Hình vẽ trên những tấm sừng hươu
Thời tiền sử là giai đoạn trong lịch sử loài người bắt đầu từ khi tông Người sử dụng những công cụ bằng đá đầu tiên khoảng 3,3 triệu năm trước và kết thúc khi các hệ thống chữ viết được phát minh. Con người bắt đầu sử dụng các biểu tượng, ký hiệu và hình ảnh từ rất sớm, nhưng các hệ thống chữ viết chỉ bắt đầu xuất hiện từ khoảng 5000 năm trước và phải mất thêm hàng ngàn năm nữa mới được sử dụng phổ biến. Một số nền văn hóa chỉ bắt đầu sử dụng các hệ thống chữ viết từ thế kỷ 19 và thậm chí là gần đây hơn nữa. Do đó, thời tiền sử kết thúc vào những thời điểm khác nhau tùy địa điểm, và thuật ngữ này ít được sử dụng khi nói về những xã hội mà thời tiền sử kết thúc tương đối gần đây.
Nền văn minh Sumer ở khu vực Lưỡng Hà, nền văn minh lưu vực sông Ấn và Ai Cập cổ đại là những nền văn minh đầu tiên phát triển hệ thống chữ viết của riêng mình và ghi chép lại lịch sử; thời điểm này loài người đang ở đầu giai đoạn đồ đồng. Các nền văn minh láng giềng với ba nền văn minh này là những nền văn minh tiếp theo phát triển hệ thống chữ viết. Đối với phần lớn các nền văn minh còn lại, thời tiền sử kết thúc vào thời đồ sắt. Trong lịch sử Á-Âu và Bắc Phi, thời tiền sử được phân chia theo hệ thống ba thời đại thành các thời đại đồ đá, đồ đồng và đồ sắt. Tuy nhiên, hệ thống này không áp dụng với các khu vực mà việc luyện kim được du nhập một cách đột ngột thông qua sự tiếp xúc với các nền văn hóa Á-Âu, chẳng hạn như châu Đại Dương, Australasia, phần lớn châu Phi hạ Sahara và một số khu vực của châu Mỹ. Ngoài một số nền văn minh tiền Colombo ở châu Mỹ, các khu vực kể trên không có hệ thống chữ viết phức tạp của riêng mình trước khi tiếp xúc với người Á-Âu, vì thế ở các khu vực này, thời tiền sử kéo dài đến những mốc thời gian tương đối gần đây; ví dụ, thời tiền sử ở Úc thường được xem là kết thúc vào năm 1788.
Trong lịch sử dân tộc một nền văn hóa truyền thống, quá trình mà nó chưa tăng trưởng mạng lưới hệ thống chữ viết của riêng mình nhưng được những nền văn hóa truyền thống khác diễn đạt bằng ghi chép được gọi là thời sơ sử ( protohistory ). Vì thời tiền sử được định nghĩa là quá trình trước khi chữ viết được ý tưởng, [ 1 ] nên không sống sót ghi chép nào về quá trình này, do đó việc xác lập niên đại những hiện vật thời tiền sử là rất là quan trọng. Các kỹ thuật xác lập niên đại có độ đúng mực cao mới chỉ được tăng trưởng từ thế kỷ 19. [ 2 ]Bài viết này nói về thời tiền sử của loài người, đơn cử là quy trình tiến độ khởi đầu khi những con người văn minh về hành vi và giải phẫu tiên phong Open và kết thúc khi con người mở màn ghi chép lại lịch sử vẻ vang của mình. Một số quá trình sớm hơn trước khi con người Open cũng được gọi là ” tiền sử ” ; những tiến trình như vậy được đàm đạo trong những bài lịch sử dân tộc Trái Đất và lịch sử dân tộc sự sống .
Đối với thời tiền sử ở châu Mỹ, xem Thời kỳ tiền Colombo .
