Người, con người, loài người hay nhân loại (danh pháp khoa học: Homo sapiens, nghĩa đen: người tinh khôn) là loài linh trưởng đông đảo và lan rộng nhất. Người có hai đặc trưng cơ bản là đi đứng bằng hai chân và bộ não lớn phức tạp; những đặc điểm cho phép họ phát triển công cụ, văn hóa và ngôn ngữ tiên tiến. Người là một động vật có tính xã hội cao, có xu hướng sống trong các cơ cấu xã hội phức tạp theo quan hệ hợp tác hoặc cạnh tranh; chẳng hạn như gia đình, các mạng lưới thân tộc hay cao hơn như nhà nước hoặc dân tộc. Tương tác xã hội giữa người với người đã thiết lập các khái niệm như giá trị đạo đức, chuẩn mực xã hội và nghi lễ; những điều góp phần củng cố xã hội loài người. Trí tò mò muốn thấu hiểu và lý giải các hiện tượng tự nhiên cùng với khát khao muốn ảnh hưởng và chế ngự các hiện tượng đó đã thúc đẩy con người phát triển khoa học, triết học, thần thoại, tôn giáo và nhiều lĩnh vực khác.
Mặc dù nhiều nhà khoa học sử dụng danh từ con người để chỉ toàn bộ các loài thuộc chi Homo; song trong lời nói thường nhật, người ta dùng từ con người đơn thuần để chỉ Homo sapiens, thành viên Homo duy nhất còn tồn tại. Người hiện đại về mặt giải phẫu (anatomically modern humans) xuất hiện ở Châu Phi cách đây khoảng 300.000 năm, tiến hóa từ tổ tiên Homo heidelbergensis hoặc một loài tương tự nào đó, rồi di cư ra khỏi Châu Phi và dần dần thay thế các quần thể người cổ xưa trên khắp thế giới. Trong phần lớn lịch sử nhân loại, loài người hầu như chỉ sống theo kiểu du mục và săn bắn hái lượm. Mầm mống hành vi hiện đại ở người mới xuất hiện cách đây khoảng 160.000-60.000 năm. Cách mạng Đồ đá mới nở rộ ở Tây Nam Á vào khoảng 13.000 năm trước (rồi nối tiếp ở các nơi khác), đã chứng kiến sự khai sinh của nông nghiệp kèm theo những khu định cư lớn do con người xây dựng. Bởi dân số ngày một đông và lương thực ngày một dư thừa, nhà nước đã ra đời trong lòng và giữa các cộng đồng người; tạo lập nền móng cho văn minh nhân loại trỗi dậy rồi suy vong theo thời gian. Hiện nay loài người vẫn đang tiếp tục sinh sôi nảy nở và dân số của họ cán mốc 7,9 tỉ vào tháng 3 năm 2022.
Các yếu tố di truyền hoặc môi trường tự nhiên hoàn toàn có thể gây nên những biến thiên sinh học ở ngoại hình, sinh lý, độ nhạy cảm với bệnh tật, năng lực tinh thần, kích cỡ khung hình và tuổi thọ của con người. Mặc dù mỗi tộc người thường trông rất độc lạ, nếu ta so sánh gen của hai người bất kể thì ta sẽ thấy rằng họ giống nhau về mặt di truyền đến tận 99 %. Loài người thể hiện dị hình giới tính tương đối rõ ràng : nhìn chung phái mạnh có sức mạnh khung hình lớn hơn còn nữ giới có tỷ suất mỡ khung hình cao hơn. Đến tuổi dậy thì, con người khởi đầu tăng trưởng những đặc thù giới tính thứ cấp. Phụ nữ ( tức con người giống cái đã trưởng thành ) có năng lực mang thai, rồi mãn kinh và vô sinh vào khoảng chừng 50 tuổi .
Con người là loài ăn tạp, có thể tiêu thụ nhiều loại thực vật và động vật. Họ biết sử dụng lửa hoặc các dạng nhiệt năng để chế biến và nấu chín thức ăn, một kỹ thuật được kế thừa từ thời H. erectus. Trung bình con người có thể nhịn đói đến 8 tuần và chỉ có thể nhịn uống nước từ 3-4 ngày. Con người là sinh vật ban ngày, họ ngủ trung bình 7-9 tiếng mỗi ngày. Việc sinh nở ở người tương đối nguy hiểm, tiềm tàng nguy cơ biến chứng và thậm chí gây tử vong. Thông thường, cả người mẹ lẫn người cha đều tham gia vào việc nuôi dưỡng con trẻ.
Con người có vỏ não trước trán rất lớn và phát triển, đây là phân khu đảm nhận chức năng nhận thức bậc cao. Họ rất thông minh, có khả năng ghi nhớ từng hồi (episodic memory), có nét mặt biểu cảm linh hoạt, có sự tự nhận thức và lý thuyết tâm trí (theory of mind). Trí óc con người có khả năng nội quan, suy tư, tưởng tượng, tự ý chí hành động và hình thành thế giới quan về tồn tại. Những ưu điểm này đã cho phép con người đạt được những thành tựu công nghệ và công cụ phức tạp thông qua lý tính và sự truyền tải kiến thức cho các thế hệ tương lai. Ngôn ngữ, nghệ thuật và thương mại là những thứ tạo nên danh tính con người. Các tuyến thương mại đường dài có lẽ đã dẫn đến sự bùng nổ văn hóa và phân phối tài nguyên có lợi cho con người, một ưu thế cực lớn khi so với những sinh vật khác.
