nhìn là chứng nhân của lịch sử vẻ vang. Cuối năm 2019, trong 1 lần công tác làm việc tại Thành phố Hồ Chí Minh, tôi được nhạc sỹ mời đến nhà riêng của ông ở Quận Thủ Đức.
Tôi và ông đã trò chuyện với nhau không chỉ là một giáo viên Sử với 1 nhạc sỹ, mà là sự kết nối, sẻ chia giữa 2 thế hệ từ một nhân duyên: người dạy sử với người chép sử bằng những nốt nhạc, lời ca.
Ở cái tuổi gần 80, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn – tác giả của bài hát “ Bài ca không quên ” vẫn luôn minh mẫn không nguôi nhớ về những khoảng chừng khắc đau thương, những thời kỳ oanh liệt của hàng triệu người con đã chiến đấu và quyết tử cho Tổ quốc, trong đó có nỗi đau riêng của mái ấm gia đình ông. Khi nhắc đến hoàn cảnh ra đời của ca khúc “ Bài ca không quên ”, ông tâm sự : “ Trong bài hát, có một phần nỗi đau riêng của mái ấm gia đình tôi trong nỗi đau chung của quốc gia, nỗi đau xé lòng khi tôi mất đi đứa con gái mới 6 tháng tuổi và nỗi đau bí mật, dai dẳng của bà vợ Hồng Cúc ”. Ông sẻ chia : “ Năm 1964, con gái đầu của tôi chào đời. Cả hai vợ chồng cùng hoạt động giải trí bí hiểm trong rừng nên phải nuôi con trong điều kiện kèm theo cuộc chiến tranh vô cùng khó khăn vất vả, khó khăn vất vả. Một hôm, tôi đang đi công tác làm việc ở Bến Tre, vợ tôi dẫn đoàn cán bộ 18 chiến sỹ đi qua đoạn có địch phục kích ở vùng giáp ranh Tây Ninh. Sợ con khóc sẽ bị lộ, địch hoàn toàn có thể phát hiện ra đoàn của mình, vợ tôi đành chọn cách cho con bú và áp thật sâu con vào bầu ngực. Nào ngờ, khi trận càn của địch đã đi qua thì vợ ông phát hiện con gái đã bị ngạt thở. Cháu đã ra đi đau thương như vậy. Còn gì đau hơn nữa khi mất con rồi lại phải để lại một mình tấm thân bé nhỏ mới 6 tháng tuổi giữa rừng sâu trong đạn bom. Trong thời gian cuộc chiến tranh lúc đó, vợ chồng tôi không hề chôn cất cho con chu đáo được. Sau đó, rất nhiều lần trở lại mặt trận xưa nhưng tôi vẫn chưa tìm thấy phần mộ con gái mình nằm ở đâu. Tôi đã giấu nỗi đau này hơn nửa thế kỷ qua, mỗi khi có ai đến chơi và hỏi lại chuyện đó, tôi đều không dám để vợ vấn đáp ”. Nhạc sỹ nghẹn ngào nói. 
Sáng ngày 30.4.1975, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn, lúc đó đang cùng với những người bạn nghe tin qua Đài tiếng nói Nước Ta báo tin Hồ Chí Minh giải phóng, họ đã ôm lấy nhau mà cười trong nước mắt.
Viết cho tất cả sự hy sinh của những người con anh dũng vì Tổ quốc
Sẻ chia về hoàn cảnh lịch sử dân tộc, nguyên do sáng tác “ Bài ca không quên ”, nhạc sỹ xúc động kể : “ Những năm căng thẳng mệt mỏi sau biến cố đó và trong suốt 15 năm sau, tôi còn phải tận mắt chứng kiến nhiều sự quyết tử của đồng đội, chiến sỹ, đồng bào của mình. “ Bài ca không quên ” tôi viết cho tổng thể sự quyết tử của những người con can đảm vì Tổ quốc. Rất nhiều hoàn cảnh đau thương trong cuộc chiến tranh mà chỉ nghe kể lại thôi, tất cả chúng ta phải soi mình trong đó, để hiểu có độc lập ngày hôm nay, tất cả chúng ta đã mất nhiều mồ hôi, nước mắt và tính mạng con người, nên “ tôi không quên, không thể nào quên ”. Thời “ không quên ” ấy không chỉ là những kỷ niệm đẹp mà còn là nhiều ký ức đau đớn vì mất mát bởi cuộc chiến tranh. Không một vạt rừng nào trong khu địa thế căn cứ còn nguyên vẹn bởi đạn bom, hố bom chồng chéo lên hố bom. Rất nhiều lần mà người nhạc sỹ, chiến sỹ ấy không hề nhớ nổi phải tự tay mình đào huyệt giữa rừng già và còn rất nhiều đồng đội khác không còn thân xác sau những trận mưa bom. Vết thương lòng lớn nhất chẳng khi nào lành là nỗi đau mất đứa con gái đầu lòng mới chỉ 6 tháng tuổi của ông trong một lần đoàn cán bộ rơi vào ổ phục kích của địch.
Biến đau thương thành hành động, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn gác lại nỗi đau gia đình, cùng Đoàn văn công Giải phóng phục vụ chiến đấu khắp các chiến khu Nam bộ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Ông đã “kiêm” đủ nhiều vai của đoàn từ sáng tác đến biểu diễn, từ nhạc công ghi ta đến cả diễn viên cải lương “bất đắc dĩ”.
