A. DÀN BÀI
1. Mở bài
Trong thơ thời chống Mĩ, chủ đề quốc gia vốn là chủ đề bao trùm. Những cảm nhận về quốc gia của những nhà thơ trẻ thời kỳ này có những nét riêng không liên quan gì đến nhau mang dấu ấn của sự thưởng thức bằng chính đời sống của mình.
Trong sự cảm nhận về đất nước của các nhà thơ trẻ thời chống Mĩ, tư tưởng về nhân dân là vấn đề cốt lõi.
Đất nước là chương V trong trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm. Cái riêng không liên quan gì đến nhau, độc lạ của đoạn thơ này là sự cảm nhận, phát hiện về quốc gia trong một cái nhìn tổng hợp, toàn vẹn, mang đậm tư tưởng nhân dân, sử dụng đa dạng chủng loại những yếu tố của vãn hóa, văn học dân gian một cách phát minh sáng tạo và rất thích hợp với tư tưởng nhân dân của tác phẩm.
2. Thân bài
a. Cảm nhận về quốc gia Đoạn thơ về quốc gia mở màn một cách rất bình dị, tạo một sự thân thiện, thân thương mà không khởi đầu một cách sang chảnh. Đất nước ở ngay trong đời sống của mỗi mái ấm gia đình tất cả chúng ta, từ lời kể chuyện của người mẹ, miếng trầu của bà, những phong tục tập quán quen thuộc cho đến tình nghĩa thủy chung của cha mẹ, hạt gạo ta ăn hàng ngày, cái kèo cái cột trong nhà … Tiếp đó là sự cảm nhận quốc gia từ những phương diện địa lí, lịch sử dân tộc. Tác giả sử dụng phát minh sáng tạo những yếu tố của ca dao, thần thoại cổ xưa dân gian. Có lúc lấy lại từng phần của câu ca dao, nhưng phần lớn là sử dụng ý, hinh ảnh tạo nên hình tượng thơ mới, vừa thân mật vừa mới mẻ và lạ mắt. Ý thơ dẫn đến điểm tập trung chuyên sâu những tâm lý, xúc cảm về quốc gia, cũng là điểm mấu chốt của tư tưởng : Đất nước không ở đâu xa mà kết tinh, hóa thân trong đời sống của mỗi con người. Đoạn thơ kết thúc bằng một lời nhắn nhủ với thế hệ trẻ về nghĩa vụ và trách nhiệm với quốc gia, tuy là đoạn thơ chính luận nhưng người đọc không cảm thấy là những lời “ giáo huấn ” mà chỉ như một lời tự nhủ, tự dặn mình, chân thành, tha thiết … b. Tư tưởng quốc gia của nhân dân Tư tưởng cơ bản của phần này là tư tưởng quốc gia của nhân dân. Đây là điểm quy tụ mọi cách nhìn về quốc gia trong phần này, cũng là góp phần của Nguyễn Khoa Điềm làm thâm thúy thêm ý niệm về quốc gia của thơ chống Mĩ.
3. Kết bài
Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm góp thêm một thành công xuất sắc trong dòng thơ về quốc gia thời chống Mĩ, làm thâm thúy thêm nhận thức về nhân dân và quốc gia. Thành công của bài Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm còn là việc tạo ra rrnột không khí, một giọng điệu, một khoảng trống nghệ thuật và thẩm mỹ riêng.
