1. Những giá trị văn hóa của lễ hội truyền thống
Lễ hội truyền thống một loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian tổng hợp, vừa độc đáo, vừa phong phú. Có thể coi lễ hội là hình ảnh thu nhỏ của nền văn hóa dân gian, với các hình thức văn học (truyền thuyết, thần thoại, thần tích, thần phả, văn tế, văn bia, ca dao hò vè…); nghệ thuật biểu diễn (diễn xướng, sân khấu, dân ca, dân vũ, dân nhạc…); tôn giáo, phong tục và tín ngưỡng (nghi lễ, nghi thức, trò chơi, trò diễn dân gian, tục lệ, thờ cúng, đức tin…).
Lễ hội gắn bó với làng xã, địa điểm, vùng đất như một thành tố không hề thiếu vắng, nhằm mục đích thỏa mãn nhu cầu nhu yếu tâm linh và củng cố ý thức cộng đồng. Nhiều yếu tố văn hóa truyền thống niềm tin được lễ hội bảo lưu và trao truyền từ đời này sang đời khác, trở thành di sản văn hóa truyền thống vô giá của dân tộc bản địa. “ Hội lễ là nơi bảo tồn, tích tụ văn hóa truyền thống của nhiều thời kỳ lịch sử dân tộc, trong quá khứ, dồn nén lại cho đương thời ” ( 1 ). Hiện nay, lễ hội là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, giúp cho thế hệ ngày hôm nay hiểu được công lao của cha ông và thêm tự hào về truyền thống lịch sử của quê nhà, quốc gia .
Chứa đựng và phản ánh nhiều mặt của đời sống kinh tế tài chính, văn hóa truyền thống, xã hội, lễ hội là chỗ dựa niềm tin để mỗi người hướng về tổ tông, dòng tộc, về quốc tế tâm linh và gắn bó với vạn vật thiên nhiên, từ đó thêm thăng hoa trong một không khí vui tươi, trang nghiêm, vừa trần tục, vừa rất linh. Rõ ràng, lễ hội là hoạt động và sinh hoạt cộng đồng để mỗi người cùng nhau chuẩn bị sẵn sàng lễ vật và trò diễn, đi dạo, giao cảm, tận hưởng những giá trị văn hóa truyền thống vật thể và phi vật thể .
Những giá trị của lễ hội được bộc lộ trên 1 số ít mặt sau :
Giá trị cố kết cộng đồng: lễ hội thuộc về một cộng đồng người nhất định, “có thể được xem như sự phản chiếu sinh động của truyền thống, bản sắc văn hóa cộng đồng cũng như là biểu tượng của tinh thần cố kết cộng đồng làng xã được hun đúc qua thời gian”(2). Mỗi cộng đồng hình thành và tồn tại trên cơ sở gắn kết địa vực và sở hữu tài nguyên, lợi ích kinh tế (cộng hữu), gắn kết số mệnh chịu sự chi phối của một lực lượng siêu nhiên (cộng sinh), gắn kết nhu cầu đồng cảm trong các hoạt động sáng tạo và hưởng thụ văn hóa (cộng cảm)… Bất kể một lễ hội nào, dù là lễ hội nông nghiệp, lễ hội lịch sử, suy tôn các vị thần linh hay anh hùng dân tộc thì bao giờ cũng là lễ hội của một cộng đồng; biểu dương các giá trị văn hóa và sức mạnh của cộng đồng trên mọi bình diện, là chất kết dính tạo nên sự cố kết cộng đồng. Như vậy, tính cộng đồng và cố kết cộng đồng là nét đặc trưng và là giá trị văn hóa tiêu biểu nhất của lễ hội.