Lịch sử thuật ngữ[sửa|sửa mã nguồn]
Ý tưởng về “thời tiền sử” xuất hiện vào thời kỳ Khai Sáng khi các nhà sưu tập đồ cổ dùng từ ‘primitive’ (nguyên thủy) để miêu tả các xã hội loài người từng tồn tại trước khi lịch sử bắt đầu được ghi chép.[9] Bản thân từ tiếng Anh ‘prehistory’ (thời tiền sử) xuất hiện lần đầu tiên trong tạp chí Foreign Quarterly Review vào năm 1836.[10]
Các nhà nhân chủng học và khảo cổ học người Anh, Đức và Scandinavia khởi đầu sử dụng niên đại địa chất để phân loại những tiến trình trong lịch sử vẻ vang loài người cũng như sử dụng mạng lưới hệ thống ba thời đại để phân loại thời tiền sử của loài người từ cuối thế kỷ 19. [ 8 ]
Thời đại đồ đá[sửa|sửa mã nguồn]
Cách phân loại dưới đây được sử dụng cho lục địa Á-Âu .
Đồ đá cũ[sửa|sửa mã nguồn]
” Thời đại đồ đá cũ ” mở màn từ thời gian con người sử dụng những công cụ bằng đá tiên phong. Đây là quy trình tiến độ tiên phong của thời đại đồ đá .
Giai đoạn đầu của thời đại này được gọi là thời đại đồ đá cũ sớm, khi Homo sapiens chưa xuất hiện. Giai đoạn này bắt đầu khi Homo habilis (và các loài liên quan) sử dụng những công cụ bằng đá đầu tiên vào khoảng 2,5 triệu năm trước.[11] Bằng chứng cho việc con người đã kiểm soát được lửa từ đầu thời đồ đá cũ không chắc chắn và được ít sự ủng hộ của giới học giả. Giải thuyết được công nhận rộng rãi nhất là H. erectus hoặc H. ergaster đã tạo ra lửa từ 790.000 đến 690.000 năm BP tại một di chỉ ở cầu Bnot Ya’akov, Israel. Khả năng sử dụng lửa cho phép con người nấu chín thực phẩm, sưởi ấm và thắp sáng vào ban đêm.
Những người khôn khéo tiên phong Open khoảng chừng 200.000 năm trước, lưu lại sự khởi đầu của thời đại đồ đá cũ giữa. Các biến hóa về giải phẫu cho thấy con người cũng đã hình thành năng lực sử dụng ngôn từ vào quá trình này. [ 12 ] Những dẫn chứng dứt khoát tiên phong về việc sử dụng lửa của con người có niên đại ở thời đồ đá cũ giữa. Các mảnh xương và gỗ bị cháy sém có niên đại 61.000 năm BP đã được tìm thấy ở một số ít di chỉ ở Zambia. Những điểm điển hình nổi bật của thời đồ đá cũ giữa gồm có việc chôn cất người chết có tổ chức triển khai, sự sinh ra của âm nhạc và thẩm mỹ và nghệ thuật sơ khai, cũng như việc sử dụng những công cụ ngày càng phức tạp .Trong suốt thời đồ đá cũ, con người hầu hết sống du mục dựa trên nền kinh tế tài chính săn bắt-hái lượm. Các xã hội săn bắt-hái lượm thường có quy mô rất nhỏ và theo chủ nghĩa quân bình, [ 13 ] tuy nhiên, nhiều lúc một số ít xã hội săn bắt-hái lượm sở hữu nguồn tài nguyên dồi dào hoặc kỹ thuật tích trữ lương thực tiên tiến và phát triển sẽ định cư ở một chỗ và hình thành những cấu trúc xã hội phức tạp như tù trưởng bộ lạc và phân tầng xã hội. [ 14 ]
Đồ đá giữa[sửa|sửa mã nguồn]
“Thời đại đồ đá giữa” là giai đoạn phát triển công nghệ của con người giữa thời đại đồ đá cũ và thời đại đồ đá mới của thời đại đồ đá.
