Một hành trình dài đi xuyên suốt hàng loạt lịch sử dân tộc của loài người, Homo Sapiens, được gói gọn trong 500 trang sách. Nhưng đó không chỉ là những lời văn lướt qua từng điểm đến lưu đầy dấu chân của Sapien, mà còn là chuyến đò trôi vào sâu tận nội tâm và cách nghĩ của loài người tinh ranh, tân tiến, tất cả chúng ta hay Homo Sapien .Mở đầu Sapien là hành trình dài của loài người ở thuở ban mai của nhận thức. Cuộc hành trình dài mở màn bằng việc bật mý từ những bí hiểm động trời của loài người tất cả chúng ta : Homo Sapiens có anh chị em, rằng tất cả chúng ta không phải là giống “ con người ” duy nhất trên Trái đất hay Sapiens là giống loài không khoan dung, một tay che trời huỷ diệt gần như toàn bộ những tộc người khác, đến những bí hiểm không mấy động trời như tất cả chúng ta là loài săn bắt hái lượm chứ không sử dụng chảo để chiên, nuôi lấy thịt, súng để săn như thời nay. Tác giả đã vẽ nên một bức tranh toàn cảnh 70.000 năm quy trình tiến hoá của con người với sự nhấn mạnh vấn đề ở ba cuộc cách mạng lớn : Nông Nghiệp, Nhận thức và Khoa học. Mỗi cuộc cách mạng mang đến cho Sapiens sự chuyển biến rõ ràng trong đời sống, trật tự xã hội và năng lực tư duy, qua đó cũng làm bật lên được nét riêng không liên quan gì đến nhau của loài Sapiens .
Dĩ nhiên, nếu Sapiens của Yuval Harari chỉ đơn thuần là một bản báo cáo khoa học hơn năm trăm trang về từng bước đi của con người xuyên suốt 70.000 năm lịch sử thì sẽ là một bất ngờ lớn khi Bill Gates khuyến khích chúng ta mỗi người nên có 1 quyển và sau khi đọc xong, họ nên ngồi lại với những Homo Sapiens khác và nói về nó. Yuval Harari, với một nền tảng kiến thức sâu rộng trải dài từ lịch sử thế giới, Trung cổ đến nhân học, triết học, tôn giáo và cả sự liên quan đến sinh học, đã dán đầy trên những trang giấy trắng toàn chữ với chữ. Chính điều này phần nào cũng làm nản chí những độc giả của ông. Quá nhiều kiến thức được ngưng tụ dưới dạng chữ viết. Nhưng chính những kiến thức mang tính khoa học ấy lại là nền tảng và cơ sở để ông biện luận và chứng minh cho những quan điểm rất riêng của mình về cảnh quan chung của thế giới, xung quanh ông: từ phân biệt chủng tộc, nữ quyền cho đến bản chất của việc lần mò tìm kiếm hạnh phúc.
Homo Sapiens – Một hành trình đi xuyên suốt toàn bộ lịch sử của loài người
Chương 1 : Cách mạng nhận thức
“ Nhận thức ”, nghe thật đao to búa lớn, nhưng thật vậy, ở những ngày đầu sơ khai, con người đã có những bước tiến vĩ đại trong nhận thức. Chuyển mình từ loài đi bằng bốn chân hơi khom khom cái sống lưng, bộ não của Sapiens to lên, mạng lưới noron tăng trưởng phức tạp, loài người thuở bấy giờ phát hiện cách chế tác ra lửa, kiến thiết xây dựng nên một nền văn hoá biết “ ăn chín uống sôi ”, sưởi ấm khi giá rét hay phóng hoả có chủ đích, tạo nên những đồng bằng xanh mới vốn tưởng đã khô cằn éo úa. Với một nền tảng kiến thức và kỹ năng tương đối, năng lực thích nghi, Sapiens lúc bấy giờ quyết định hành động phiêu bạt giang hồ, rời bỏ Châu Phi để đặt chân đến Châu Âu và Khu vực Đông Nam Á. Và tại đây, những mẫu sản phẩm handmade tiên phong được sinh ra. Trước là ý tưởng ra tàu thuyền, đèn dầu, cung tên và kim khâu, sau là những đồ mỹ nghệ mang tính nghệ thuật và thẩm mỹ cao như trang sức đẹp. Nhưng có lẽ rằng mẫu sản phẩm then chốt đã tạo nên đời sống và xã hội loài Sapiens hiện đại chúng ta chính là tưởng tượng cùng nhau .