Giá trị giáo dục: lễ hội là quá trình sân khấu hóa đời sống xã hội, mô phỏng, tái hiện sinh động các nhân vật, sự kiện lịch sử đã diễn ra trong quá khứ dưới hình thức lễ tế, diễn xướng, trò diễn dân gian. Giá trị giáo dục của lễ hội được thể hiện trong tính hướng về cội nguồn. “Tất cả mọi lễ hội cổ truyền đều hướng về nguồn cội. Đó là nguồn cội tự nhiên mà con người vốn từ đó sinh ra… Hơn thế nữa hướng về nguồn đã trở thành tâm thức của con người Việt Nam”(3). Điều đó nhắc nhở mọi người trong cộng đồng những bài học về đạo lý, truyền thống cha ông, về lịch sử làng, lịch sử dân tộc. Lễ hội là hoạt động văn hóa tinh thần thể hiện tình cảm con người với tổ tiên, thần thánh để cầu mong mọi lực lượng siêu nhiên che chở, phù hộ. Con người đến với lễ hội là đến với lòng thành kính tổ tiên và các bậc tiền nhân, nhắc nhở mọi người nhớ đến bổn phận và trách nhiệm của mình với ông bà, tổ tiên, dòng tộc… Do vậy, lễ hội có giá trị lớn trong việc giáo dục đạo đức, giáo dục truyền thống lịch sử của làng bản, quê hương, đất nước.
Giá trị văn hóa tâm linh: trong quá trình lao động sáng tạo, để đáp ứng nhu cầu cuộc sống của mình, con người không chỉ biến đổi cải tự nhiên để tạo ra sản phẩm văn hóa, mà còn hòa mình vào với thế giới hữu hình và vô hình trong tự nhiên. Không ít người bất lực trước một sự việc nào đó và họ phải nhờ tới sự che chở của một sức mạnh siêu nhiên, của tổ tiên, dòng tộc, các vị thần linh… cầu mong cuộc sống được bình an, sức khỏe và thành đạt. Nhờ có lễ hội, các cộng đồng dân cư mới có dịp thỏa mãn đời sống tâm linh, có được những giây phút thiêng liêng, giao cảm, hồ hởi đầy tinh thần cộng đồng. “Đó là trạng thái thăng hoa từ cuộc sống hiện thực, vượt lên trên đời sống hiện thực”(4).
Đối với dân cư Nước Ta, lễ hội có sức hấp dẫn, mê hoặc, trở thành nhu yếu và khát vọng cần được cung ứng, bởi “ trải qua những hình thức bộc lộ của mình, lễ hội trở thành một hiện tượng văn hóa tổng hợp làm thỏa mãn nhu cầu nhu yếu văn hóa truyền thống tâm linh và tâm ý vật chất của con người ” ( 5 ). Khi con người đến với lễ hội, được tắm mình trong dòng nước mát đầu nguồn của văn hóa truyền thống dân tộc bản địa, tận thưởng những tích tắc thiêng liêng, chính là lúc họ được sống những giờ phút giao cảm hồ hởi đầy niềm tin cộng đồng. Như vậy, lễ hội với những hình thức cúng tế, dâng lễ vật, cầu nguyện thần linh … đã hàm chứa giá trị văn hóa truyền thống tâm linh .
Giá trị sáng tạo và hưởng thụ văn hóa tinh thần: khi tham gia vào lễ hội, con người được sáng tạo, hóa thân thành văn hóa, văn hóa làm biến đổi con người. Đây chính là quá trình trao truyền văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong các lễ hội, nhân dân là người đứng ra tổ chức, sáng tạo, tái hiện các sinh hoạt văn hóa cộng đồng và hưởng thụ các giá trị văn hóa tâm linh. Khi tất cả mọi người chìm vào không khí thiêng liêng, hứng khởi của lễ hội thì khoảng cách giữa con người dường như không còn, mọi người cùng nhau sáng tạo và hưởng thụ văn hóa. Trong quá trình giao cảm với thế giới thiêng liêng bí ẩn, ai cũng có đức tin và mong muốn sự chứng giám của thế giới tâm linh về thái độ thành kính của mình. Hàng năm, vào các mùa lễ hội, mọi người cùng nhau hành hương, chiêm bái về cái thiêng và như vậy lễ hội lại nảy sinh ra những giá trị văn hóa mới mang tính thời đại.