B. BÀI LÀM
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu vượt trội cho thế hệ trẻ những năm chống Mĩ – thế hệ có những góp phần điển hình nổi bật cho thơ ca Nước Ta những năm này, đã đem đến cho thơ lời nói trữ tình của tuổi trẻ ( Lê Anh Xuân, Nguyễn Mĩ, Bằng Việt, Xuân Quỳnh, Vũ Quần Phương, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Duy, Nguyễn Khoa Điềm, Thanh Thảo, Hữu Thinh … ). Trong thơ của lớp nhà thơ này điển hình nổi bật lên sự tự ý thức của tuổi trẻ về vai trò, nghĩa vụ và trách nhiệm của mình trong cuộc chiến đấu và sự tự ý thức thâm thúy về quốc gia, về nhân dân qua những thưởng thức của chính mình. Trong thơ thời chống Mĩ, chủ đề quốc gia vốn là chủ đề bao trùm. Những cảm nhận về quốc gia của những nhà thơ trẻ thời kỳ này có nhửng nét riêng không liên quan gì đến nhau mang dấu ấn cùa sự thưởng thức bằng chính đời sống của mình. Lĩnh vực thơ có những tác phẩm tiêu biểu vượt trội như Tre Nước Ta của Nguyễn Duy, Lửa đèn của Phạm Tiến Duật, trường ca Những người đi tới biển của Thanh Thảo, Đường tới thành phố của Hữu Thỉnh … Trong sự cảm nhận về quốc gia của những nhà thơ trẻ thời chống Mĩ, tư tưởng về nhân dân là yếu tố cốt lõi : Nhân dân là người tạo dựng nên quốc gia, là người gánh chịu những gian lao, làm ra chiến công vĩ đại mà rất là thầm lặng, vô danh. Đất nước là chương V trong trường ca Mặt đường khát vọng : sự thức tỉnh của thế hệ trẻ ớ những thành thị miền Nam, và rộng ra, sự tự nhận thức của tuổi trẻ Nước Ta trong những năm cuộc chiến tranh này là đi đến sự lựa chọn quyết định hành động : đứng về phía nhân dân, Tổ quốc, san sẻ vận mệnh và nghĩa vụ và trách nhiệm với dân tộc bản địa trong cuộc đâu tranh thiêng liêng để giải phóng và bảo vệ quốc gia. Cái riêng không liên quan gì đến nhau, độc lạ của đoạn thơ này là sự cảm nhận, phát hiện về quốc gia trong một cái nhìn tống hợp, toàn vẹn, mang đậm tư tưởng nhân dân, sử dụng phong phú và đa dạng những yếu tố của văn hóa truyền thống, văn học dân gian một cách phát minh sáng tạo và rất thích hợp với tư tưởng nhân dân của tác phẩm. Đoạn thơ về quốc gia mở màn một cách rất bình dị, tạo một sự thân thiện, thân thiện mà không khởi đầu một cách sang trọng và quý phái. Đất nước ở ngay trong đời sống của mỗi mái ấm gia đình tất cả chúng ta, từ lời kể chuyện của người mẹ, miếng trầu của bà, những phong tục tập quán quen thuộc ( tóc mẹ thì bới sau đầu ) cho đến tình nghĩa thủy chung của cha mẹ, hạt gạo ta ăn hàng ngày, cái kèo cái cột trong nhà .. Tất cả những điều đó làm cho quốc gia trở thành cái thân thiện, thân thiện, bình dị trong đời sống hằng ngày của con người : Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi Đất nước có trong những cái “ ngày xửa rất lâu rồi ” mẹ thường hay kể. Đất nước mở màn với miếng trầu giờ đây bà ăn Đất nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc. Tiếp đó là sự cảm nhận quốc gia từ những phương diện địa lí, lịch sử dân tộc. Tác giả khai thác những thành tố của quốc gia. Việc tìm về từ gốc của từ quốc gia là để khai thác cách ý niệm có nét riêng không liên quan gì đến nhau của dân tộc bản địa ta về khái niệm này. Ở nhiều ngôn từ khác, quốc gia thường được cấu trúc từ những gốc là nơi sinh, quê nhà … Nhưng trong tiếng Việt, quốc gia gồm hai yếu