TỔ CHỨC NÔNG THÔN – Di tích lịch sử – văn hoá Hà Nội

1.1. Tổ chức nông thôn theo huyết thống: Gia đình và Gia tộc

Những người cùng quan hệ huyết thống gắn bó mật thiết với nhau thành đơn vị chức năng cơ sở là GIA ĐÌNH và đơn vị chức năng cấu thành là GIA TỘC. Đối với người Nước Ta, gia tộc trở thành một cộng đồng gắn bó có vai trò quan trọng thậm chí còn còn hơn cả mái ấm gia đình : họ rất coi trọng những khái niệm tương quan đến gia tộc như trưởng họ, tộc trưởng, nhà thời thánh họ, từ đường, gia phả, ruộng kị, giỗ họ, giỗ tổ, mừng thọ … Không phải ngẫu nhiên mà trong tiếng Việt, khái niệm truyền thống cuội nguồn của Nước Ta là “ làng nước ”, còn “ nhà nước ” chỉ là sự sao phỏng khái niệm “ vương quốc ” của Trung Quốc .

Việt Nam, làng và gia tộc (họ) nhiều khi đồng nhất với nhau. Dấu vết hiện tượng “làng là nơi ở của một họ” còn lưu lại trong hàng loạt tên làng: Đặng Xá (nơi ở của họ Đặng), Ngô Xá, Đỗ Xá, Trần Xá, Nguyễn Xá, Châu Xá, Lê Xá… Trong làng, người Việt cho đến giờ vẫn thích sống theo lối đại gia đình: các cụ già rất lấy làm hãnh diện nếu họ đứng đầu một gia đình quần tụ được 3, 4 thế hệ (tam đại đồng đường, tứ đại đồng đường). Ở nhiều dân tộc ít người phổ biến tình trạng các thế hệ của một đại gia đình, một gia tộc ở tập trung dưới một mái nhà dài – loại nhà này có thể dài tới trên 30 mét, với số lượng thậm chí tới hơn trăm người.

Sức mạnh gia tộc bộc lộ ở ý thức đùm bọc, thương mến nhau. Người trong họ có nghĩa vụ và trách nhiệm nuôi nấng nhau về mặt vật chất : Sẩy cha còn chú, sẩy mẹ bú dì ; tương hỗ nhau về trí tuệ, niềm tin : Nó lú nhưng chú nó khôn ; và dìu dắt nhau, làm chỗ dựa cho nhau về chính trị : Một người làm quan, cả họ được nhờ .
Quan hệ huyết thống là quan hệ theo hàng dọc, theo thời hạn. Nó là cơ sở của tính tôn ti. Người Việt có mạng lưới hệ thống tôn ti trực tiếp rất chi li, phân biệt rạch ròi tới 9 thế hệ ( gọi là cửu tộc ) :

Hệ thống của tộc này thuộc loại rất ít gặp trên quốc tế, bởi lẽ trong tiếng Việt, tổng thể những thế hệ đều biểu lộ bằng những từ đơn tiết, điều đó cho thấy sự phân biệt này có nguồn gốc rất truyền kiếp. Trong khi đó, ở những ngôn từ phương Tây chỉ phân biệt 1 thế hệ phía trên và 1 – 2 thế hệ phía dưới ; những thế hệ xa hơn được diễn giải bằng từ ghép, so sánh tiếng Anh : father ( cha ) – grandfather ( ông ) – great-grandfather ( cụ ) – forefather ( cụ kị ). Ngay cả tiếng Nước Trung Hoa cũng vậy :

Tôn ti gián tiếp ( con chú con bác, đồng đội họ ) cũng được lao lý rất khắt khe ; những cụ thường dạy con cháu : Xanh đầu con nhà bác, bạc đầu con nhà chú ; Bé bằng củ khoai, cứ vai mà gọi …
Tính tôn ti dẫn đến mặt trái là óc gia trưởng. Tổ chức nông thôn theo huyết thống đi theo hướng ngày càng coi trọng vai trò của mái ấm gia đình hạt nhân, nuôi dưỡng tính tư hữu .

