Một vài thập niên gần đây, chúng ta đã chứng kiến xu hướng Cộng đồng góp tiếng nói và tham gia ngày một chủ động, trực tiếp, tích cực vào các kế hoạch phát triển địa phương. Cách làm này đem lại nhiều hiệu quả tích cực, sâu rộng và bền vững, vì Cộng đồng chính là đối tượng chịu tác động trực tiếp và là người hiểu rõ nhất các vấn đề cũng như nhu cầu của chính bản thân mình để từ đó đóng góp trí tuệ và công sức nhằm cải thiện môi trường sống cho chính bản thân họ. Tuy nhiên rất nhiều kiến trúc sư (KTS) trong chúng ta hiểu chưa đúng về sự tham gia – (Participation) trong “Thiết kế vì cộng đồng”. Do vậy ngay cả một vài công trình đã đạt giải thiết kế vì cộng đồng hiện nay cũng đang ở trong tình trạng được thiết kế phần nhiều theo tư duy áp đặt của KTS, hoàn toàn không có sự “tham gia” đúng nghĩa từ phía cộng đồng. Hay nói cách khác, đó mới chỉ là cách chúng ta làm từ thiện, hoặc tặng cho cộng đồng 1 sản phẩm thiết kế. Sản phẩm này không phải của họ, không xuất phát từ mong muốn của họ và hoàn toàn xa lạ với họ.
1 – Đặt vấn đề:
Các cộng đồng nghèo là những đối tượng người dùng chịu rủi ro đáng tiếc nhiều nhất khi gặp phải những tác động ảnh hưởng xấu đi của kinh tế tài chính, xã hội đô thị, những tác động ảnh hưởng tác động ảnh hưởng đến sức khoẻ và sinh kế. Nếu nhìn hình thức bề ngoài, trên những tuyến phố chính thì khó hoàn toàn có thể tưởng tượng cái nghèo khó vẫn đang ở khắp nơi. Trong những hẻm sâu là mặt trái của những đô thị, kể cả những đô thị lớn như thành phố Hồ Chí Minh, những hẻm sâu ở Q., huyện xa TT là thực trạng nhà tại lụp xụp, kênh mương nước đọng ô nhiễm, bệnh tật … Ở nhiều vùng quê Đồng bằng sông Cửu Long, Tolet vẫn thải trực tiếp ra sông, rạch …. Điều kiện hoạt động và sinh hoạt tồi tệ khiến họ luôn phải đương đầu với bệnh tật, người nghèo càng trở nên bị bần cùng hóa …
Một thực trạng nữa là Cộng đồng nghèo chịu thiệt thòi về môi trường văn hóa bị ô nhiễm, các tệ nạn xã hội luôn rình rập, nhất là ở những khu dân cư chưa ổn định về giấy tờ pháp lý, chưa tổ chức được hệ thống quản lý hành chính. Chính quyền địa phương thường buông lỏng quản lý và không thể kiểm soát với những khu vực này… Chính vì các lý do trên, “thiết kế vì cộng đồng” hiện nay thường nhắm đến đối tượng người nghèo. Nhưng đâu mới là vấn đề chính của một cộng đồng nghèo? Đâu mới là điều họ cần ta giúp để họ thay đổi?
Trong khi tất cả chúng ta đang chú trọng thiết kế những khuôn khổ khu công trình theo cách chủ quan của mình, tập trung chuyên sâu thiết kế rất chuyên nghiệp theo tư duy logic vật lý, thì người nghèo lại đang có bao nhiêu mối chăm sóc khác. Cái họ chăm sóc là làm thế nào không thay đổi đời sống và cải tổ thu nhập của hộ mái ấm gia đình. Vậy những loại sản phẩm tất cả chúng ta tạo ra cho họ có thực sự được gọi là mẫu sản phẩm “ thiết kế vì cộng đồng ” hay không ?
Vấn đề là, để đạt được sự hài hoà và đạt được tiềm năng tăng trưởng bền vững và kiên cố, KTS nên có cách tiếp cận tương thích, triển khai quy đổi vị trí của người nghèo từ chỗ là “ đối tượng người dùng thụ hưởng ” ( thụ động ) sang vai trò chủ thể của tăng trưởng, tức là họ tham gia ngay từ đầu và đóng vai trò chính về sáng tạo độc đáo, xử lý, tổ chức triển khai hoạt động giải trí và quản trị tác dụng. KTS hay những nhà chuyên môn, những nhà quản trị chỉ nên đóng vai trò hướng dẫn, khuynh hướng và phân phối những kiến thức và kỹ năng, công cụ tương hỗ để họ tự thực thi “ yếu tố ” của họ .