Thời đồ đá giữa mở màn vào cuối thế địa chất Cánh Tân ( khoảng chừng 10.000 năm BP ) và kết thúc khi nông nghiệp Open ( nhiều thời gian khác nhau tùy từng khu vực địa lý ). Ở 1 số ít khu vực ví dụ điển hình như Cận Đông, đến cuối thế Cánh Tân, nông nghiệp đã Open từ lâu và vì vậy thời đồ đã giữa chỉ lê dài trong thời hạn ngắn và không rõ ràng .Ở những khu vực chịu nhiều tác động ảnh hưởng hơn của kỷ băng hà sau cuối, thời đồ đá giữa rõ ràng hơn rất nhiều và lê dài hàng thiên niên kỷ. Ở Bắc Âu, những xã hội loài người sống sung túc dựa trên nguồn thực phẩm dồi dào đến từ những vùng đầm lầy cỏ nhờ khí hậu ấm cúng hơn. Các điều kiện kèm theo như vậy đã tạo ra những hành vi đặc trưng được bộc lộ qua những hiện vật, ví dụ điển hình như những nền văn hóa truyền thống Maglemosia và Azilia. Các điều kiện kèm theo này cũng đã trì hoãn thời đồ đá mới cho đến năm 4.000 BCE ( 6.000 năm BP ) ở Bắc Âu .Rất ít tro cốt của con người ở thời đại này đã được tìm thấy. Các phát hiện ở 1 số ít khu vực có rừng cho thấy hoạt động giải trí phá rừng đã khởi đầu Open ở thời kỳ này. Tuy nhiên, hoạt động giải trí này chỉ khởi đầu diễn ra một cách đáng kể từ thời đồ đá mới khi con người cần nhiều diện tích quy hoạnh đất canh tác hơn .Ở hầu hết những khu vực trên quốc tế, thời đồ đá giữa có đặc trưng là những công cụ làm bằng đá lửa. Các đồ vật bằng gỗ như thuyền độc mộc và cung tên cũng đã được phát hiện ở một số ít di chỉ. Những công nghệ tiên tiến này Open tiên phong ở châu Phi, đơn cử là những nền văn hóa truyền thống Azilia, và sau đó được truyền bá sang châu Âu trải qua nền văn hóa truyền thống Ibero-Maurusia ở Bắc Phi và nền văn hóa truyền thống Kebaran ở Levant. Tuy nhiên, không loại trừ năng lực những nền văn hóa truyền thống ở châu Âu đã ý tưởng ra những công nghệ tiên tiến này một cách riêng rẽ .
Đồ đá mới[sửa|sửa mã nguồn]
Một loạt những hiện vật thời đồ đá mới, gồm có vòng tay, đầu rìu, đục và dụng cụ đánh bóng. Hiện vật bằng đá thời đồ đá mới được đánh bóng và không bị sứt mẻ .
Trong số các loài Homo của thời đồ đá cũ, chỉ có Homo sapiens sapiens tồn tại đến thời đồ đá mới.[16] (Homo floresiensis có thể đã tồn tại cho đến đúng thời điểm thời đồ đá mới bắt đầu, khoảng 12.200 năm trước.)[17] Đây là một giai đoạn mà con người trải qua những phát triển về công nghệ và xã hội sơ khai. Thời đại này bắt đầu từ khoảng năm 10.200 BCE ở một số khu vực Trung Đông, và muộn hơn ở các phần còn lại của thế giới[18] và kết thúc vào khoảng từ năm 4.500 đến năm 2.000 BCE.