1.2. Tổ chức nông thôn theo địa bàn cư trú: Xóm và Làng

Những người sống gần nhau có khuynh hướng link ngặt nghèo với nhau. Sản phẩm của lối link này là khái niệm LÀNG, XÓM .
Việc tổ chức triển khai nông thôn theo địa phận cư trú chính là bước thứ hai trong lịch sử dân tộc tăng trưởng của làng xã Nước Ta : Khi công xã thị tộc tan rã và chuyển thành công xuất sắc xã nông thôn thì những thành viên của làng không riêng gì gắn bó với nhau bằng những quan hệ máu mủ mà còn gắn bó cả bằng những quan hệ sản xuất. Tuy nhiên, những quan hệ sản xuất này ở Nước Ta cũng khác hẳn phương Tây .
Ở phương Tây, những mái ấm gia đình sống gần nhau cũng có quan hệ với nhau, nhưng họ sống theo kiểu trang trại, quan hệ lỏng lẻo, phần lớn mang đặc thù xã giao. K. Marx đã từng nhận xét một cách dí dỏm rằng nông thôn phương Tây là “ cái bao tải khoai tây ” ( mà trong đó mỗi mái ấm gia đình là một củ khoai tây ! ) .
Ở Nước Ta thì khác :
– Thứ nhất, để đối phó với môi trường tự nhiên tự nhiên, phân phối nhu yếu cần đông người của nghề trồng lúa nước mang tính thời vụ, dân cư Nước Ta truyền thống lịch sử không chỉ cần đẻ nhiều mà còn làm đổi công cho nhau .
– Thứ hai, để đối phó với thiên nhiên và môi trường xã hội ( nạn trộm cướp … ), cả làng phải hợp sức mới có hiệu suất cao. Chính thế cho nên mà người Nước Ta link với nhau ngặt nghèo tới mức bán bạn bè xa, mua láng giềng gần. Nguyên tắc này bổ trợ cho nguyên tắc Một giọt máu đáo hơn ao nước lã : Người Nước Ta không hề thiếu được đồng đội họ hàng, nhưng đồng thời cũng không hề thiếu được bà con hàng xóm .
Cách tổ chức triển khai nông thôn theo địa phận cư trú dựa trên quan hệ hàng ngang, theo khoảng trống. Nó là nguồn gốc của tính dân chủ, bởi lẽ muốn giúp sức nhau, muốn có quan hệ vĩnh viễn thì phải tôn trọng, bình đẳng với nhau. Đó là hình thức dân chủ sơ khai, dân chủ làng mạc ; trong lịch sử dân tộc, nền dân chủ nông nghiệp này có trước nền dân chủ tư sản của phương Tây. Tính dân chủ bình đẳng kéo theo mặt trái là thói phụ thuộc, ỷ lại và thói đô kị, cào bằng .

1.3. Tổ chức nông thôn theo nghề nghiệp và sở thích: Phường, Hội

Trong một làng, phần nhiều người dân đều làm nông nghiệp ; tuy nhiên nhiều làng có những bộ phận dân cư sinh sống bằng nghề khác, họ link ngặt nghèo với nhau, khiến cho nông thôn Nước Ta có thêm một nguyên tắc tổ chức triển khai thứ ba là tổ chức triển khai theo nghề nghiệp, tạo thành đơn vị chức năng gọi là PHƯỜNG. Ở nông thôn hoàn toàn có thể gặp hàng loạt phường như phường gốm làm sành sứ, phường nề làm nghề xây đắp, phường chài làm nghề đánh cá, phường vải làm nghề dệt vải, rồi những phường nón, phường giấy, phường mộc, phường thợ tiện, phường đúc đồng …
Bên cạnh phường để link những người cùng nghề, ở nông thôn Nước Ta và lan rộng ra ra là xã hội Nước Ta nói chung, còn có HỘI là tổ chức triển khai nhằm mục đích link những người cùng sở trường thích nghi, nụ cười, đẳng cấp và sang trọng : Hội tư văn link những quan văn cùng làng, hội văn phả link những nhà nho trong làng không ra làm quan, hội võ phả link những người theo nghề võ, hội bô lão link những cụ ông, hội chư bà link những cụ bà đi chùa, rồi còn hội tổ tôm, hội chọi gà, hội cờ tướng, v.v. P. và hội rất gần nhau, nhưng phường thì mang đặc thù trình độ sâu hơn và khi nào cũng số lượng giới hạn trong quy mô nhỏ .
Cũng giống như tổ chức triển khai nông thôn theo địa phận cư trú, tổ chức triển khai theo nghề nghiệp và sở trường thích nghi là sự link theo chiều ngang, vì vậy đặc trưng của phường hội là tính dân chủ – những người cùng phường hội có nghĩa vụ và trách nhiệm tương hỗ trợ giúp lẫn nhau .