tố hợp thành “ đất ” và “ nước ”. Cách truy lùng từ góc, cách “ chiết tự ” hoàn toàn có thể dẫn đến rủi ro tiềm ẩn hiểu sai lầm ý nghĩa, hoặc máy móc giản đơn khi lý giải những khái niệm khoa học. Nhưng ở đây, tư duy nghệ thuật và thẩm mỹ được cho phép cách nghiên cứu và phân tích và cảm nhận theo những phương diện khoảng trống và thời hạn, địa lí và lịch sử dân tộc ( Thời gian đằng đẵng – Không gian bát ngát ). Từ lịch sử một thời Lạc Long Quân và Âu Cơ, thần thoại cổ xưa Hùng Vương và ngày giỗ Tổ đã nói lên chiều sâu lịch sử vẻ vang của quốc gia Nước Ta. Về mật khoảng trống địa lí, quốc gia không chỉ là núi sông, rừng bể ( con chim Phượng Hoàng … con cá Ngư ông … ), mà còn là cái khoảng trống rất thân thiện với đời sống mỗi người. “ Đất là nơi anh đến trường, Nước là nơi em tắm, Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khãn trong nỗi nhớ thầm ” – Và cũng là khoảng trống sống sót của hội đồng dân tộc bản địa qua bao thế hệ ( Những ai đã khuất. Những ai giờ đây. Yêu nhau và sinh con đẻ cái. Gánh vác phần người đi trước để lại. Dặn dò con cháu chuyện tương lai … ). Tác giá sử dụng phát minh sáng tạo những yếu tố của ca dao, truyền thuyết thần thoại dân gian. Có lúc lấy lại từng phần của câu ca dao, nhưng phần lớn là sử dụng ý, hình ảnh tạo nên hình tượng thơ mới, vừa thân mật vừa mới mẻ và lạ mắt ( cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn … Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm … ). Trên chiều rộng của khoảng trống địa lí và chiều dài của thời hạn lịch sử vẻ vang, quốc gia được cảm nhận như sự thống nhất những phương diện văn hóa truyền thống, truyền thống lịch sử, phong tục, cái hàng ngày và cái vĩnh hằng, trong đời sống mỗi cá thể và cả hội đồng … Đến đây, ý thơ dần đến điểm tập trung chuyên sâu những tâm lý, xúc cảm về quốc gia, cũng là điểm mấu chốt của tư tưởng, phần một của bài :
Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước. Đất nước không ở đâu xa mà kết tinh, hóa thân trong đời sống của mỗi con người. Sự sống mỗi cá thể không chỉ là riêng của cá thể mà còn là của quốc gia, bởi mỗi cuộc sống đều được thừa kế những di sản văn hóa truyền thống niềm tin và vật chất của dân tộc bản địa, của nhân dân, mồi cá thể phải có nghĩa vụ và trách nhiệm gìn giữ, tăng trưởng nó, truyền lại cho những thê hệ tiếp theo. Đoạn thơ kết thúc bằng một lời nhắn nhủ với thế hệ trẻ về nghĩa vụ và trách nhiệm với quốc gia, tuy là đoạn thơ chính luận nhưng người đọc không cảm thấy là những lời “ giáo huấn ” mà chỉ như một lời tự nhủ, tự dặn mình, chân thành, tha thiết … Em ơi em, Đất Nước là máu xương của mình Phải biết gắn bó và san sẻ Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở Làm nên Đất Nước muôn đời … Tư tưởng cơ bản của phần này là tư tưởng quốc gia cùa nhân dân. Đây là điểm quy tụ mọi cách nhìn về quốc gia trong phần này, cũng là góp phần của Nguyễn Khoa Điềm làm thâm thúy thêm ý niệm về quốc gia của thơ chống Mĩ. Cách nhìn của tác giả về những thắng cảnh, về địa lí là một cách nhìn có chiều sâu và là một phát hiện mới lạ ( đoạn đầu của phần hai, từ “ Những người vợ nhớ chồng … ” đến “ Những cuộc sống đã hóa núi sông ta ” ). Những cảnh sắc vạn vật thiên nhiên kì thú ( núi Vọng Phu, núi Con Cóc, núi Con Gà hay hòn Trống