Định nghĩa và từ nguyên[sửa|sửa mã nguồn]
Tất cả con người hiện đại đều thuộc loài Homo sapiens, danh pháp khoa học mà được Carl Linnaeus đặt ra trong tác phẩm Systema Naturae thế kỷ thứ 18.[1] Danh từ chung “Homo” là một từ mượn học được (leanred borrowing) thế kỷ 18 từ homō của tiếng Latinh, dùng để chỉ con người bất kể giới tính.[2] Danh từ con người có thể dùng để chỉ tất cả các loài thuộc chi Homo,[3] song người ta thường dùng từ này để đề cập đến riêng Homo sapiens, loài Homo duy nhất còn tồn tại.[4] Cái tên “Homo sapiens” có nghĩa là ‘người tinh khôn’ hoặc ‘người thông minh’.[5] Hiện có ý kiến cho rằng một số giống người cổ, đơn cử như người Neanderthal, chính là những phân loài của H. sapiens.[3]
Trong tiếng Việt, người đồng nguyên với nhiều từ chỉ người trong các ngôn ngữ Nam Á khác, chẳng hạn như ngài tiếng Mường, bơngai tiếng Bahnar và ngai tiếng Pacoh. Năm 2006, nhà ngôn học Harry Shorto phục nguyên từ chỉ người ở dạng Môn-Khmer nguyên thủy là *[m]ŋaaj.[6]
Trong tiếng Anh, human là một từ tiếng Anh trung đại được mượn từ humain của tiếng Pháp cổ, rốt cuộc bắt nguồn từ dạng tính từ của homō là hūmānus tiếng Latinh.[7] Từ bản xứ chỉ người trong tiếng Anh là man. Ngoài ra người ta còn dùng từ này để chỉ hai giới, song trong tiếng Anh hiện đại thì nó chỉ riêng đàn ông.[8] Từ man bắt nguồn từ dạng *mann của tiếng Tây-Germanic nguyên thủy, truy gốc xa hơn nữa thì từ căn tố *mon- hoặc *men- của tiếng Ấn-Âu nguyên thủy.
Con người là một loài vượn lớn thuộc liên họ Hominoidea.[9] Dòng dõi vượn phái sinh con người lần lượt tách khỏi dòng dõi vượn nhỏ (họ Hylobatidae), dòng dõi đười ươi (chi Pongo), dòng dõi khỉ đột (chi Gorilla), rồi cuối cùng tách khỏi dòng dõi tinh tinh (chi Pan). Lần phân tách cuối cùng giữa dòng dõi người và tinh tinh diễn ra vào khoảng 8–4 triệu năm trước vào cuối thế Miocen.[10][11][12][13] Tại lần phân tách đó, hai nhiễm sắc thể đã kết hợp với nhau để tạo thành nhiễm sắc thể số 2, điều mà giúp lý giải số lượng 23 cặp nhiễm sắc thể ở người chứ không phải 24 như ở các loài vượn khác.[14] Sau đó, tông Người tiếp tục đa dạng hóa thành nhiều loài khác nhau và tách thành ít nhất hai chi riêng biệt. Tuy vậy, tất cả những nhánh đó đều đã bị tuyệt diệt, khiến H. sapiens là chủng người duy nhất còn sót lại.[15]
, hài cốt Australopithecus afarensis đầu tiên được phát hiện và khai quậtPhục dựng khung xương vật mẫu Lucy hài cốtđầu tiên được phát hiện và khai thác
Chi Homo tiến hóa từ chi Australopithecus.[16][17] Mặc dù các hóa thạch giai đoạn chuyển tiếp còn khá hiếm, những thành viên sơ kỳ của Homo chia sẻ rõ ràng một số điểm chung với Australopithecus.[18][19] Hóa thạch cổ nhất của chi Homo là một hài cốt được khai quật từ Ethiopia mang mẫu hiệu LD 350-1 2,8 triệu năm tuổi. Các loài Homo cổ nhất hiện được công nhận là H. habilis và H. rudolfensis, tiến hóa cách đây 2,3 triệu năm.[19] H. erectus (biến thể châu Phi của loài này đôi khi được gọi là H. ergaster) tiến hóa cách đây 2 triệu năm, là loài người cổ xưa đầu tiên rời khỏi châu Phi và phân tán khắp Á-Âu.[20] Cấu trúc cơ thể của người hiện đại đã manh nha phát triển ở H. erectus. H. sapiens phái sinh trực tiếp từ H. heidelbergensis hoặc H. rhodesiensis vào khoảng 300.000 năm trước, hai chủng người mà chính là hậu duệ của quần thể H. erectus còn sót lại ở châu Phi.[21] Sau đó H. sapiens dời khỏi quê nhà, thiên di khắp thế giới và thay thế các chủng người cổ khác.[22][23][24] Hành vi hiện đại ở người xuất hiện vào khoảng 160.000-70.000 năm trước,[25] hoặc có lẽ thậm chí sớm hơn thế.[26]