1.4. Tổ chức nông thôn theo truyền thống nam giới: Giáp

Đây là hình thức tổ chức triển khai có lẽ rằng Open muộn sau này. Nó tạo nên cái đơn vị chức năng gọi là GIÁP. Đứng đầu giáp là ông cai giáp ( câu đương ) ; giúp việc cho cai giáp là những ông lềnh – lềnh nhất, lềnh hai, lềnh ba ( từ chữ lệnh mà ra ) .
Đặc điểm của giáp là :
( a ) chỉ có đàn ông tham gia ;
( b ) mang đặc thù “ cha truyền con nối ”, cha ở giáp nào thì con cũng vào giáp ấy. Trong nội bộ giáp phân biệt ba lớp tuổi đa phần : ti ấu ( từ nhỏ đến 18 tuổi ), đinh ( hoặc tráng : đinh = đứa ; tráng = khỏe mạnh ) và lão .
Vinh dự tối cao của thành viên hàng giáp là lên lão. Thông thường tuổi lên lão là 60. Tuy nhiên, nhiều làng có lệ riêng pháp luật tuổi lên lão là 55 hoặc 50. Thậm chí có làng còn hạ tuổi lên lão xuống 49 ( bởi lẽ 49 thường là tuổi hạn, tổ chức triển khai lên lão sớm cho chắc như đinh ). Lên lão là lên ngồi chiếu trên, được cả giáp, cả làng trọng vọng. Cách tổ chức triển khai nông thôn theo “ giáp ” sinh ra muộn, nhưng nó lại thiết kế xây dựng trên nguyên tắc trọng tuổi già là truyền thống lịch sử rất truyền kiếp. Sở dĩ như vậy là vì, khác với những nền văn hóa truyền thống gốc du mục trọng sức mạnh, dân cư nông nghiệp sống nhờ vào nhiều vào vạn vật thiên nhiên cần những người giàu kinh nghiệm tay nghề – điều chỉ có được ở tuổi già .
Ở những dân tộc bản địa miền núi, nơi hầu hết không chịu ảnh hường của văn hóa truyền thống Trung Hoa, từ ngàn xưa cho đến tận thời nay già làng, hội đồng già làng vẫn nắm hàng loạt quyền hành. Ở vùng người Việt ( miền xuôi ), quyền hành thực sự trong làng đã được chuyển giao cho lớp trẻ hơn ; tuy nhiên, truyền thống cuội nguồn trọng lão vẫn được duy trì – người ta vẫn kính lão đắc thọ ; kính già, già để tuổi cho. Khi làng có việc, những cụ già tùy theo tuổi tác, được ngồi ngang hàng với những quan viên chức sắc ; lao lý thông dụng là những cụ già 60 tuổi ngang với tú tài, 70 tuổi ngang với cử nhân, 80 tuổi ngang với tiến sỹ. Có nơi tôn xưng gọi những cụ già là quan lão. Vị trí do tuổi tác mang lại gọi là xỉ tước ( xỉ = răng, gãy răng là tín hiệu của tuổi già ) hoặc thiên tước ( tước vị trời cho ) .
Giáp là một tổ chức triển khai mang tính hai mặt – nó vừa được tổ chức triển khai theo chiều dọc ( theo lớp tuổi ), lại vừa được tổ chức triển khai theo chiều ngang ( những người cùng làng ). Cho nên, một mặt, giáp mang tính tôn ti, nó là một môi trường tự nhiên tiến thân bằng tuổi tác : Sống lâu lên lão làng ; mặt khác, giáp lại cũng có tính dân chủ : toàn bộ mọi thành viên cùng lớp tuổi đều bình đẳng như nhau, cứ đến tuổi ấy thì sẽ có vị thế ấy .