Liên tiếp trong nhiều năm “ không quên ” đó là nhiều chuyến lưu diễn ship hàng những đơn vị chức năng quân đội, dân công, du kích và đồng bào vùng giải phóng. Những đêm hành quân vựợt qua nhiều đầm lầy, những khu rừng già, con sông, con suối giữa mưa giông, nắng cháy, đổ nhiều mồ hôi và xương máu nhưng thật ấm cúng tình người, nghĩa đồng đội, tình quân dân. Hiểu cuộc sống của ông, hiểu những tháng năm chiến đấu ác liệt trong bom đạn càng luận giải thâm thúy tại sao ông lại sáng tác bài hát đó thành công xuất sắc đến như vậy, xúc động đến như vậy. Hiểu toàn cảnh lịch sử dân tộc ra đời của bài hát và những gì mà tác giả đã gửi gắm xúc cảm lòng mình trong bài hát để lý giải tại sao nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn lại liên tục dùng nhiều điệp từ, điệp ngữ “ không quên ”, “ không khi nào quên ” đến như vậy. Tất cả đến từ những “ lời mẹ ru con đêm đêm ”, là “ rừng lạnh sương đêm trăng suông ”, “ tháng ngày khó khăn vất vả ” ở những nơi “ đất rừng xứ lạ ”, “ những mùa nước đổ ”, để “ gót mòn hành quân quay quồng ”, “ em chống xuồng vượt qua pháo nổ ”, tuy trong “ bước đường hành quân đói lả ” nhưng vẫn “ gạo cầm hơi, một điếu thuốc cũng chia đôi ”, là cảm hứng về “ những người đã ngã ” của những người “ ôm súng giữ biên cương ” … 
Giáo viên dạy sử Trần Trung Hiếu và nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn
Người chép sử bằng âm nhạc
Sáng ngày 30.4.1975, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn lúc đó đang cùng với những người bạn từng ở mặt trận tụ tập trước Trường âm nhạc Nước Ta ngóng chờ tích tắc lịch sử vẻ vang và khi nghe tin qua Đài tiếng nói Nước Ta báo tin Hồ Chí Minh giải phóng, họ đã ôm lấy nhau mà cười trong nước mắt. Tất cả sự liên kết, xâu chuỗi của lịch sử dân tộc quốc gia và sự thưởng thức bằng chính cuộc sống của một nhạc sỹ sau khi miền Nam được giải phóng, quốc gia được thống nhất, ông đã đau đáu nỗi niềm, đã trăn trở nhiều suy tư mang theo những “ nỗi nhớ bát ngát ” với “ quê nhà, với bè bạn, với cả cuộc sống ”, để năm 1981, nhạc sỹ đã “ gửi trọn đời cho tổng thể ” vào ca khúc bất tử “ Bài ca không quên ”. Và “ Bài ca không quên ” cùng với rất nhiều ca khúc nổi tiếng khác như “ Tiếng hát dân công ” ( 1961 ), “ Qua sông ” ( 1963 ), “ Bài ca người nữ tự vệ TP HCM ” ( 1968 ) … và những ca khúc sáng tác sau năm 1975 như “ Nước Ta người ơi ” ( 1975 ), “ Đường tàu mùa xuân ” ( 1976 ) “ Thành phố tình yêu và nỗi nhớ ” ( 1980 ), “ Dấu chân phía trước ” ( 1981 ), “ Mùa xuân ’ ( 1983 ), “ Khát vọng ”, “ Đất nước ”, “ Sao biển ” ( 1985 ) … đã tạo nên bộ sưu tập khổng lồ cho hành trang hơn 50 năm bền chắc lao động và góp sức cho nghệ thuật và thẩm mỹ của một nhạc sỹ tài hoa. Sẽ không quá lời khi nói, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn là người chép sử bằng âm nhạc gắn liền với nhiều ca khúc đi cùng năm tháng. Bài hát “ Bài ca không quên ” càng khó quên hơn khi gắn liền với một bộ phim cùng tên và cũng là tên những chương trình thẩm mỹ và nghệ thuật “ Bài ca không quên ” của Truyền hình Quốc phòng đã dàn dựng rất thành công xuất sắc, tạo nên ấn tượng thâm thúy cho hàng triệu khán thính giả trong nhiều năm qua mỗi khi đến những dịp nghỉ lễ kỷ niệm 30/4, 27/7, 22/12. Theo tôi, thông điệp bình dị và thiêng liêng mà nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn đã gửi gắm và muốn gửi gắm, nhắc nhở những thế hệ con cháu sinh ra và lớn lên trong thời bình là cần phải biết nỗi đau của cuộc chiến tranh và phải biết trân quý nền tự do, cái ý nghĩa của độc lập, thống nhất nước nhà, cái tình của đồng đội, chiến sỹ, đồng bào mỗi khi nhắc đến sự kiện ngày 30.4 hàng năm. Thế hệ trẻ sinh ra khi quốc gia đã im tiếng súng, được suôn sẻ tận hưởng “ tích tắc bình yên ” đừng khi nào quên tổng thể những gì mà cha ông mình đã gian nan chiến đấu cho quê nhà, đã dũng mãnh quyết tử cho quốc gia, để tưởng niệm và tri ơn, để đừng khi nào quên những ký ức hào hùng, thiêng liêng ấy.
Trong lịch sử âm nhạc cách mạng Việt Nam, có những được- mất trong cuộc đời riêng hòa quyện với niềm vui, nỗi đau chung để làm nên những khúc hát ấm nồng tình người, tình đất nước.
Có những bài ca vừa sâu nặng một ký ức bi hùng, vừa bừng sáng niềm tin khát vọng không riêng gì của thế hệ từng tạo ra sự lịch sử dân tộc, tạo ra sự thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Với “ Bài ca không quên ”, nhạc sỹ Phạm Minh Tuấn đã hát lên với cả lòng mình, hát cho quê nhà, cho đồng đội và cho những người thân yêu của ông.
Thầy giáo Trần Trung Hiếu – THPT Chuyên Phan Bội Châu – Nghệ An