Trí tưởng tượng được chắp cánh bay xa. Mỗi ngày sau khi thao tác kiếm ăn lam lũ, Sapiens trở lại nhà ngồi tán dóc với nhau. Nội dung của những cuộc tán dóc đã trở thành những mối link tạo nên một trật tự xã hội tưởng tượng với sự phân tầng giai cấp, với sự cả tin vào những lịch sử một thời cổ tích .
Chương 2 : Cách mạng nông nghiệp
Yuval đã đặt cho cuộc cách mạng này một cái tên khá cay cú : Sự lừa dối lớn nhất lịch sử vẻ vang. Tại sao vậy ? Khi ở Cách mạng Nông Nghiệp, Sapiens không còn là những hiệp khách giang hồ long dong phông bạt trong vô định nữa mà họ đã biết yên bề gia thất, chọn một vùng đất đề định cư lập nghiệp. Những hiệp khách ấy đã trở thành nông dân đích thực, thao tác ngày đêm để tạo ra lương khô, vốn là lúa mì .
Hệ quả của việc làm việc chịu khó tạo ra rất nhiều lương khô là một mạng lưới hệ thống phân tầng xã hội với sự Open của vua chúa, địa chủ, nhưng nghĩ mà xem, chẳng phải nếu so sánh nông dân giờ đây so với hiệp khách khi xưa, thì rõ ràng với nguồn lương thực dồi dào và không thay đổi hơn, lý ra chất lượng đời sống của nông dân phải tốt hơn hiệp khách nhiều chứ ? Câu hỏi này, vốn là một trong những ý tưởng sáng tạo chủ yếu của sách, đã mở ra nhiều vấn đề tranh cãi. Dưới góc nhìn của một nhà nghiên cứu có chiều sâu, Yuval cho rằng, hiệp khách sống chất lượng hơn bởi họ chỉ hái lượm để vừa đủ ăn, phần thời hạn còn lại dùng để hội họp nhóm chém gió hay bắt chí cho nhau, tận thưởng một đời sống vô cùng nhẹ nhàng. Trong khi đó, Nông dân phải đầu tắt mặt tối, bán mặt cho đất bán sống lưng cho trời, làm từ sáng đến tối, không một phút giây ngơi nghỉ chứ đừng nói đến có thời hạn chém gió, mà kết cục cũng chỉ để tích luỹ lương thực cho giai cấp cầm quyền cao hơn. Chính câu vấn đáp này cũng mở ra một lời lý giải cho quốc tế Sapiens văn minh. Những hậu duệ của nông dân thời ấy, không còn phải cắm mặt trên đồng ruộng nữa, mà những đôi mắt của họ dán vào màn hình hiển thị vi tính, sổ sách. Đó là Nhật Bản, Mỹ, Nước Ta hay những quốc gia mà áp lực đè nén đời sống kinh điển khác. Những Sapiens văn minh này quên mất năng lực cảm thụ đời sống, thao tác quần quật. Kết cục họ cũng chẳng hơn gì chính tổ tiên của mình, những hiệp khách. Yuval cho rằng chính lòng tham của con người là nguyên căn của mọi sự đau khổ. Đối với một người nghèo khó, 100 triệu sẽ là một món quà từ Chúa, nhưng với một thương gia, khi đã quá quen với những khoản góp vốn đầu tư hàng tỉ đồng, thì số tiền ấy có vẻ như quá bé. Điều kiện sống càng được nâng cao, thì con người lại càng mưu cầu nhiều hơn nữa .Cũng ở chính cuộc cách mạng này, Yuval cũng đã mở ra một cuộc tranh luận về thực chất của yếu tố phân biệt chủng tộc và những cuộc đấu tranh .