1.5. Tổ chức nông thôn theo đơn vị hành chính: Thôn và Xã

Về mặt hành chính, làng được gọi là XÃ ( nhiều lúc một xã cũng hoàn toàn có thể gồm vài làng ), xóm được gọi là THÔN ( nhiều lúc một thôn cũng thể gồm vài xóm ). Nông thôn Nam Bộ còn có ấp ( ấp là xã thôn lập ra ở nơi mới khai khẩn hoặc thôn ở khác biệt ) .
Trong xã, sự phân biệt rõ ràng nhất là phân biệt dân chính cư và dân ngụ cư ( còn gọi là dân nội tịch và dân ngoại tịch ). Dân chính cư là dân gốc ở làng ấy, còn dân ngụ cư là dân từ nơi khác đến trú ngụ. Sự phân biệt này rất là gắt gao : dân chính cư có đủ mọi quyền hạn, còn dân ngụ cư luôn bị khinh rẻ. Sự trái chiều này không phải là con đẻ của chính sách phong kiến như người ta thường nghe mà chính là loại sản phẩm của chính sách văn hóa truyền thống nông nghiệp : đó là một phương tiện đi lại duy trì sự không thay đổi của làng xã. Nó nhằm mục đích hạn chế việc người nông dân bỏ làng đi ra ngoài, cũng như hạn chế không cho người ngoài vào sống ở làng. Bất kì ai, ở bất kể làng nào, nếu bỏ làng mình ra đi thì sẽ không đâu dung nạp, sẽ rơi vào thân phận đáng sự của dân ngụ cư .

Người ta lại cũng hay nói tời việc người Việt Nam đời đời kiếp kiếp gắn bó với làng quê, với “quê cha đất tổ”, với nơi “chôn nhau cắt rốn” như một thứ tình yêu quê hương đặc biệt. Thực ra, đó không phải là cái gì khác mà chính là một hệ quả của sự phân biệt dân chính cư và dân ngụ cư được điều khiển một cách vô thức bởi nhu cầu ổn định làng xã: người ta sợ rơi vào thân phận dân ngụ cư nên không dám đi đâu. Ngày nay, khi sự phân biệt đó không còn, các cụ, mặc dù về tình cảm văn gắn bó với quê cha đất tổ, đã hoàn toàn có thể yên tâm rời bỏ làng quê đi theo con cháu vào sống nơi thành phố.

Việc phân biệt dân chính cư và dân ngụ cư như một công cụ để duy trì sự không thay đổi của làng xã còn biểu lộ rõ ở những điều kiện kèm theo được cho phép chuyển dân ngụ cư thành dân chính cư. Muốn chuyển thành dân chính cư, dân ngụ cư phải thoá mãn 2 điều kiện kèm theo : đã cư trú ờ làng từ 3 đời trở lên và phải có một chút ít điền sản ( gia tài dưới dạng ruộng đất ). Điều kiện thứ nhất bảo vệ rằng con cháu kẻ ngụ cư đã yên tâm với đời sống ờ đây. Điều kiện thứ hai đăm bảo sự gắn bó với đất đai – ruộng đất không do gì bỏ vào túi mà mang theo như tiền tài được
Dân chính cư trong xã chia làm 5 hạng :

1. Chức sắc gồm những người đỗ đạt hoặc có phẩm hàm;
2. Chức dịch gồm những người đang làm việc trong xã;
3. Lão gồm những người thuộc hạng lão trong các giáp;
4. Đinh gồm trai đinh trong các giáp;
5. Ti ấu là hạng trẻ con của các giáp.