Mái … ) gắn liền với con người, được tiếp đón, cảm thụ qua tâm hồn và lịch sử vẻ vang dân tộc bản địa. Nếu không có người vợ chờ chồng qua những cuộc cuộc chiến tranh và li biệt thì cũng không có sự cảm nhận về núi Vọng Phu, cũng như thế, nếu không có thần thoại cổ xưa Hùng Vương dựng nước thì cũng không hề có sự cảm nhận như vậy về vẻ hùng vĩ cua vùng núi đồi xung quanh đền vua Hùng … ). Đoạn thơ bằng cách quy nạp hàng loạt hiện tượng kỳ lạ để đưa đến một khái niệm thâm thúy : “ Và ờ dâu trên khắp ruộng đồng gò bãi, chẳng mang một hình dáng, một ao ước, một lối sống ông cha. Ôi quốc gia sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy, những cuộc sống đã hóa núi sông ta … ”. Khi nghĩ về bốn nghìn năm của quốc gia, nhà thơ không điểm lại những triều đại, những anh hùng nổi tiếng mà nhấn mạnh vấn đề đến vô vàn những con người vô danh, bình dị : Có biết bao người con gái, con trai Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi Họ đã sống và chết, Giản dị và bình tâm Không ai nhớ mặt đặt tên Nhưng họ đã làm ra Đất Nước. Tiếp đó bài thơ khai triển thêm ý này : Những con người vô danh và bình dị ấy đã giữ gìn và truyền lại cho những thế hệ sau mọi giá trị văn hóa truyền thống, văn minh tinh thần và vật chất của quốc gia, của dân tộc bản địa : hạt lúa, ngọn lửa, lời nói, ngôn từ dân tộc bản địa, cả tên xã, tên làng … Họ cũng là những người khi “ có ngoại xâm thì chống ngoại xâm, có nội thù thì vùng lên vượt mặt ” : Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng Họ truyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cúi Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân. Nói đến quốc gia và dân tộc bản địa là nói đến chủ quyền lãnh thổ chủ quyền lãnh thổ và vãn hóa. Nhưng tổng thể những giá trị đó lại được tạo nên bởi người, bởi nhàn dân. Trong từng tấc đất, từng di tích lịch sử lịch sử vẻ vang, từng câu hò xứ sở, quan họ quê nhà … đâu đâu cũng hiện lên bóng hình nhân dân – giá trị cao nhất trong mỗi giá trị. Mạch tâm lý của bài thơ dần đến tư tưởng cốt lõi. Điểm quy tụ và cũng là cao điểm của xúc cảm trữ tình ở cuối đoạn trích này. “ Để Đất Nước này là Đất Nước Nhân dân ”. Cũng từ điểm này tất cả chúng ta hiểu thêm những ý thơ trên. Và khi nói đến quốc gia của Nhân dân, một cách tự nhiên, tác giả trở lại với nguồn nhiều mẫu mã xinh xắn của văn hóa truyền thống, văn học dân gian mà tiêu biểu vượt trội là trong ca dao. vẻ đẹp niềm tin của nhân dân, hơn đâu hết, có thề tìm thấy trong ca dao, dân ca, truyện cổ tích. “ Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại cổ xưa ”. Câu thơ gồm hai vế song song, đồng đẳng là một cách định nghĩa về quốc gia … thật đơn giản và giản dị mà cũng thật độc lạ. Trong cả kho tàng ca dao, dân ca, ở đây tác giả chỉ tinh lọc ba câu để nói về ba phương diện quan trọng nhất của truyền thống cuội nguồn nhân dân, dân tộc bản địa : thật say đắm trong tình yêu ( yêu em từ thuở trong nôi ), quý trọng tình nghĩa ( quý công cầm vàng những ngày lặn lội ) nhưng cũng thật kinh khủng trong căm thù và chiến đấu ( trổng tre đợi ngày thành gậy, đi trả thù mà không sợ vĩnh viễn … ). Chúng ta gặp lại cách vận dụng ca dao dân ca một cách phát minh sáng tạo, không lặp lại nguyên văn mà chỉ sử dụng ý và hình ảnh của câu ca