Hiện các nhà khoa học xác định ít nhất hai đợt di cư độc lập “ra khỏi châu Phi”: đợt đầu tiên diễn ra cách đây khoảng 130.000-100.000 năm và đợt thứ hai (phát tán về phương nam) diễn ra cách đây khoảng 70.000-50.000 năm.[27][28] H. sapiens bành trướng tới mọi lục địa và đảo lớn, đặt chân đến Á-Âu khoảng 60.000 năm trước,[29][30] đặt chân đến Úc khoảng 65.000 năm trước,[31][32] sang được châu Mỹ khoảng 15.000 năm trước, rồi chinh phục quần đảo Hawaii, Đảo Phục Sinh, Madagascar và New Zealand giữa những năm 300-1280 Công Nguyên.[33][34]
Bức tranh tiến hóa loài người không đơn thuần là sự diễn tiến tuyến tính hoặc phân tách, mà còn gồm có cả sự giao phối qua lại giữa những chủng người khác nhau rất phức tạp. [ 35 ] [ 36 ] [ 37 ] Nghiên cứu gen đã chứng tỏ sự lai tạp giữa những chủng người rất phổ cập trong quy trình tiến hóa lịch sử vẻ vang. [ 38 ] Bằng chứng ADN chỉ ra rằng gen của người văn minh ngoài châu Phi đều trộn lẫn một phần gen của người Neanderthal. Hơn nữa, những nhà di truyền học đã phát hiện người Neanderthal và những hominin khác, ví dụ điển hình như người Denisova, có lẽ rằng đã góp phần tới 6 % bộ gen của họ vào bộ gen của người lúc bấy giờ. [ 35 ] [ 39 ] [ 40 ]
Suốt chiều dài lịch sử dân tộc sống sót cho đến khoảng chừng 12.000 năm trước, con người hầu hết chỉ gắn bó với lối sống săn bắt hái lượm. [ 41 ] Bước cải tiến vượt bậc khổng lồ của quả đât 12.000 năm trước, được giới khảo cổ gọi là cách mạng Đồ đá mới cùng ý tưởng nông nghiệp, diễn ra lần tiên phong tại Tây Nam Á và lan rộng khắp Cựu thế giới trong những thiên niên kỷ tiếp theo. [ 42 ] Nhiều cuộc cách mạng nông nghiệp độc lập cũng diễn ra ở nhiều nơi trên quốc tế sau đó : Trung Bộ châu Mỹ ( khoảng chừng 6.000 năm trước ), [ 43 ] Trung Quốc, [ 44 ] [ 45 ] Papua New Guinea, [ 46 ] và khu vực Sahel – Tây Savanna thuộc Châu Phi. [ 47 ] [ 48 ] [ 49 ] Nguồn lương thực dư thừa đã dẫn đến sự hình thành những khu định cư vĩnh viễn, tạo điều kiện kèm theo cho con người thuần hóa động vật hoang dã và vận dụng kim khí vào quy trình lao động sản xuất. Lối sống nông nghiệp định cư đã tạo lập phần móng để những nền văn minh của con người có chỗ tăng trưởng. [ 50 ] [ 51 ] [ 52 ]Cuộc cách mạng đô thị vào thiên niên kỷ thứ 4 TCN đã tận mắt chứng kiến sự tăng trưởng của những thị quốc, tiểu biểu như những thành bang Lưỡng Hà thiết kế bởi người Sumer. [ 53 ] Chính tại những thành phố này vào khoảng chừng năm 3000 TCN, con người đã phát minh sáng tạo ra dạng thức sớm nhất được biết của chữ viết gọi là chữ hình nêm. [ 54 ] Hai nền văn minh phồn vinh sống sót đồng thời với Lưỡng Hà là Ai Cập cổ đại và văn minh thung lũng sông Ấn. [ 55 ] Những nền văn minh đó tiếp xúc nhau trải qua giao thương mua bán và ý tưởng những mô hình công nghệ tiên tiến cơ bản như bánh xe, công cụ cày và những mái buồm. [ 56 ] [ 57 ] [ 58 ] [ 59 ] Thiên văn học và toán học được khai sinh ; Đại kim tự tháp Giza được người Ai Cập kiến thiết xây dựng. [ 60 ] [ 61 ] [ 62 ] Bằng chứng khảo cổ học chỉ tới một đợt hạn hán nghiêm trọng kéo dài khoảng chừng 1 thế kỷ là nguyên do suy tàn của những nền văn minh đó, [ 63 ] tuy nhiên quả đât vẫn liên tục tạo dựng những nền văn minh mới. Người Babylon nối gót người Sumer thống trị Lưỡng Hà, [ 64 ] và những nền văn minh như văn hóa truyền thống Porverty Point, văn minh Minos và nhà Thương nổi lên ở những khu vực mới. [ 65 ] [ 66 ] [ 67 ] Vào khoảng chừng năm 1200 TCN, nhiều nền văn minh đồ đồng ở Địa Trung Hải bất ngờ đột ngột sụp đổ và đơn cử tại Hy Lạp được tiếp nối bởi thời kỳ Đen tối. [ 68 ] [ 69 ] Giai đoạn chuyển tiếp hậu kỳ đồ đồng này đã mở ra thời kỳ đồ sắt trong lịch sử dân tộc quả đât. [ 70 ]Kể từ thế kỷ thứ 5 TCN, lịch sử dân tộc mở màn được ghi chép thành văn, phân phối cho hậu thế những cái nhìn rõ hơn về quá khứ. [ 71 ] Giữa thế kỷ 8 và 6 TCN, châu Âu bước vào thời kỳ cổ đại Hy-La đặc trưng bởi hai nền văn minh Hy Lạp và La