Hai hạng trên cùng – chức sắc, chức dịch ( và một phần hạng thứ ba – những người cao tuổi nhất trong hạng lão ) tạo thành một bộ phận gọi là quan viên hàng xã. Quan viên hàng xã thường lại chia thành ba nhóm : kì mục, kì dịch ( lí dịch ) và kì lão. Nhóm kì lão gồm có những người cao tuổi nhất trong xã đóng vai trò tư vấn cho Hội đồng kì mục. Nhóm kì mục ( ở miền Bắc và Trung gọi là Hội đồng kì mục, do Tiên chỉ và Thứ chỉ đứng đầu ; ở những thôn ấp miền Nam sau này gọi là Hội tề, do Hương cả đứng đầu ) có nghĩa vụ và trách nhiệm tranh luận tập thể và quyết định hành động những việc làm của xã. Nhóm kì dịch, hay lí dịch, thường do Hội đồng kì mục cử ra, có trách nhiệm thi hành một quyết định hành động của Hội đồng kì mục .
Trực tiếp thao tác. tiếp xúc với dân, với quan trên là lí dịch. Đối tượng quản lí hầu hết của lí dịch là ba hạng dân bên dưới – lão, đinh và ti ấu – đó chính là ba lớp tuổi nằm trong những giáp, do những giáp quản lý. Chính nhờ biết dựa vào giáp như một tổ chức triển khai truyền thống lịch sử trọn vẹn tự nguyện và rất không thay đổi ( do mang tính cha truyền con nối ) nên cỗ máy hành chính của những làng xã Nước Ta truyền thống rất gọn nhẹ. Đứng đầu ban lí dịch này là lí trưởng hay xã trưởng ) ; dưới ông ta có phó lí ( giúp việc ), hương trưởng ( lo việc công ích ) và trương tuần ( hay xã tuần, lo việc bảo mật an ninh tuần phòng ). Phương tiện quản lí đa phần của lí dịch chỉ có hai loại sổ : sổ đinh và sổ điền : một tay nắm nhân lực ( trai đinh ), và một tay nắm kinh tế tài chính ( ruộng đất ) .
Cách thức tổ chức triển khai hộ máy hành chính xã thôn Nước Ta như vậy đã được hình thành từ từ như một mẫu sản phẩm lịch sử vẻ vang của quy trình tăng trưởng văn hóa truyền thống dân tộc bản địa .

1.6. Tính cộng đồng và tính tự trị – hai đặc trưng cơ bản của nông thôn Việt Nam:

1.6.1. Việc tổ chức nông thôn đồng thời theo nhiều nguyên tắc khác nhau tạo nên tính cộng đồng làng xã. Tính cộng đồng là sự liên kết các thành viên trong làng lại với nhau, mỗi người đều hưởng tới những người khác – nó là đặc trưng dương tính, hướng ngoại.

Sản phẩm của tính cộng đồng ấy là một tập thể làng xã mang tính tự trị : làng nào biết làng ấy, những làng sống sót khá khác biệt với nhau và phần nào độc lập với triều đình phong kiến. Mỗi làng là một “ VƯƠNG QUỐC ” nhỏ khép kín với lao lý riêng ( mà những làng gọi là hương ước ) và “ tiểu triều đình ” riêng ( trong đó hội đồng kì mục là cơ quan lập pháp, lí dịch là cơ quan hành pháp ; nhiều làng tôn xưng bốn cụ cao tuổi nhất làng là tứ trụ. Sự khác biệt đó tạo nên truyền thống lịch sử phép vua thua lệ làng. Tình trạng này bộc lộ quan hệ dân chủ đặc biệt quan trọng giữa nhà nước phong kiến với làng xã ở Nước Ta .
Ông Phạm Văn Đồng từng nhận định và đánh giá : “ Trong lịch sử dân tộc truyền kiếp của dân tộc bản địa, làng vừa có tính đẳng cấp và sang trọng phong kiến ( = tôn ti ), vừa có tính cộng đồng ( = dân chủ ) rất đáng quý. Lúc bấy giờ câu nói “ Phép vua thua lệ làng ” có cái đạo lí chân chính của nó biểu lộ một dạng dân chủ mà phải biết nhìn với con mắt lịch sử dân tộc thì mới thấy hết ý nghĩa độc lạ ” .
Trải qua những triều đại, nhà nước phong kiến luôn tìm cách nắm chặt cỗ máy xã thôn nhưng luôn thất bại. Cố gắng lớn nhất là vào đời Trần Thái Tông ( 1225 – 1258 ), nhà nước cử ra những “ xã quan ” đại diện thay mặt cho quyền lợi và nghĩa vụ của chính quyền sở tại TW vế nắm cạnh cỗ máy làng xã nhưng đến đời Trần Thuận Tôn ( 1388 – 1397 ) thì phải bãi bỏ. Đời Lê, cố gắng nỗ lực này lại được tái diễn ( Lê Thánh Tông đổi “ xã quan ” thành “ xã trưởng ” ), nhưng tử thế kỉ XV trở đi, triều đình lại phải lùi bước xã trường trả về cho dân cử .
Ý đồ này được lặp lại một lần thứ ba dưới thời Pháp thuộc : Năm 1904 ở Nam Kì và 1921 ở Bắc Kì, thực dân Pháp ban bố những nghị định nhằm mục đích cải tổ lại cỗ máy hành chính cấp xã ( gọi là Chính sách Cải lương hương chính ). Nhưng, cũng như những lấn trước, cuộc cái tổ này cũng không tránh khỏi thất bại, vì vậy năm 1927 chính quyền sở tại thực dân phải ban bố một nghị định có chiếu cố nhiều hơn đến cơ cấu tổ chức cố truyền và năm 1941 thì vai trò của dân làng trong việc tổ chức triển khai cỗ máy hành chính địa phương lại được nới rộng hơn nữa. Năm 1905, sau 5 năm rưỡi giữ chức Toàn quyền Đông Dương, Paul Doumer trong cuốn hồi kí của mình đã rút ra Kết luận : “ Theo tôi, duy trì toàn vẹn, thậm chí còn tăng cường cách tổ chức triển khai cũ kĩ mà tất cả chúng ta đã thấy, là một điều tốt. Theo cách tố chức này thì mỗi làng xã sẽ là một nước cộng hòa nhỏ, đốc lập trong số lượng giới hạn những quyền lợi và nghĩa vụ địa phương. Đó là một tập thế được tổ chức triển khai rất ngặt nghèo, rất có kỉ luật, và rất có nghĩa vụ và trách nhiệm so với chính quyền sở tại cấp trên về cá thể những thành viên của nó ” .
Tính cộng đồng và tính tự trị chính là hai đặc trưng bao trùm nhất, quan trọng nhất của làng xã ; chúng sống sót song song như hai mặt của một yếu tố .

1.6.2. Biểu tượng truyền thống của tính cộng đồng là sân đình – bến nước – cây đa.

Làng nào cũng có một CÁI ĐÌNH. Đó là hình tượng tập trung chuyên sâu nhất của làng về mọi phương diện. Trước hết, nó là một TT hành chính, nơi diễn ra mọi việc làm quan trọng, nơi hội họp, thu sưu thu thuế, nơi giam giữ và xử tội phạm nhân … Thứ đến, đình là một TT văn hóa truyền thống, nơi tổ chức triển khai những hội hè, siêu thị nhà hàng ( do vậy mà có từ khét tiếng ), nơi hiểu diễn chèo tuồng. Đình còn là một TT rề mặt tôn giáo : Thế đất, hướng đình được xem là quyết định hành động vận mệnh cả làng ; đình cũng là nơi thờ thần Thành Hoàng bảo trợ cho dân làng. Cuối cùng, đình là một TT về mặt tình cảm : Nói đến làng là nghĩ đến cái đình với tổng thể những tình cảm gắn bó thân thương nhất : Qua đình ngả nón trông đình, đình bao nhiêu ngói thương minh bấy nhiêu …
Có người cho rằng đình có nguồn gốc Nước Trung Hoa. Thực ra, nó chỉ là một tên gọi mới, phổ cập trong người Việt miền xuôi để chỉ một khái niệm cũ, một kiến trúc truyền thống lịch sử rất truyền kiếp mà cho đến tận thời nay vẫn còn sống sót vời tên gọi nhà rông. Nhà rông và đình chỉ là những tên gọi khác nhau của cùng một khái niệm, chúng có cùng tính năng và kiểu kiến trúc, là hậu thân của những ngôi nhà làng thời Hùng Vương với sàn cao và mái cong hình thuyền mà ta vẫn thấy khắc trên những trống đồng. Đình làng Đình Bảng ( Bắc Nunh ) làm vào thế kỉ XVIII vần theo lối nhà sàn .
Do tác động ảnh hưởng của trung Hoa, đình từ chỗ là nơi tập trung chuyên sâu của tổng thể mọi nghi từ từ chỉ còn là chốn lui tới của đàn ông. Bị đẩy ra khỏi đình, phụ nữ quần tụ lại nơi BẾN NƯỚC ( ở những làng không có sông chảy qua thì có GIẾNG nước ) – chỗ hàng ngày chị em gặp nhau cùng rửa rau, vo gạo, giặt giũ, chuyện trò .
CÂY ĐA cổ thụ mọc sum sê ở đầu làng, gốc cây có miếu thờ khi nào cũng khói hương nghi ngút – đó là nơi quy tụ của thánh thần : thần cây da, ma cây gạo, cú cáo cây đề ; Sợ thần sợ cả lây da. Cây đa, gốc cây có quán nước, còn là nơi nghỉ chân gặp gỡ chỉ những người đi làm đồng, những khách qua đường … Nhờ khách qua đường, gốc cây đa trở thành cánh hành lang cửa số liên thông làng với quốc tế bên ngoài .
Biểu tượng truyền thống cuội nguồn của tính tự trị là LŨY TRE. Rặng tre bao kín quanh làng, trở thành một thứ thành lũy bền vững và kiên cố bất khả xâm phạm : đốt không cháy, trèo không được, đào đường hầm thì vướng rễ không qua ( chính vì thế mà tiếng Việt gọi rặng tre là luỹ, thành luỹ ). Luỹ tre là một đặc thù quan trọng làm cho làng xóm phương Nam khác hẳn ấp lí Nước Trung Hoa có thành quách đắp bằng đất phủ bọc .
Tính cộng đồng và tính tự trị là hai đặc trưng nền tảng, chúng là nguồn gốc sản sinh ra hàng loạt ưu điểm và điểm yếu kém về tính cách của người Nước Ta :