2 – Sự dịch chuyển về mô hình “Thiết kế vì cộng đồng”:
Trong nghành thiết kế cộng đồng, khuynh hướng thiết kế đang chuyển dời dần từ “ Thiết kế cho Cộng đồng ” ( Design for Community ) : cộng đồng trọn vẹn thụ động, sang “ Thiết kế cùng công đồng ” ( Design with Community ) : cộng đồng tham gia vào những giải pháp thiết kế và hướng đến hơn cả dữ thế chủ động cao nhất là “ Thiết kế bởi cộng đồng ” ( Design by Community ) : cộng đồng dữ thế chủ động khởi xướng và triển khai những ý tưởng sáng tạo. Hai cách làm sau là xu thế cấp tiến, tương thích với con đường tăng trưởng bền vững và kiên cố theo triết lý “ đem đến cần câu, không cho con cá ” .
Để hợp tác tốt với cộng đồng cần sự kiên trì và thái độ cảm thông san sẻ để kiến thiết xây dựng mối quan hệ tốt và lòng tin trong cộng đồng, cũng như yên cầu mỗi thành viên dự án phải tận tâm, nghĩa vụ và trách nhiệm, nhiệt tình, hoà đồng và hợp tác .
Ở bước 2 và bước 3, KTS đã triển khai theo phương pháp “ Co-design ”, một quy mô thiết kế hợp tác và có sự tham gia của cộng đồng. Thực chất đây mới là quy mô hiệu suất cao và bền vững và kiên cố cho những dự án tăng trưởng cộng đồng .
Cộng đồng là ‘ chủ sở hữu ’ – chủ ‘ góp vốn đầu tư ’, triển khai và quản trị khu công trình ( trùng tu, bảo trì … ). Vì vậy giải pháp làm CÙNG thay vì làm CHO sẽ mang lại hiệu suất cao thực sự cho cộng đồng và làm đổi khác bộ mặt khu dân cư .
Tiến trình tham gia cộng đồng sẽ gồm có : Xác định nhu yếu — giải pháp ( kỹ thuật, pháp lý, thể chế ) — phương tiện đi lại ( kinh tế tài chính, tổ chức triển khai ) — tiến hành triển khai — quản trị. Quá trình thương thảo tranh luận giữa những thành viên trong cộng đồng, không hề là những quan điểm của những cá thể riêng không liên quan gì đến nhau
Kiến trúc sư hoàn toàn có thể tham gia 3/5 hoạt động giải trí : I. Xác định nhu yếu ; II. Nghiên cứu, đề xuất kiến nghị giải pháp kỹ thuật ( đây là phần tương hỗ mạnh nhất – cung ứng những giải pháp thiết kế theo nhu yếu của cộng đồng ) ; IV. Triển khai kiến thiết .
Muốn giúp ai đó hãy lắng nghe họ, khơi gợi sự đam mê để họ mong ước được làm, được biến hóa. Chỉ có như vậy thì họ mới thực sự tham gia với ý thức cao, họ tự chuyển biến và nỗ lực để chuyển biến, sự đổi khác khi đó mới có giá trị .
3. Bài học (Case study) thiết kế vì cộng đồng: Dự án ACCA (2014) tại khu phố Bình Đông 1, Phường 3, TP Tân An, tỉnh Long An: Khu dân cư nghèo tự phát sống trên đất công và ven kênh rạch
Khu đất dự án là một khu dân cư tự phát, di dân từ nông thôn lên thành thị quy trình tiến độ trước cuộc chiến tranh, sống qua nhiều thế hệ không có nhà ở hoặc tự dựng nhà từ vật tư tạm ở những khu đất trống thường là ven kênh rạch, hoặc đất nông nghiệp bỏ phí .
Đặc điểm khu dân cư ( khu đất nghiên cứu và điều tra của dự án ) :
- Không nước sạch; không điện (phải câu nhờ giá cao)
- Môi trường ô nhiễm: không có hệ thống thoát nước; không nhà vệ sinh (Thải trực tiếp ra môi trường)
- Nhà ở tạm bợ (che chắn bằng các vật liệu tạm, cây, que, nứa, lá)
- Dân cư việc làm không ổn định, thu nhập bấp bênh, không hộ khẩu, không giấy tờ tùy thân…
Vòng tròn luẩn quẩn: Lấn chiếm tự phát- Giải tỏa -Tái định cư – Tái lấn chiếm tự phát
- Giải tỏa và Tái định cư: Nhà nước thu hồi đất không cho người dân tiếp tục sống trên các khu dân cư tự phát. Người dân bị di dời về các khu tái định cư có hạ tầng cơ bản (kinh phí nhà nước) thường ở xa nơi cũ, khó duy trì hoạt động kinh tế. Đây là lỗi thường gặp của việc thiết kế mà chúng ta từng tự cho rằng đây là “Thiết kế vì cộng đồng”. Mà thực chất đây là cách thức tiếp cận không đi từ dưới lên mà từ trên xuống (Top-down), thiết kế duy ý chí và thường gặp thất bại. Các khu tái định cư mà chúng ta từng thiết kế theo quy hoạch thường có diện tích lô đất lớn (theo đúng tiêu chuẩn), và phải xây dựng theo tiêu chuẩn thiết kế chung, nên đa số người nghèo không có đủ khả năng tài chính, họ thường bán các lô đất để lấy tiền và lại nhanh chóng quay trở về thành người vô gia cư.