Giá trị bảo tồn, làm giàu và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc: lễ hội là một hình thức tái hiện quá khứ thông qua các hoạt động tế lễ, các trò diễn sinh động hấp dẫn như tế lễ, rước, trang phục, văn tế, trò diễn dân gian, dân ca, dân vũ… Các hoạt động ấy không những tái hiện cuộc sống mà còn góp phần giữ gìn và bảo tồn văn hóa dân tộc. Lễ hội với những hình thức, nội dung phản ánh đầy đủ, sinh động đời sống vật chất và tinh thần của xã hội trong một giai đoạn lịch sử cụ thể, đã tác động mạnh mẽ và sâu sắc tới toàn thể cộng đồng làng xã, vùng miền, dân tộc, quốc gia, tùy theo tính chất và mức độ của lễ hội ấy. Đặc trưng của lễ hội là tính truyền miệng. Những sự kiện lịch sử, đời sống xã hội được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua dịp lễ hội hàng năm. Và như vậy, lễ hội góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc ngay trong chính tâm thức của cộng đồng.
Giá trị kinh tế: giá trị của lễ hội không chỉ ở phương diện văn hóa mà còn ở giá trị kinh tế. Bởi, lễ hội còn là sản phẩm độc đáo của du lịch, tạo nên môi trường du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn, nhân tố tạo nên sự thư giãn, những ứng xử văn hóa. Không khí vui tươi, linh thiêng của ngày lễ hội làm cho mỗi người trút bỏ được những lo âu, phiền muộn của cuộc sống đời thường, thúc đẩy quá trình lao động sáng tạo, sống nhân ái và yêu thương nhau hơn. Lễ hội là một sản phẩm đặc biệt, mang lại giá trị kinh tế cao, là điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế và giới thiệu, truyền bá những đặc sắc văn hóa của dân tộc, vùng miền cho du khách trong và ngoài nước. Như vậy, lễ hội tự mang trong mình giá trị kinh tế đặc biệt, kinh tế du lịch văn hóa tâm linh.
2. Hạn chế trong việc bảo tồn, phát huy lễ hội truyền thống hiện nay
Hiện nay, có hai quan điểm, đó là bảo tồn nguyên vẹn và bảo tồn thừa kế. Bảo tồn nguyên vẹn là “ giữ lại, không để bị mất đi, không để bị đổi khác, biến hóa hay biến thái … ” ( 6 ). Bảo tồn thừa kế là bảo tồn trên cơ sở thừa kế những giá trị độc lạ của quá khứ, nhằm mục đích khơi dậy ý thức, niềm tự hào của cộng đồng và phát huy những giá trị. Đây là cây cầu để tất cả chúng ta đưa lễ hội về với cộng đồng, giúp cho thế hệ trẻ thời điểm ngày hôm nay hiểu biết hơn về lễ hội với những giá trị văn hóa truyền thống rực rỡ của nó. Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, việc bảo tồn và phát huy lễ hội lúc bấy giờ đang sống sót nhiều hạn chế .
Việc Phục hồi những lễ hội một cách tràn ngập, thậm chí còn sân khấu hóa một cách rơi lệch, áp đặt một số ít quy mô định sẵn bắt chước nhau máy móc … khiến lễ hội trở nên nghèo nàn, đơn điệu, trần tục và mang nặng tính hình thức, phô trương. Việc trùng tu một số ít di tích lịch sử còn sơ sài, thiếu trấn áp, thậm chí còn làm biến dạng di tích lịch sử, cảnh sắc xung quanh di tích lịch sử bị xâm hại. Nhiều di tích lịch sử sau một thời hạn dài không được chăm sóc trùng tu, bị sử dụng sai mục tiêu, dẫn đến xuống cấp trầm trọng nghiêm trọng, thậm chí còn bị hủy hoại. Công việc phục dựng di tích lịch sử không được nhận thức một cách đúng mức, dẫn đến phá vỡ cảnh sắc di tích lịch sử, thậm chí còn biến dạng di tích lịch sử gốc …
Bản chất của lễ hội là phong phú, mang cốt cách, sắc thái riêng, nhằm mục đích hút khách thập phương. Tuy nhiên, lúc bấy giờ 1 số ít lễ hội đang bị nhất thể hóa, đơn điệu hóa, hội làng nào, vùng nào cũng na ná như nhau, làm mất đi tính phong phú khiến hành khách cảm thấy nhàm chán và không còn hứng thú đi chơi hội nữa. Hệ quả là vừa ảnh hưởng tác động xấu đi tới chủ thể văn hóa truyền thống, vừa khiến cho hành khách hiểu xô lệch về nền văn hóa truyền thống dân tộc bản địa .