1.6.3. Tính cộng đồng nhấn mạnh vào SỰ ĐỒNG NHẤT. Do đồng nhất (cùng hội cùng thuyền, cùng cảnh ngộ) cho nên người Viết Nam luôn sẵn sàng đoàn kết giúp đỡ lẫn nhau, coi mọi người trong cộng đồng như anh chị em trong nhà: tay đứt ruột xót, chị ngã em nâng; là lành đùm lá rách… Do đồng nhất (giống nhau) cho nên người Việt Nam luôn có tính tập thể rất cao, hòa đồng vàocuộc sống chung. Sự đồng nhất (giống nhau) cũng chính là ngọn nguồn của nếp sống dân chủ – bình đẳng bộc lộ trong các nguyên tắc tổ chức nông thôn theo địa bàn cư trú, theo nghề nghiệp, theo giáp.

Mặt khác, lại cũng chính do như nhau mà ở người Nước Ta, ý thức về con người cá thể bi thủ tiêu : Người Việt luôn hòa tan vào những mối quan hệ xã hội ( với người này là em, người kia là cháu, với người khác nữa là anh / chị … ), xử lý xung đột theo lối hòa cả làng. Điều này khác hẳn với truyền thống cuội nguồn phương đây, nó con người được rèn luyện ý thức cá thể từ nhỏ .
Sự giống hệt ( giống nhau ) còn dẫn đến chỗ người Nước Ta hay dựa dâm, ỷ lại vào tập thể : Nước trôi thì bè trôi, Nước nổi thì thuyền nổ. Tệ hại hơn nữa là thực trạng Cha chung không ai khóc ; lắm sãi không ai ngừng hoạt động chùa … Cùng với thói lệ thuộc, ỷ lại là tư tưởng cầu an ( an phận thủ thường ) và cả nể, làm gì cũng sợ rút dây động rừng nên có việc gì thường chủ trương đóng cửa bảo nhau …
Một điểm yếu kém trầm trọng thứ ba là thói cào bằng, đố kị, không muốn cho ai hơn mình ( để cho tổng thể đều giống hệt, giống nhau ! ) : Xấu đều hơn tốt lõi ; Khôn độc không bằng ngốc đàn ; Chết một đống còn hơn sống một người …
Những thói xấu có nguồn gốc từ tính cộng đồng này khiến cho ở Nước Ta, khái niệm “ giá trị ” trở nên rất là tương đối ( nó khẳng định chắc chắn đặc thù tính chủ quan của lối tư duy nông nghiệp ) : Cái tốt, nhưng mà tốt riêng rẽ thì trở thành xấu ( khôn độc không bằng ngốcđàn ) ; ngược lại, cái xấu, nhưng là xấu tập thể thì trở nên thông thường : Toét mắt là tại hướng đình, Có làng cùng toét, riêng mình đâu !