- Tái tự phát: Để tiếp tục sống họ lại mua đất nông nghiệp không hợp pháp (giá rẻ, không có hạ tầng) để xây dựng nhà ở tạm, hình thành các khu nhà ở tự phát mới.
Giải pháp cho các khu dân cư tự phát :
- Đất: chính quyền TP tìm đất công còn trống theo quy hoạch trong các khu dân cư trên địa bàn
- Quy hoạch: Tổ chức cộng đồng cùng nhau quy hoạch lại khu dân cư tự phát phù hợp với khả năng của chính họ, đảm bảo mỹ quan đô thị và định hướng phát triển của địa phương
- Tiết kiệm cộng đồng và tín dụng nhà ở: Cộng đồng cùng nhau tiết kiệm vì mục tiêu cải thiện nơi ở, đảm bảo các điều kiện sống cơ bản, nhà nước cung cấp tín dụng để người dân xây dựng nhà ở và hoàn trả vốn vay thông qua tiết kiệm
- Xây dựng: Cộng đồng tự lựa chọn đơn vị thi công, nguồn cung vật liệu, tự giám sát quá trình xây dựng hạ tầng và nhà ở, giảm giá thành nhờ sử dụng vật liệu cũ còn tốt
Đây là dự án được nhìn nhận rất cao về tính hiệu suất cao, tính vững chắc và những ảnh hưởng tác động tích cực so với cộng đồng. Tuy hình ảnh của những công tình không thật sự đạt theo những thước đo giá trị thẩm mỹ và nghệ thuật, nhưng những khoảng trống này lại rất nhân văn, rất thân thiện vì nó xuất phát từ nhu yếu thực sự, từ tâm tư nguyện vọng nguyện vọng và tình cảm của dân cư .
Kinh nghiệm thực hiện các dự án Thiết kế vì cộng đồng:
- Phối hợp để thành công: Tiến sĩ Ernesto Sirolli – một trong những nhà tư vấn hàng đầu về phát triển kinh tế đã nói về sự hợp tác: “Không ai có thể một mình làm được mọi việc”. Sự hỗ trợ mang tính kết nối của nhóm chuyên gia/ kiến trúc sư tình nguyện thuộc các đơn vị, tổ chức khác nhau giúp gia tăng sự tự tin của người nghèo trong quá trình tự đi tìm giải pháp tháo gỡ khó khăn bằng nguồn nội lực của chính họ
- Người dân trong các dự án cộng đồng thường thuộc nhóm nghèo nhất vì vậy khi thực hiện dự án, các bên liên quan phải hiểu đúng cách tiếp cận: tiếp cận từ cộng đồng (Bottom up) để từ đó người dân từ chỗ hoàn toàn thụ động trông chờ sự hỗ trợ từ bên ngoài sẽ chủ động tham gia thay đổi cuộc sống của chính họ. Sự trao quyền chủ động cho người dân đã giúp giảm giá thành xây dựng và tăng sự gắn kết của cộng đồng.
- Chính quyền địa phương là nhân tố rất quan trọng đóng vai trò hỗ trợ tạo điều kiện cho sự thành công của dự án: Chính quyền cởi mở, chấp nhận phương pháp làm mới, trao quyền cho người người dân tự lập và thực hiện kế hoạch sẽ là tác nhân quan trọng để dự án có hiệu quả.
KTS. Nguyễn Thị Hạnh Nguyên,
Khoa Kiến trúc Nội Thất, ĐH Kiến trúc TP.HCM
— — — — — — — — — — — — — — — –
Tài liệu tham khảo:
[ 1 ]. Lê Diệu Ánh, “ Vì sao phải độc lạ ”, Tham luận Hội thảo Dự án tăng trưởng cộng đồng tại Tam Kỳ, Quảng Nam, tháng 11/2016
[ 2 ]. Nguyễn Thị Hạnh Nguyên, Self – help housing for the urban poor in Ancien Quarter, Hanoi, IHS, The Neitherlands .
[ 2 ]. Lê Như Ngà, Giải pháp nào cho những khu dân cư nghèo tự phát sống trên đất công và ven kênh rạch. Tham luận tại hội thảo chiến lược Dự án tăng trưởng cộng đồng tại Tam Kỳ, Quảng Nam, tháng 11/2016 .
[ 3 ]. Comprehensive site planning transform community to better living place for all, 2010 .
[4]. ACHR Community Mapping for Housing by Peoples Process Handbook, Secretariat, Bangkok, Thailand, 2011.
[ 5 ]. COMMUNITY ORGANIZING AND PARTICIPATION, Secretariat, Bangkok, Thailand, 2011 .