Mã cổ đại. [ 72 ] [ 73 ] Ở châu Mỹ, người Maya khởi đầu thiết kế xây dựng những đô thị và ý tưởng những hệ lịch phức tạp ; [ 74 ] [ 75 ] ở Châu Phi, vương quốc Aksum thôn tính vương quốc Kush trên đà sa sút rồi thiết lập thương mại giữa Ấn Độ và Địa Trung Hải ; [ 76 ] ở Tây Á, quy mô nhà nước tập trung chuyên sâu của Đế quốc Ba Tư sẽ có ảnh hưởng tác động rất lớn tới những nhà nước trong tương lai ; [ 77 ] ở châu Á, đế quốc Gupta thống trị Ấn Độ và nhà Hán của Trung Quốc tăng trưởng bùng cháy rực rỡ. [ 78 ] [ 79 ]Sau sự sụp đổ của đế quốc Tây La Mã vào năm 476, châu Âu bước vào thời kỳ Trung cổ. [ 80 ] Trong thời kỳ này, Giáo hội Cơ Đốc đóng vai trò là TT quyền lực tối cao của xã hội phong kiến châu Âu. [ 81 ] Ở Trung Đông, Hồi giáo trở thành tôn giáo lớn nhất và được truyền bá sang Bắc Phi. Giai đoạn này là cột mốc vàng son của quốc tế Hồi giáo với những thành tựu kiến trúc điển hình nổi bật, những mặc khải trong khoa học kỹ thuật, và sự hình thành truyền thống xã hội rất riêng không liên quan gì đến nhau. [ 82 ] [ 83 ] Thế giới Cơ đốc giáo và Hồi giáo rốt cuộc va chạm với nhau : Vương quốc Anh, Vương quốc Pháp và Đế quốc La Mã thần thánh phát động hàng loạt cuộc thập tự chinh nhằm mục đích giành lại Đất Thánh từ tay người Hồi giáo. [ 84 ] Ở châu Mỹ, những xã hội Mississippi phức tạp nở rộ vào khoảng chừng năm 800 CN, [ 85 ] trong khi xa hơn về phía nam, người Aztec và người Inca vươn lên thiết kế những đế quốc đồ sộ. [ 86 ] Tại Á-Âu vào thế kỷ 13-14, đế quốc Mông Cổ đã chinh phục được hầu hết quốc tế. [ 87 ] Cùng thời đó, Đế quốc Mali lan rộng ra cương vực đến mức cực lớn ở Châu Phi, trải dài từ Senegambia đến Bờ Biển Ngà. [ 88 ] Tại châu Đại Dương, đế quốc Tuʻi Tonga bành trướng và thiết lập bá quyền khắp Nam Thái Bình Dương. [ 89 ]
Môi trường sống và dân số[sửa|sửa mã nguồn]
Các khu định cư sơ khai của con người thường chịu ràng buộc rất nhiều vào khoảng cách đến nguồn nước và những nguồn tài nguyên vạn vật thiên nhiên thiết yếu để duy trì sư sống, ví dụ điển hình như quần thể động vật hoang dã mồi hoặc đất canh tác để trồng trọt và chăn thả gia súc. [ 93 ] Con người lúc bấy giờ có năng lực đổi khác môi trường tự nhiên sống bằng nhiều giải pháp như công nghệ tiên tiến, thủy lợi, quy hoạch đô thị, kiến thiết xây dựng, phá rừng và sa mạc hóa. [ 94 ] Song những khu định cư của họ vẫn dễ bị tổn hại trước thiên tai, nhất là những khu định cư có chất lượng hạ tầng kém và tọa lạc tại vị trí địa lý nguy hại. [ 95 ] Sự quần cư và đổi khác môi trường tự nhiên sống của con người thường được triển khai với mục tiêu nhằm mục đích bảo lãnh, tích góp tiện nghi hoặc của cải vật chất, lan rộng ra nguồn thức ăn sẵn có, cải tổ nghệ thuật và thẩm mỹ, nâng cao kiến thức hoặc tăng cường trao đổi tài nguyên. [ 96 ]Con người là động vật hoang dã dễ thích nghi mặc dầu năng lực chịu đựng của họ so với những môi trường tự nhiên khắc nghiệt trên Trái Đất không hề cao. [ 97 ] Nhờ những công cụ tiên tiến và phát triển, con người đã hoàn toàn có thể tăng cường năng lực thích ứng với những mức nhiệt độ, nhiệt độ và độ cao. [ 97 ] Sở dĩ thế cho nên, con người đã trở thành loài toàn thế giới hoàn toàn có thể sống ở đủ kiểu môi trường tự nhiên như rừng mưa nhiệt đới gió mùa, sa mạc khô cằn, vùng cực lạnh lẽo và những thành phố ô nhiễm nặng ; trái lại, hầu hết sinh vật chỉ sống được trong 1 số ít khu vực địa lý nhất định bởi năng lực thích nghi hạn chế của chúng. [ 98 ] Tuy nhiên, dân số loài người phân bổ sự không tương đồng đều trên mặt phẳng Trái Đất, dịch chuyển từ vùng này sang vùng khác, và vẫn sống sót những khu vực to lớn gần như không có bóng người ở, ví dụ như Nam Cực và những vùng đại dương. [ 97 ] [ 99 ] Phần lớn dân số loài người ( 61 % ) phân bổ ở Châu Á Thái Bình Dương ; phần còn lại phân bổ giảm dần lần lượt ở Châu Mỹ ( 14 % ), Châu Phi ( 14 % ), Châu Âu ( 11 % ) và Châu Đại Dương ( 0,5 % ). [ 100 ]Trong vòng vài thế kỷ trở lại đây, con người đã tò mò những môi trường tự nhiên đầy thủ thách như Nam Cực, biển sâu và khoảng trống thiên hà. [ 101 ] Sự cư trú của con người trong những môi trường tự nhiên thù địch này rất hạn chế và tốn kém, thường chỉ dành cho những thiên chức khoa học, quân sự chiến lược hoặc công nghiệp. [ 101 ] Con người đã đổ xô lên Mặt Trăng và sử dụng những loại tàu thiên hà robot để nghiên cứu và điều tra những thiên thể. [ 102 ] [ 103 ] [ 104 ] Kể từ đầu thế kỷ 20, con người đã đặt những trạm điều tra và nghiên cứu vĩnh viễn ở Nam Cực, và kể từ năm 2000, xây dựng Trạm Vũ trụ Quốc tế để cư trú trên khoảng trống. [ 105 ]
[106]Con người và những giống loài được họ thuần hóa chiếm 96 % tổng sinh khối của toàn bộ động vật hoang dã có vú trên Trái Đất. Sinh khối những loài thú hoang dã chỉ chiếm vỏn vẹn 4 % còn lại .Dân số vào thời gian nông nghiệp lần đầu Open ( khoảng chừng năm 10.000 TCN ) được ước tính rơi vào khoảng chừng từ 1 triệu đến 15 triệu người. [ 107 ] [ 108 ] Khoảng 50-60 triệu người sống trong lòng Đế chế La Mã thống nhất đông tây vào thế kỷ thứ 4 CN. [ 109 ] Bệnh dịch hạch, lần tiên phong được ghi nhận vào thế kỷ thứ 6 CN, đã hủy hoại 50 % dân số loài người. Nạn dịch kinh hoàng nhất phải kể đến đó là cái chết Đen, gây ra cái chết của 75 – 200 triệu người tính riêng ở Âu-Á và Bắc Phi. [ 110 ] Dân số loài người có lẽ rằng đã đạt ngưỡng 1 tỷ người vào năm 1800. Kể từ đó tăng trưởng theo cấp số nhân, đạt 2 tỷ người vào năm 1930 và 3 tỷ người vào năm 1960, 4 tỷ người vào năm 1975, 5 tỷ người vào năm 1987 và 6 tỷ người vào năm 1999. [ 111 ] Dân số quốc tế vượt ngưỡng 7 tỷ người vào năm 2011 và vào năm 2020 đã đạt 7,8 tỷ. [ 112 ] Tổng sinh khối carbon của toàn thể loài người trên Trái đất vào năm 2018 được ước đạt ở mức 60 triệu tấn, gấp gần 10 lần sinh khối của toàn bộ những loài thú chưa được thuần hóa. [ 106 ]Năm 2018, 4,2 tỷ người ( 55 % ) sống tập trung chuyên sâu tại những khu vực thành thị, hơn hẳn số lượng 751 triệu người vào năm 1950. [ 113 ] Các khu vực đô thị hóa nhất lần lượt là Bắc Mỹ ( 82 % ), Mỹ Latinh ( 81 % ), Châu Âu ( 74 % ) và Châu Đại Dương ( 68 % ). Dân số Châu Phi và Châu Á Thái Bình Dương chiếm gần 90 % tổng số 3,4 tỷ người còn sống ở nông thôn trên toàn thế giới. [ 113 ] Người dân sống ở đô thị thường phải đương đầu với nhiều yếu tố ví dụ điển hình như ô nhiễm và tệ nạn xã hội, [ 114 ] đặc biệt quan trọng thông dụng ở những khu ổ chuột nội thành của thành phố hoặc ngoài thành phố. Con người đã tác động ảnh hưởng một cách đáng kể đến môi trường tự nhiên xung quanh. Họ là loài đứng đầu chuỗi thức ăn, hiếm khi bị những loài khác săn mồi. [ 115 ] Sự ngày càng tăng dân số, công nghiệp hóa, khai khẩn đất đai, tiêu dùng quá mức và thải nguyên vật liệu hóa thạch đã tàn phá môi trường tự nhiên. Những vấn nạn đó là nguyên do khiến bao dạng sống khác bị đẩy đến bờ vực tuyệt chủng, [ 116 ] [ 117 ] và gây nên đổi khác khí hậu toàn thế giới, [ 118 ] rồi càng đẩy nhanh Tuyệt chủng Holocen. [ 119 ] [ 116 ]
Giải phẫu và sinh lý[sửa|sửa mã nguồn]
Hầu hết các khía cạnh sinh lý người đều tương đồng với các khía cánh sinh lý động vật. Cơ thể con người bao gồm các phần chân, thân, tay, cổ và đầu. Cơ thể người trưởng thành được cấu thành bởi khoảng 100 nghìn tỷ tế bào. Những hệ thống sinh học tồn tại ở người bao gồm hệ thần kinh, hệ tuần hoàn, hệ tiêu hóa, hệ nội tiết, hệ miễn dịch, hệ vỏ bọc, hệ bạch huyết, hệ vận động, hệ sinh dục, hệ hô hấp và hệ tiết niệu.[120][121] Công thức răng của con người là
2.1.2.3
2.1.2.3
{\displaystyle {\tfrac {2.1.2.3}{2.1.2.3}}}