Thời đồ đá mới đã chứng kiến những bước tiến của con người như làng xã thời kỳ đầu, canh tác nông nghiệp, thuần hóa động vật, sử dụng công cụ và những cuộc chiến tranh đầu tiên. Ở đầu thời đại này, con người canh tác một số ít các loài thực vật bao gồm kê, Triticum monococcum và Triticum spelta, cũng như nuôi chó, cừu và dê. Đến khoảng năm 6.900–6.400 BCE, con người đã thuần hóa được bò và lợn, thiết lập những khu định cư lâu dài hoặc theo mùa, cũng như bắt đầu sử dụng đồ gốm.[19] Thời đại này bắt đầu khi nông nghiệp ra đời (dẫn đến cuộc “cách mạng đồ đá mới”) và kết thúc khi công cụ kim loại trở nên phổ biến rộng rãi (vào thời đồ đồng đá, đồ đồng hoặc đồ sắt tùy từng theo khu vực địa lý). Khái niệm đồ đá mới thường chỉ được sử dụng đối với Cựu Thế giới bởi ở thời điểm này, các nền văn hóa ở châu Mỹ và châu Đại Dương vẫn chưa phát minh ra công nghệ luyện kim.[cần định rõ]
Một khu công trình có niên đại 3.500 BCE tại Luni sul Mignone ở Blera, ÝCon người sinh sống ở những khu vực định cư một cách lâu bền hơn hơn trong những ngôi nhà một phòng hình tròn trụ được xây từ gạch bùn. Các khu định cư hoàn toàn có thể đã được bao quanh bởi một bức tường đá để nuôi nhốt động vật hoang dã và bảo vệ dân cư khỏi những bộ lạc khác. Ở những khu định cư ở quy trình tiến độ sau có những ngôi nhà xây bằng gạch bùn hình chữ nhật chứa một hoặc nhiều phòng. Các phát hiện về việc chôn cất người chết cho thấy sự hình thành tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, ví dụ điển hình như dữ gìn và bảo vệ hộp sọ của người đã khuất. Nền văn hóa truyền thống Vinča hoàn toàn có thể đã ý tưởng ra mạng lưới hệ thống chữ viết tiên phong. [ 20 ] Các khu phực hợp đền cự thạch Ġgantija có những khu công trình khổng lồ đáng quan tâm. Ở Ấu-Á, những xã hội thời đồ đá mới nhìn chung còn đơn thuần và theo chủ nghĩa quân bình, và mặc dầu đã có 1 số ít xã hội hình thành nên mạng lưới hệ thống phân tầng phức tạp như tù trưởng bộ lạc, những nhà nước chỉ thật sự Open khi con người ý tưởng ra luyện kim. [ 21 ] Nhiều năng lực hầu hết quần áo được làm từ da động vật hoang dã, dựa trên số lượng lớn những đinh ghim bằng xương và sừng hươu rất tương thích cho việc giữ chặt da động vật hoang dã đã được tìm thấy. Trang phục bằng len và vải lanh có năng lực Open từ cuối thời đồ đá mới, [ 22 ] [ 23 ] dựa trên những hòn đá được đục lỗ mà hoàn toàn có thể đã từng là một bộ phận của khung cửi. [ 24 ] [ 25 ] [ 26 ]
Đồ đồng đá[sửa|sửa mã nguồn]
Trong ngành khảo cổ học ở cựu quốc tế, ” thời đại đồ đồng đá ” là quá trình chuyển tiếp khi con người khởi đầu luyện đồng song song với việc vẫn sử dụng phổ cập những công cụ bằng đá ; nói cách khác thời đại này vẫn hầu hết mang đặc thù của thời đồ đá mới .
Bằng chứng cổ xưa nhất về việc chế tác đồng ở nhiệt độ cao có niên đại 7.500 năm trước và được tìm thấy ở một di chỉ khảo cổ ở Serbia vào tháng 6 năm 2010. Phát hiện này đã đẩy mốc thời gian con người bắt đầu luyện đồng lùi lại 800 năm, đồng thời cho thấy việc luyện đồng có khả năng đã được phát minh một cách riêng rẽ ở các khu vực khác nhau của châu Á và châu Âu thay vì được truyền bá từ một nguồn duy nhất.[27] Luyện kim có thể đã ra đời đầu tiên ở khu vực Lưỡi liềm Màu mỡ và đánh dấu sự khởi đầu thời đồ đồng vào thiên niên kỷ 4 TCN (theo quan điểm truyền thống). Tuy nhiên, các phát hiện về nền văn hóa Vinča ở châu Âu đã được xác định chắc chắn là có niên đại sớm hơn một chút so với các phát hiện ở Lưỡi liềm Màu mỡ. Bằng chứng về việc khai thác đồng có niên đại từ 7.000 đến 9.000 năm trước đã được tìm thấy ở thung lũng Timna. Ở Bắc Phi và thung lũng sông Nin, công nghệ đồ sắt được du nhập từ Cận Đông và vì thế khung thời gian của thời đồ đồng và thời đồ sắt ở đây tương đồng với Cận Đông. Tuy nhiên, ở phần lớn các khu vực của châu Phi, thời đồ sắt và thời đồ đồng đã diễn ra song song với nhau.