dao, vần gợi nhớ đến câu ca dao nhưng lại trở thành một câu, một ý thơ gắn bó trong mạch thơ của bài. Tư tưởng quốc gia của nhân dân thật ra đã có từ trong lịch sử vẻ vang rất lâu rồi. Những nhà tư tưởng lớn, những nhà văn lớn của dân tộc bản địa đã từng nói lên nhận thức về vai trò của nhân dân trong lịch sử dân tộc ( Nguyễn Trãi, Nguyễn Đình Chiểu, Phan Bội Châu ) hoặc cảm thông thâm thúy với số phận của nhân dân, của mọi lớp người trong nhân dân ( Nguyễn Du với Văn Chiêu hồn, Truyện Kiều ). Đến nền văn học văn minh, được soi sáng bằng tư tưởng xã hội chủ nghĩa, bằng quan điểm Mác-xít về nhân dân và nảy nở từ trong thực tiễn vĩ đại của cuộc cách mạng mang tính nhân dân thâm thúy, văn học từ sau Cách mạng tháng Tám đã đạt đến một nhận thức thâm thúy về nhân dân và cảm hứng về quốc gia mang tính dân chủ cao. ( Thơ ca kháng chiến chống Pháp là một ví dụ tiêu biểu vượt trội. Có thể nhớ đến những bài : Tình sông núi của Trần Mai Ninh, Đất nước của Nguyễn Đình Thi, Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm … ). Đến quy trình tiến độ chống Mĩ, tư tưởng quốc gia của nhân dân một lần nữa được nhận thức thâm thúy thêm bởi vai trò và những góp phần to lớn, những hi sinh vô vàn của nhân dân trong cuộc cuộc chiến tranh vĩnh viễn và cực kỳ ác liệt này.
Tư tưởng ấy được các nhà thơ trẻ chống Mĩ phát biểu một cách thấm thìa qua sự trải nghiệm cùa chính mình như những thành viên của nhân dân, cùng chia sẻ mọi gian lao, hi sinh và được nhân dân che chở, đùm bọc, nuôi dưỡng (Hơi ấm ổ rơm của Nguyễn Duy, các trường ca Những người đi tới biển của Thanh Thảo và Đường tới thành phố của Hữu Thỉnh đều tập trung nói về gương mặt của những con người bình thường, vô danh trong nhân dân và không phải ngẫu nhiên mà đều bắt đầu bàng hình ảnh người mẹ).
Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm góp thêm một thành công xuất sắc trong dòng thơ về quốc gia thời chống Mĩ, làm thâm thúy thêm nhận thức về nhân dân và quốc gia. Thành công của bài Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm còn là việc tạo ra một không khí, một giọng điệu, một khoảng trống thẩm mỹ và nghệ thuật riêng. Đất nước đưa ta vào quốc tế thân mật, mĩ lệ và bay bổng của ca dao, truyền thuyết thần thoại, của văn hóa truyền thống dân gian nhưng lại mới lạ qua cảm nhận và tư duy tân tiến, qua hình thức thơ tự do. Đó chính là nét rực rỡ thẩm mĩ, thống nhất với tư tưởng “ Đất Nước của Nhân dân, Đất nước của ca dao truyền thuyết thần thoại ” của bài thơ. Đất nước là đoạn thơ trữ tình – chính luận. Chất chính luận ở đây cũng như trong toàn trường ca Mặt đường khát vọng là nằm trong ý đồ tư tưởng của tác giả : thức tỉnh niềm tin dân tộc bản địa của thế hệ trẻ thành thị miền Nam, để dứt khoát trong sự lựa chọn đứng về phía nhân dân và cách mạng, trong lúc cuộc kháng chiến chống Mĩ đang diễn ra ác liệt. Đoạn thơ biểu lộ được chỗ mạnh của thơ Nguyễn Khoa Điềm : tích hợp xúc cảm và tâm lý, chính luận và trữ tình. Tuy nhiên, điểm yếu kém của đoạn thơ này cũng khá rõ : chính luận có chỗ còn nặng nề, lấn áp xúc cảm, nhiều ý tiến hành còn trùng lặp, giàn trải, trong mỗi đoạn chưa thật cô đọng để gây ấn tượng tập trung chuyên sâu ; thêm nữa, nội dung chính luận không phải chỗ nào cùng mới mẻ và lạ mắt và thâm thúy.