1.6.4. Tính tự trị chú trọng nhấn mạnh vào SỰ KHÁC BIỆT. Khởi đầu là sự khác biệt của cộng đồng (làng, họ) này so với cộng đồng (làng, họ) khác. Sự khác biệt – cơ sở của tính tự trị – tạo nên tinh thần tự lập cộng đồng: mỗi làng, mỗi tập thể phải tự lo liệu lây môi việc. Vì phải tự lo liệu, nên người Việt Nam có truyền thống, đầu tắt mặt tối, bán mặt cho đất bán lưng cho trời. Nó cũng tạo nên lết sông tự cấp tự túc: mỗi làng tự đáp ứng mọi nhu cầu cho cuộc sống của làng mình; mỗi nhà có vườn rau, chuồng gà, ao cá – tự đảm bảo nhu cầu về ăn; có bụi tre, rặng xoan, gốc mít – tự đảm bảo nhu cầu về ở.

Mặt khác, cũng chính do nhấn mạnh vấn đề vào sự độc lạ – cơ sở của tính tự trị – mà người Nước Ta có thói xấu là óc tư hữu ích kỷ Bè ai người nấy chống ; Ruộng ai người nấy đắp bờ ; Ai có thân người nấy lo, ai có bò người nấy giữ, Thân trâu trâu lo, thân bò bò liệu … Óc tư hữu ích kỉ phát sinh ra từ tính tự trị của làng xã Việt và đã luôn bị chính người Việt phê phán : Của mình thì giữ bo bo. Của người thì để cho bò nó ăn ; Của người bồ tát, lúa mình buộc lạt …

Thói xấu thứ hai có nguồn gốc từ tính tự trị là óc bè phái, địa phương cục bộ, làng nào biết làng ấy, chỉ lo vun vẹn cho địa phương mình: Trống làng nào làng nấy đánh, Thánh làng nào làng nấy thờ; Trâu ta ăn cỏ đồng ta; Ta về ta tắm ao ta, dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn…

Một biểu lộ thứ ba của tính độc lạ – cơ sở của tính tự trị – là óc gia trưởng – tôn ti : Tính tôn ti, mẫu sản phẩm của nguyên tắc tổ chức triển khai nông thôn theo huyết thống, tự thân nó không phải là xấu, nhưng khi nó gắn liền với óc gia trưởng, tạo nên tâm lí quyền huynh thế phụ, áp đặt ý muốn của mình cho người khác, tạo nên tư tưởng thứ bậc phi lí : Sống lâu lên lão làng ; Áo mặc không qua khỏi đầu, thì nó trở thành một lực cản đáng sợ cho sự tăng trưởng xã hội, nhất là khi mà thói mái ấm gia đình chủ nghĩa vẫn đang là một căn bệnh lan tràn .
Đặc điểm thiên nhiên và môi trường sống lao lý đặc tính tư duy. Cả hai lao lý tính cách của dân tộc bản địa. Cuộc sống nông nghiệp lúa nước và lối tư duy biến chứng, như ta đã biết, dẫn đến sự hình thành nguyên lí âm khí và dương khí và lối ứng xử nước đôi. Cho nên đặc thù nước đôi chính là một đặc thù tính cách của dân tộc bản địa Việt. Người Việt đồng thời vừa có ý thức đoàn kết tương hỗ lại vừa có óc tư hữu, ích kỉ và thói cào bằng ; vừa có tính tập thể hòa đồng lại vừa có óc bè phái, địa phương ; vừa có nếp sống dân chủ bình đắng lại vừa có óc gia trưởng tôn ti ; vừa có ý thức tự lập lại vừa xem nhẹ vai trò cá thể ; vừa có tính cần mẫn và nếp sống tự cấp tự cung tự túc lại vừa có thói lệ thuộc, ỷ lại. Tất cả những cái tết và cái xấu ấy cứ đi thành từng cặp và đều sống sót ở người Nước Ta ; bởi lẽ tổng thể đều bắt nguồn từ hai đặc trưng gốc trái ngược nhau là tính cộng đồng và tính tự trị. Tùy lúc tùy nơi mà mặt tốt hoặc mặt xấu sẽ được phát huy : Khi đứng trước những khó khăn vất vả lớn, những rủi ro tiềm ẩn đe doạ sự sống còn của cả cộng đồng thì cái nổi lên sẽ là niềm tin đoàn kết và tính tập thể ; nhưng khi rủi ro tiềm ẩn ấy qua đi rồi thì thói tư hữu và óc bè phái địa phương hoàn toàn có thể lại nổi lên .
Hits : 52336

Source: https://vvc.vn
Category : Vì Cộng Đồng