. Con người có vòm miệng ngắn hơn và răng nhỏ hơn so với những linh trưởng khác. Họ là loài linh trưởng duy nhất có răng nanh ngắn và tương đối phẳng. Răng người có đặc trưng mọc khăng khít và những khoảng răng rụng thường sẽ được lấp nhanh chóng bởi răng mới ở những cá nhân trẻ tuổi. Răng hàm thứ ba (răng khôn) ở người đang dần tiêu biến, nhiều cá nhân thậm chí không có răng này khi sinh.[122]
Giống tinh tinh, con người chiếm hữu nhiều vết tích tiến hóa như xương cùng, ruột thừa, khớp vai linh động, những ngón tay nắm được và ngón cái đối nhau ( tức hoàn toàn có thể chĩa vuông góc với những ngón còn lại ). [ 123 ] Ngoài đi đứng bằng hai chân và kích cỡ não lớn, con người độc lạ với tinh tinh đa phần ở khứu giác, thính giác và năng lực tiêu hóa protein. [ 124 ] Mặc dù con người có tỷ lệ nang lông tương tự những loài vượn khác, tuy nhiên lông khung hình ở người đa phần là lông tơ, ngắn và có phân bổ thưa thớt. [ 125 ] [ 126 ] Con người có khoảng chừng 2 triệu tuyến mồ hôi trên hàng loạt khung hình, nhiều hơn so với tuyến mồ hôi rời rạc của tinh tinh, hầu hết chỉ tập trung chuyên sâu quanh lòng bàn tay / bàn chân. [ 127 ]Chiều cao trung bình của một phái mạnh trưởng thành rơi vào khoảng chừng 171 cm ( 5 ft 7 in ) và chiều cao trung bình của phái đẹp trưởng thành rơi vào khoảng chừng 159 cm ( 5 ft 3 in ) ( trên toàn thế giới ). [ 128 ] Một số cá thể mở màn suy giảm tầm vóc ở tuổi trung niên, tuy nhiên quy trình này thường diễn ra ở người già. [ 129 ] Dân số loài người đang phổ quát to lớn hơn, có vẻ như là tác dụng của chính sách dinh dưỡng, trình độ y tế và điều kiện kèm theo sống tốt hơn. [ 130 ] Khối lượng trung bình của một người trưởng thành là 59 kg ( 130 lb ) so với nữ và 77 kg ( 170 lb ) so với nam. [ 131 ] [ 132 ] Trọng lượng khung hình và kiểu hình khung hình chịu ảnh hưởng tác động từ những yếu tố di truyền và thiên nhiên và môi trường, và khác nhau giữa từng cá thể. [ 133 ] [ 134 ]Con người có năng lực ném nhanh và đúng chuẩn hơn bất kể loài vật nào khác. [ 135 ] Con người nằm trong số những loài vật chạy đường dài tốt nhất, nhưng lại khá lờ đờ khi chạy cự ly ngắn. [ 136 ] [ 124 ] Lông mỏng dính và tuyến mồ hôi hiệu suất cao là những đặc thù tiến hóa giúp con người tránh khỏi kiệt sức vì tăng thân nhiệt khi chạy đường dài. [ 137 ]
Kiểu nhân đồ cơ bản của con người, biểu thị các nhiễm sắc thể giới tính nam (XY) và nữ (XX).Như hầu hết những động vật hoang dã khác, con người là loài nhân thực lưỡng bội. Mỗi tế bào xôma chiếm hữu hai bộ 23 nhiễm sắc thể, mỗi bộ kế thừa từ bố hoặc mẹ ; những giao tử chỉ chiếm hữu duy nhất một bộ nhiễm sắc thể trộn lẫn từ hai bộ nhiễm sắc thể cha mẹ. Trong số 23 cặp nhiễm sắc thể, 22 cặp là nhiễm sắc thể thường và 1 cặp là nhiễm sắc thể giới tính. Hệ thống định giới ở người là XY, trong đó phái đẹp có nhiễm sắc thể giới tính XX và phái mạnh có nhiễm sắc thể giới tính XY. [ 138 ] Di truyền và môi trường tự nhiên là hai yếu tố dẫn đến sự độc lạ sinh học ở thể trạng, sinh lý, nhạy cảm bệnh tật và năng lực tinh thần. Tuy nhiên tác động ảnh hưởng của chúng đến sự thể hiện tính trạng vẫn chưa được giới khoa học hiểu rõ. [ 139 ] [ 140 ]Mặc dù không hai cá thể nào giống hệt nhau về mặt di truyền ( kể cả những cặp song sinh giống nhau như đúc ), [ 141 ] mức độ tương đương di truyền ở hai cá thể bất kể vẫn lên tới 99,5 % – 99,9 %. [ 142 ] [ 143 ] Điều này cho thấy con người như nhau với nhau hơn hẳn những loài vượn lớn khác, gồm có cả tinh tinh. [ 144 ] [ 145 ] Sự độc lạ ADN không đáng kể ở người chứng tỏ một sự kiện thắt cổ chai dân số từng xảy ra vào thế Canh Tân muộn ( khoảng chừng 100.000 năm trước ). [ 146 ] [ 147 ] Chọn lọc tự nhiên liên tục gây áp lực đè nén lên những quần thể người, và ta có vật chứng cho thấy bộ gen người ở một số ít vùng đã được chọn lọc xu thế suốt 15.000 năm qua. [ 148 ]