Nhà khoa học không tiếp cận yếu tố bằng việc mù quáng đấu tranh cho phân biệt chủng tộc. Không hô hào. Không biểu tình bằng ngôn từ. Bằng việc so sánh, phân tích sự độc lạ giữa những đặc thù khung hình của những giai cấp bị phân biệt : như người da màu hay phụ nữ. Bằng chính góc nhìn sinh học, Yuval đã chứng tỏ được sự bình đẳng đáng có giữa những màu da, rằng là người da màu cũng có năng lực tư duy, tưởng tượng, yêu thương và san sẻ hệt như những người da sáng màu khác. Chẳng phải yêu thương và san sẻ là mấu chốt để tạo nên một con người hoàn hảo ? Cũng với chính những lý lẽ đầy cơ sở như vậy, ông cho thấy rằng phụ nữ được sinh ra với thiên chức là một người mẹ, qua năm tháng, thiên chức ấy đã ban cho người phụ nữ những phẩm chất mà giới nam phải ghen tị : sự mềm mỏng, tinh xảo, nhạy cảm, và năng lực đồng cảm ở mức độ thâm thúy hơn giới nam rất nhiều .
Thêm vào đó, Yuval đã đưa ra một góc nhìn mê hoặc. Theo như cách tất cả chúng ta đã biết ở Cách Mạng Nhận Thức, Sapien đã có năng lực tưởng tượng rất đa dạng chủng loại vào phức tạp, và chính trị, trật tự xã hội, tổng thể của quốc tế con người gồm có cả sự phân biệt đối xử với phụ nữ và người da màu, đều là loại sản phẩm của trí tượng tượng bậc cao, chi chít những cụ thể xen kẽ với nhau tạo ra thực tại tất cả chúng ta đang sống. Đó cũng là một nỗi không tin về ý nghĩa của mọi thứ từ Yuval. Ý của anh là gì ? Đối với anh, mọi thứ là không có ý nghĩa, đời sống chỉ đơn thuần là sự hoạt động của thời hạn, con người cũng như bao con vật khác, cảm nhận đời sống một cách không có ý nghĩa. Nếu đời sống có ý nghĩa với con người thì tại sao nó lại không có ý nghĩa với con vật khác ? Mà tất cả chúng ta, Sapien văn minh vẫn hay vin vào một đời sống ý nghĩa để đưa ra một định nghĩa tương đối cho niềm hạnh phúc. Vậy nếu niềm hạnh phúc chỉ là một phản ứng sinh hoá cơ bản trong con người thì sao ? Đây cũng là ý tưởng sáng tạo chủ yếu còn lại của cuốn sách .
Chương 3 : Sự thống nhất
Rồi thì thời kì ăn lông ở lỗ gần như cũng trôi vào quên lãng. Nông dân cũng rũ bỏ đi những tiềm chất của hiệp khách còn sót lại. Sapiens giờ đã chuyển lên một thứ bậc cao hơn với sự Open của nhiều hình thái vương quốc và đế chế, cộng với sự Open của chủ nghĩa tư bản và những định lý kinh tế tài chính từ Adam Smith, ở chương này, Yuval đã cho thấy quy trình lập quốc của Sapiens và sự toàn cầu hoá .
Dĩ nhiên, khi một hình thái kinh tế tài chính Open, hoạt động giải trí kinh doanh, thương mại tăng trưởng, tất yếu sẽ kéo theo sự sinh ra của đồng xu tiền. Hai mặt của đồng xu tiền được cho rằng Mua và Đầu Tư. Chính ở hai hình thái này đã tạo ra nhiều chủ nghĩa như chủ nghĩa tiêu dùng, chủ nghĩa thưởng thức liên tục thôi thúc hành vi mua hàng của Sapiens qua đó góp thêm phần tạo ra hàng loạt những thị trường khác nhau qua đó làm tiền đề ở những chương cuối, tác giả điểm qua những đế quốc thống trị, dẫn dắt những Sapiens hiện đại chúng ta qua những cuộc khủng hoảng kinh tế nổi bật là cuộc khủng hoảng kinh tế Misisippi, hay quy trình lập quốc rồi trở thành siêu cường kinh tế tài chính như Hà Lan, qua đó tái hiện lại sự sinh ra đầy vũ bão và hỗn độn của mạng lưới hệ thống kinh tế tài chính văn minh .
Cũng ở phần này, tác giả cũng điểm ra sự ra hình thành của các tôn giáo. Cái nôi và những giả thiết về thế giới được thống trị bởi một tôn giáo cũng gợi ra nhiều nét thú vị trong tranh luận.