Trong những lễ hội lúc bấy giờ Open không ít hoạt động giải trí mang tính kinh doanh thương mại hóa, tận dụng tín ngưỡng tâm linh để thu lợi bất chính, ép buộc, bắt chẹt người đi trẩy hội. Đặc biệt, việc tận dụng tín ngưỡng để buôn thần bán thánh, đặt lễ, khấn vái thuê, bói toán, đặt những hòm công đức tràn ngập, tạo dựng những di tích lịch sử mới để thu tiền … đang có khunh hướng ngày càng tăng, làm xấu đi nét đẹp của lễ hội. Thực trạng này không chỉ sống sót ở những lễ hội có quy mô lớn, mà còn len lỏi ở những lễ hội của nhiều vùng quê hẻo lánh .
Một số lễ hội có khuynh hướng trần tục hóa, không còn giữ được tính thiêng, tính thăng hoa và ngôn từ hình tượng. Ngoài ra, việc dâng hương, đốt nhiều vàng mã gây tốn kém và ô nhiễm thiên nhiên và môi trường cũng là những hiện tượng kỳ lạ thông dụng trong những lễ hội .
Hiện nay, trong những lễ hội, một số ít hủ tục và tệ nạn xã hội như nạn cờ bạc, hút sách, chè chén phung phí, mê tín dị đoan dị đoan … đang có khunh hướng ngày càng tăng, làm vẩn đục bầu không khí rất linh, trong lành của ngày hội và ảnh hưởng tác động đến thiên nhiên và môi trường văn hóa truyền thống của cộng đồng .
3. Một số giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị lễ hội cổ truyền hiện nay
Để bảo tồn và phát huy giá trị của lễ hội truyền thống xin nêu 1 số ít giải pháp sau :
Công tác tuyên truyền và giáo dục cần được chú trọng và đi trước một bước nhằm mục đích nâng cao nhận thức cho nhân dân về những giá trị văn hóa truyền thống, lịch sử dân tộc của lễ hội, trân trọng, gìn giữ và dữ thế chủ động phát huy những giá trị đó trong đời sống cộng đồng. Bên cạnh đó, cần có giải pháp đơn cử so với những hoạt động giải trí mê tín dị đoan dị đoan và những tệ nạn xã hội đang sống ký sinh trong lễ hội ; thiết kế xây dựng những quy tắc về tổ chức triển khai và tham gia lễ hội theo đặc thù của từng vùng, từng địa phương ; phát huy vai trò của những tổ chức triển khai, đoàn thể người cao tuổi, người trẻ tuổi, phụ nữ, cựu chiến binh … trong việc tổ chức triển khai lễ hội ; nêu gương người tốt, việc tốt trong việc tham gia tổ chức triển khai và quản trị lễ hội, góp thêm phần làm cho người dân ý thức về quyền hạn và nghĩa vụ và trách nhiệm của họ so với bảo tồn lễ hội .
Tăng cường công tác làm việc quản trị nhà nước, hoàn thành xong những thể chế pháp luật, chủ trương, đưa ra những chế tài tương thích, để giải quyết và xử lý những vi phạm, nhằm mục đích kiểm soát và điều chỉnh hành vi của những tổ chức triển khai, cá thể so với việc bảo tồn, tôn vinh và phát huy lễ hội truyền thống. Cần có sự phân định rõ ràng nghĩa vụ và trách nhiệm của những cấp trong quản trị, bảo tồn lễ hội và di tích lịch sử, không để thực trạng những lễ hội tăng trưởng tự phát, lai căng, làm mất đi giá trị văn hóa truyền thống của lễ hội truyền thống. Tăng cường kiểm tra, giám sát, nắm diễn biến, biến hóa đang diễn ra trong thực tiễn, kịp thời kiểm soát và điều chỉnh, uốn nắn để lễ hội tăng trưởng, nhưng vẫn giữ được hồn cốt của lễ hội truyền thống cuội nguồn .
Khuyến khích các nghệ nhân, những người cao tuổi hiểu biết về các nghi lễ, các trò chơi dân gian truyền lại cho hậu thế; khẩn trương quy hoạch và tiến hành bảo tồn các lễ hội, những mỹ tục cổ truyền đang có nguy cơ bị mai một.