Bộ gen người được giải trình tự lần đầu tiên vào năm 2001[149] và tính đến năm 2020 thì hàng trăm nghìn bộ gen đã được giải trình tự.[150] Năm 2012, Dự án HapMap Quốc tế so sánh bộ gen của 1.184 cá nhân từ 11 quần thể và đã xác định được 1,6 triệu các đa hình đơn nucleotide (single nucleotide polymorphism).[151] Quần thể châu Phi sở hữu số lượng dị biến di truyền riêng tư (private genetic variant) cao nhất. Trong khi nhiều dị biến ở các quần thể bên ngoài châu Phi cũng được tìm thấy ở các quần thể châu Phi, tuy nhiên vẫn có một số lượng lớn dị biến riêng biệt chỉ xuất hiện ở quần thể châu Đại Dương và châu Mỹ.[152] Theo ước tính năm 2010, con người có khoảng 22.000 gen.[153] Bằng phương pháp so sánh ADN ty thể (loại ADN chỉ được truyền qua dòng mẹ), các nhà di truyền học kết luận rằng tổ tiên nữ giới chung cuối cùng mang chỉ thị di truyền (genetic marker) của tất cả các cá thể người hiện đại chắc chắn đã sống cách đây khoảng 90.000-200.000 năm.[154][155][156][157]
Phôi thai 5 tuần tuổi dài 10 mm
Sinh sản của con người bắt đầu với quá trình thụ tinh trong thông qua quan hệ tình dục, điều mà vào thời buổi hiện đại cũng có thể đạt được bằng công nghệ hỗ trợ sinh sản.[158] Thời gian thai nghén trung bình ở phụ nữ là 38 tuần nhưng có thể sai lệch đến 37 ngày.[159] Giai đoạn phôi thai kéo dài 8 tuần đầu; vào tuần thứ chín, phôi chuyển sang giai đoạn bào thai.[160] Khởi phát chuyển dạ hoặc mổ lấy thai có thể được thực hiện nếu đứa trẻ cần được sinh ra sớm vì lý do y tế.[161] Ở các nước phát triển, trẻ sơ sinh lúc mới chào đời thường nặng 3–4 kg (7–9 lb) và cao 47–53 cm (19–21 in).[162][163] Tuy nhiên ở các nước đang phát triển, tình trạng nhẹ cân còn khá phổ biến, góp phần làm tăng nguy cơ tử vong ở trẻ.[164]
So với những giống loài khác, việc sinh đẻ của con người rất nguy hại, hoàn toàn có thể dẫn đến nhiều biến chứng và thậm chí tử vong. [ 165 ] Kích thước phần đầu thai nhi loài người thường trùng khít với lỗ xương chậu không như những loài linh trưởng khác. [ 166 ] Nguyên do của đặc thù này chưa được hiểu trọn vẹn, [ n 3 ] tuy nhiên nó khiến cho quy trình rặn đẻ rất đau đớn và hoàn toàn có thể lê dài tới 24 tiếng hoặc hơn. [ 168 ] Ở những nước phong phú trong thế kỷ 20, tỷ suất sinh nở thành công xuất sắc tăng lên đáng kể nhờ những công cụ y tế mới. Trái lại, mang thai và sinh con không cần phụ sản ở những nước đang tăng trưởng khiến rủi ro tiềm ẩn người mẹ tử trận cao gấp 100 lần so với những nước tăng trưởng. [ 169 ]Ở người, cả bố và mẹ đều tham gia vào quy trình nuôi nấng con nhỏ, trái ngược với những loài linh trưởng khác, thường chỉ có mỗi con cháu đảm nhiệm việc làm đó. [ 170 ] Trẻ con loài người bất lực khi mới chào đời, chúng liên tục tăng trưởng trong vòng vài năm nữa và thường trưởng thành sinh dục khi được khoảng chừng 15-17 tuổi. [ 171 ] [ 172 ] [ 173 ]
Chế độ ăn[sửa|sửa mã nguồn]
Cộng đồng người tại Bali Indonesia, đang chuẩn bị sẵn sàng một bữa ăn .Con người là loài ăn tạp, có năng lực tiêu thụ nhiều loại thực vật và động vật hoang dã. [ 174 ] [ 175 ] Các dân tộc người trên quốc tế có những chính sách ăn riêng từ thuần thịt đến thuần chay. Chế độ siêu thị nhà hàng bị hạn chế hoàn toàn có thể dẫn đến những bệnh lý suy dinh dưỡng ở người ; tuy nhiên, những tộc người không thay đổi đã thích nghi với nhiều kiểu chính sách ăn trải qua sự chuyên biệt di truyền và những quy ước văn hóa truyền thống nhằm mục đích cân đối dưỡng chất từ thức ăn. [ 176 ] Văn hóa thường phản ánh chính sách ăn của con người, và rốt cuộc đã dẫn đến sự tăng trưởng của khoa học thực phẩm. [ 177 ]
Biến thiên sinh học[sửa|sửa mã nguồn]