Tất cả những tuổi đều là tương đối được đưa ra từ những nghiên cứu và điều tra trong những nghành nghề dịch vụ nhân chủng học, khảo cổ học, di truyền học, địa chất học, hoặc ngôn ngữ học. Tất cả chúng đều phải xem xét nâng cấp cải tiến nếu có phát hiện mới hoặc đo lường và thống kê mới. BP viết tắt của thời hạn tính theo mốc trước hiện tại ( 1950 ) .
- c. 2,5 triệu BP – Bằng chứng xuất hiện các công cụ của con người ban đầu
- c. 2,4 triệu BP – Chi Homo xuất hiện là động vật ăn xác thối
- c. 600.000 BP – Săn bắt-hái lượm
- c. 400.000 BP – Kiểm soát lửa bởi người tiền sử
- c. 32.000 BP – Văn hóa Aurignacian bắt đầu ở châu Âu.
- c. 30.000 BP (28.000 TCN) – Một đàn tuần lộc bị giết mổ và xẻ thịt bởi con người trong thung lũng Vezere, ngày nay là Pháp.[31]
- c. 30.500 BP – New Guinea bắt đầu có người sinh sống đến từ châu Á và Úc.[32]
- c. 28.000 BP – 20.000 BP – Thời kỳ Gravettian ở châu Âu. Lao móc, kim tiêm và cưa được phát minh.
- c. 26.000 BP (24.000 TCN) – Phụ nữ khắp thế giới dùng sợi để làm địu trẻ, áo quần, túi, lưới.
- c. 25.000 BP (23.000 TCN) – Làng gồm các túp liều bằng đá và xương khổng lồ được thành lập ở nơi mà ngày nay là Dolni Vestonice ở Moravia thuộc Cộng hòa Séc. Đây là nơi định cư lâu dài lâu đời nhất được các nhà khảo cổ phát hiện.[33]
- c. 20.000 BP – Văn hóa Chatelperronian ở Pháp.[34]
- c. 16.000 BP (14.000 TCN) – Wisent khắc trong sét bên trong hang động tên là Le Tuc d’Audoubert ở French Pyrenees gần nơi hiện là ranh giới với Tây Ban Nha.[35]
- c. 14.800 BP (12.800 TCN) – Thời kỳ ẩm ướt bắt đầu ở Bắc Phi. Khu vực có thể sau này là Sahara ẩm ướt và màu mỡ, và các tầng chứa nước đầy ắp.[36]
Có khung thời hạn khác nhau ở nhiều nơi thuộc Á-Âu .
- c. 12.000 đến 7000 BP (10.000 đến 5000 TCN) – Giai đoạn sau Holocene nhưng trước các dụng cụ thời kỳ nông nghiệp ở Tây Bắc châu Âu/
- c. 22.000 đến 11.500 BP (20.000 đến 9500 TCN) – các dụng cụ ở Levant.
- c. 16.000 đến 2.400 BP (14.000 đến 400 TCN) – thời kỳ Jōmon ở Nhật Bản.
- c. 10.000 – 9.000 BP – Ở bắc Mesopotamia, hiện là miền bắc Iraq, bắt đầu trồng lúa mạch và lúa mì. Đầu tiên họ dùng để làm bia, cháo và canh, thậm chí làm bánh mì.[37] Thời kỳ nông nghiệp đầu tiên lúc này, dụng cụ cấy được sử dụng nhưng nó được thay thế bằng cày nguyên thủy trong nhiều thế kỷ tiếp theo.[38] Trong khoảng thời gian này, các tháp bằng đá tròn hiện cao khoảng 8,5 mm và có đường kính 8,5 m được xây dựng ở Jericho.[39]
- c. 5700 BP – chữ viết Cuneiform xuất hiện ở Sumer, và các dữ liệu bắt đầu được lưu lại. Theo đa số các chuyên gia, chữ viết Mesopotamian đầu tiên là một công cụ có gắn kết ít với ngôn ngữ nói.[40]
- c. 5000 BP – Stonehenge bắt đầu được xây dựng. Phiên bản đầu tiên của nó gồm một rãnh tròn và các vách với 56 cột gỗ.[41]
Các link ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