Việc góp vốn đầu tư kinh tế tài chính cho những lễ hội cần được coi là cấp thiết trong quá trình lúc bấy giờ, nhằm mục đích tôn vinh những giá trị di sản, truyền thống cuội nguồn dân tộc bản địa và những anh hùng lịch sử dân tộc. Bên cạnh việc khai thác, phát huy ý thức tự nguyện của cộng đồng duy trì và bảo tồn lễ hội, cần có chủ trương chăm sóc tương hỗ kinh phí đầu tư từ ngân sách nhà nước ở những cấp, để lễ hội tạo ra nhiều giá trị văn hóa truyền thống rực rỡ, có năng lực lôi cuốn khách du lịch, mang lại quyền lợi kinh tế tài chính cho địa phương .
Phát triển quy mô du lịch văn hóa truyền thống lễ hội và mở những lớp huấn luyện và đào tạo nâng cao nhiệm vụ về quản trị lễ hội. Trang bị cho người làm du lịch quan điểm, đường lối, quy định và những văn bản pháp quy về lễ hội, nhấn mạnh vấn đề việc tổ chức triển khai và quản trị lễ hội như một hiện tượng văn hóa .
Các giá trị văn hóa truyền thống của lễ hội cần được tôn vinh và phát huy dưới góc nhìn kinh tế tài chính du lịch để lôi cuốn sự chăm sóc ngày càng tăng của hành khách trong nước và quốc tế, coi đây là nguồn tài nguyên để tăng trưởng du lịch. Vì thế, mỗi lễ hội phải tạo ra được sự mê hoặc đặc trưng, với những nội dung, hình thức đa dạng chủng loại, phong phú mang đậm sắc thái vùng miền. Bên cạnh mỗi lễ hội đơn lẻ cần có kế hoạch tổ chức triển khai một số ít lễ hội lớn, trọng điểm, có sự góp vốn đầu tư thích đáng nhằm mục đích lôi cuốn, cung ứng nhu yếu về du lịch tâm linh, thăm quan, nghiên cứu và điều tra, cùng những dịch vụ khác .
Lễ hội là mẫu sản phẩm văn hóa truyền thống kết tinh truyền kiếp trong tiến trình lịch sử dân tộc của cộng đồng dân cư. Việc tổ chức triển khai tốt lễ hội đã góp thêm phần làm phong phú và đa dạng đời sống văn hóa truyền thống niềm tin của nhân dân ; tăng tình đoàn kết cộng đồng, góp thêm phần thiết kế xây dựng nếp sống văn hóa truyền thống ở những địa phương ; trong toàn cảnh lúc bấy giờ, rất cần liên tục tăng nhanh xã hội hóa những hoạt động giải trí bảo tồn và khai thác lễ hội ; phát huy vai trò làm chủ của nhân dân trong góp vốn đầu tư, trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử và tổ chức triển khai lễ hội trên cơ sở những giải pháp quản trị tương thích, tiêu chuẩn đơn cử để nâng cao ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm của cộng đồng dân cư trong việc giữ gìn, phát huy giá trị của lễ hội, góp thêm phần vào công cuộc kiến thiết xây dựng nền văn hóa truyền thống đậm đà truyền thống của dân tộc bản địa .
_______________
1. Viện Văn hóa dân gian, Lễ hội cổ truyền, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1992, tr.24.
2. Ngô Đức Thịnh, Lê Hồng Lý, Về tín ngưỡng lễ hội và sự phát triển xã hội hiện nay, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 1-1997, tr.35-39.
3. Ngô Đức Thịnh, Về tín ngưỡng và lễ hội cổ truyền, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2007, tr.343.
4, 5. Ngô Đức Thịnh, Những giá trị của lễ hội cổ truyền trong đời sống xã hội hiện nay, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 3-2001, tr.8.
6. Nguyễn Thị Mỹ Liêm, Bảo tồn và phát huy hay kế thừa và phát triển văn hóa dân tộc trong nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, trong 60 năm đề cương văn hóa Việt Nam (1943-2003), Viện Văn hóa Thông tin xb, Hà Nội, 2004, tr.269.
Nguồn : Tạp chí VHNT số 345, tháng 3-2013
Tác giả : Phạm Văn Xây
Đánh giá post