Chương cuối : Cách mạng khoa học
Ở tại thời gian này, có vẻ như những Sapiens đã đạt đến đỉnh điểm trong năng lực tư duy và tận dụng toàn vẹn năng lực của não bộ. Những ý tưởng cứ tiếp nối đuôi nhau nhau mà Open. Những loại kháng sinh, sự nâng cấp cải tiến trong quân sự chiến lược, hay khoa học kĩ thuật cứ liên tục sinh ra. Ở phần này, tác giả đã có những nghiên cứu và điều tra rất sâu về thực chất của khoa học. Trải dài từ những nguyên căn cơ bản từ lối tư duy cho đến những động lực thôi thúc sự văn minh vượt bậc của cuộc cách mạng vốn chỉ giao động 500 tuổi đời, quá nhỏ bé so với 2 người chị của nó, nhưng lại tăng trưởng vũ bão .
Theo Yuval, sở dĩ Sapiens có khiếu làm khoa học là bởi sự không tin. Những kẻ không tin nhất đã không được cho phép bản thân tin cậy bất kể thứ gì. Từ những thể chế, nguyên lí rồi cả tôn giáo. Tất cả đều được đưa vào điều tra và nghiên cứu. Chính sự nghi ngại mở màn bằng “ Tại sao … ”, Sapiens đã mở ra một chân trời kiến thức và kỹ năng, từ y tế, quân sự chiến lược cho đến những tri thức cải tổ đời sống của Sapiens .
Nhưng những nghiên cứu và điều tra về sự hình thành của khoa học, cũng mở ra nhiều góc nhìn trong việc sử dụng nó. Nếu là tốt, thì hoàn toàn có thể kể đến cuộc cách mạng Công nghiệp, với sự hiện đại hoá trong quá trình sản xuất, công nghệ tiên tiến sản xuất dây chuyền sản xuất, những mẫu sản phẩm mới. Nếu là xấu, thì khoa học được sử dụng với mục tiêu cho cuộc chiến tranh như thế chiến I và II, ví dụ súng đạn, những vũ khí hoá học, vũ khí huỷ diệt như bom nguyên tử. Có thể nói, khoa học luôn lẽo đẽo theo sau là sự văn minh, khoa học tạo ra văn minh. Sự văn minh lại mưu cầu tham vọng. Và đương nhiên, ở Sapien cũng sống sót tham vọng sử dụng khoa học để loại cái chết ra khỏi phương trình của đời sống .Sẽ không giật mình một tí nào, nếu một nhà khoa học đang thao tác trong bộ phận “ Làm sao để bất tử ”, không tin. Nhưng lạ lùng thay, nhà khoa học này lại không tin về ý nghĩa của sự chết, vốn tự nhiên đã được mặc định là một cái gì xấu xa. Bối rối thay, chẳng những ông chả tìm được câu vấn đáp mà còn bị dẫn đến một nỗi không tin khác. Một nỗi không tin thâm thúy và deep hơn rất nhiều. Hạnh phúc có ý nghĩa là gì ? Với lối tư duy đã được trui rèn, nhà khoa học nhận ra, nếu lỡ con người tìm được cách kháng mọi loại bệnh tật, kháng luôn cả tuổi già. Một giả định về việc chết do bệnh tật và lão hoá đã bị đẩy lùi, chì còn mối đe doạ từ tai nạn đáng tiếc đời sống. Vậy chẳng phải, vẫn có rủi ro tiềm ẩn, nhà khoa học sẽ nhìn thấy người thân trong gia đình qua đời vì tai nạn thương tâm sao ? Vậy bất tử lúc này là một món quà, hay là một sự trừng phạt ?
Tuy nhiên, trường hợp trên cũng chỉ là một lập luận nhỏ của nhà khoa học mà thôi. Dĩ nhiên là nhà khoa học còn nhìn nhận trên phương diện khoa học nữa chứ. Ông phát hiện ra, niềm hạnh phúc vĩnh viễn chỉ đến từ serotonin, dopamine và oxytocin. Chỉ vậy thôi, niềm hạnh phúc là một phản ứng sinh hoá ?
Nhưng lập luận kiểu như trên cũng bị thử thách và được thay thế sửa chữa bởi một lập luận khác. Hạnh phúc là được sống một đời sống ý nghĩa. Như đã nói ở những chương đầu. Sapiens là một loài có năng lực tưởng tượng phức tạp. Các thể chế, chính phủ nước nhà, iphone, và những nụ cười, ý nghĩa trong đời sống đều được kiến thiết xây dựng nên bởi sự tưởng tượng của Sapiens. Mà tưởng tượng được định nghĩa là không có thật. Vậy ra đời sống chả có nghĩa gì ? Bàng hoàng, choáng váng là xúc cảm mà Yuval đã đem lại cho người đọc. Ông đã truyền cái nỗi thiếu tín nhiệm về niềm hạnh phúc và ý nghĩa cho chính fan hâm mộ của mình .
Thế mà, vui thay, chính ông cũng chưa tìm ra được lời giải cho nỗi không tin ấy. Để rồi kết thúc ở đầu cuối :
Liệu có điều gì nguy hại hơn những vị thần bất mãn và vô trách nhiệm, họ không thực sự biết mình muốn gì ?
Sapiens trong 70.000 năm tiến hoá và tăng trưởng đến cực thịnh, nắm trong tay những món đồ chơi nóng, như khoa học kĩ thuật, công nghệ tiên tiến và cả thông tin, nhưng vẫn mù mờ về lối đi chung. Lối đi tìm niềm hạnh phúc ? Mỗi Sapiens có quá nhiều cách nhìn nhận về niềm hạnh phúc ? Một số là tiền. Số khác có nhiều tiền hơn thì muốn nhiều tiền hơn và nhiều hơn là tiền, quyền lực tối cao ví dụ điển hình. Nhưng, chẳng phải những thứ đó được thiết kế xây dựng trên tưởng tượng và niềm tin ? Vậy cái gì là thật ? Cái thật sự đang mất dần. Tình yêu thương mái ấm gia đình đang mất dần. Sự liên kết, những tích tắc tụm ba tụm bảy thời còn ở nhà đất sét, Sapiens cũng đang đánh mất. Khoa học cho ta mạng xã hội, liên kết với nhau vũ bão hơn, nhưng ở đầu cuối sự liên kết ấy là những bit điện tử nhỏ nhoi, biểu cảm là những emotion, và đôi mắt là 2 chấm tròn đen bé xíu trên cái miệng luôn cười hay luôn mếu. Chừng nào, Sapiens chưa tìm ra được câu vấn đáp thích đáng cho câu hỏi : Chúng ta muốn mình muốn gì, thì chừng đó khoa học kĩ thuật, công nghệ tiên tiến và những thứ khác chỉ được sử dụng cho những yếu tố mang tính thiếu khuynh hướng. Nhìn chung thì tất cả chúng ta vẫn chả sướng hơn tổ tiên của tất cả chúng ta cách đây mấy chục ngàn năm là bao nhiu. Đó có lẽ rằng cũng là nguyên do Yuval luôn gọi những vị thần với cái tên Sapiens, tất cả chúng ta dù có văn minh đến đâu, vẫn chỉ là loài người. Có thế lực đến đâu, vẫn không hề là thần, vì vẫn còn những khoảng trống, những thiếu sót ở tâm hồn .
Kết
Yuval đã thiết kế xây dựng nên một bản tóm lược về loài người. Cả thực trạng lẫn nội tâm. Đan xen những kỹ năng và kiến thức là những suy ngẫm về thời cuộc. Tuy nhiên, chính vì sự nhồi nhét quá nhiều kiến thức và kỹ năng trong vẻn vẹn 500 trang sách, dù đã lược đi biết bao, cũng đã tạo ra sự bội thực. Dẫu bạn không phải là một tình nhân lịch sử vẻ vang, thì cũng hãy nên có trong tay một quyển sách như thế này, bởi nó không chỉ là lược sử về tổ tiên của tất cả chúng ta, mà còn là để nhìn lại những thiếu sót ở cả quá khứ lẫn hiện tại. Dĩ nhiên là bạn vẫn phải chịu một vài liều gây mê trước khi hoàn toàn có thể đạt được sự đồng điệu với tác giả. Nhưng tin chắc rằng, có vài nghìn liều gây mê, chống buồn nôn chóng mặt, thì vẫn quá hời cho Sapiens : Lược sử loài người .
Đọc thêm:
[1] Sapiens: Lược sử loài người, cuốn sách mà Bill Gates, Mark Zuckerberg, Barack Obama đều khuyên bạn tìm đọc
[2] Loài người trở nên thông minh như thế nào?
Theo Bookademy