Các biến hóa về số lượng và thứ tự của những gen ( A-D ) tạo nên biến thiên di truyền hoàn toàn có thể thấy trong và giữa những quần thể người
Sự khác biệt ở các tính trạng như nhóm máu, bệnh di truyền, đặc điểm sọ não, đặc điểm khuôn mặt, hệ cơ quan, màu mắt, kết cấu và màu tóc, chiều cao và dáng dấp, cũng như màu da, giữa từng cá nhân được gọi là sự biến thiên sinh học (biological variation). Chiều cao điển hình của người trưởng thành nằm trong khoảng từ 1,4 đến 1,9 m (4 ft 7 in đến 6 ft 3 in), nhưng còn phụ thuộc rất lớn vào giới tính, sắc tộc và huyết thống.[178][179] Các gen ở người định đoạt một phần kích thước cơ thể, nhưng các yếu tố môi trường như chế độ ăn uống, vận động thể dục và giờ giấc đi ngủ cũng có tác động đáng kể.[180]
Ta có vật chứng cho thấy những quần thể người trên quốc tế thích nghi di truyền với những yếu tố bên ngoài khác nhau tương ứng. Chẳng hạn, những gen được cho phép người trưởng thành tiêu hóa đường lactose hiện hữu liên tục hơn ở những quần thể có lịch sử dân tộc thuần hóa gia súc truyền kiếp hoặc tiêu thụ nhiều sữa bò. [ 181 ] Chứng thiếu máu hồng cầu hình liềm, hoàn toàn có thể ngày càng tăng sức chống đỡ so với bệnh sốt rét, thường Open ở những quần thể sống ở nơi bệnh sốt rét đầy rẫy. [ 182 ] [ 183 ] Những quần thể sống truyền kiếp ở những vùng khí hậu đặc trưng tăng trưởng những kiểu hình đơn cử để thích nghi với điều kiện kèm theo đó ; ví dụ như tầm vóc thấp và cứng ngắc ở vùng lạnh, cao gầy ở vùng nóng, và thể tích phổi lớn ở vùng núi cao. [ 184 ] [ 185 ] Ở mức độ cao hơn, quần thể người tại Bajau sống ngoài đại dương đã tiến hóa những đặc thù cực kỳ độc lạ để hoàn toàn có thể lặn tự do. [ 186 ]Tóc người có nhiều màu từ đỏ đến vàng, từ nâu đến đen, với màu đen Open với tần suất cao nhất. [ 187 ] Màu tóc nhờ vào vào số lượng hắc tố mà khung hình sản sinh. Nồng độ hắc tố giảm dần theo tuổi tác, dẫn đến tóc bạc hoặc thậm chí còn trắng. Màu da người hoàn toàn có thể biến thiên từ nâu đen đến hồng đào nhạt, hoặc thậm chí còn gần như trắng toát hoặc không màu nếu cá thể mắc phải bạch tạng. [ 188 ] Màu da có xu thế đổi khác theo khí hậu và nói chung đối sánh tương quan theo mức độ bức xạ cực tím ở khu vực địa lý nhất định, với những quần thể có da sẫm màu phân bổ hầu hết ở đường xích đạo. [ 189 ] Sạm da có lẽ rằng hình thành để chống chọi với bức xạ cực tím của Mặt Trời. [ 190 ] Trái lại thì sắc tố da sáng màu hình thành để đối phó với sự thiếu vắng vitamin D, vốn được khung hình người tự tổng hợp nếu có ánh sáng Mặt Trời. [ 191 ] Da người cũng có năng lực sạm màu khi trình diện trước bức xạ cực tím ( thường gọi là da rám nắng ). [ 192 ] [ 193 ]
Có tương đối ít sự độc lạ giữa những quần thể địa lý của con người, và hầu hết những biến thiên sinh học chỉ dừng ở cấp thành viên. [ 188 ] [ 194 ] [ 195 ] Phần lớn sự biến thiên đó mang tính liên tục mà không có ranh giới phân định rõ ràng. [ 196 ] [ 197 ] [ 198 ] [ 199 ] Dữ liệu di truyền đã chứng tỏ rằng mặc dù rằng ta có phân loại loài người thành những nhóm chủng tộc thế nào đi chăng nữa, thì hai người từ cùng một nhóm chủng tộc cũng độc lạ nhau giống như hai người từ bất kể hai nhóm chủng tộc khác nhau nào. [ 200 ] [ 201 ] [ 202 ] Các quần thể da sẫm màu ở Châu Phi, Úc và Nam Á không có quan hệ họ hàng gần với nhau. [ 203 ] [ 204 ]Nghiên cứu di truyền đã cho thấy những quần thể người địa phương của Châu Phi phong phú nhất về mặt di truyền [ 205 ] và sự phong phú di truyền giảm dần theo khoảng cách di cư tính từ Châu Phi, rất hoàn toàn có thể là hậu quả của một sự kiện thắt cổ chai dân số trong lịch sử vẻ vang di cư của loài người. [ 206 ] [ 207 ] Những quần thể ngoài châu Phi hấp thụ nguồn vào di truyền mới trải qua việc giao phối với những quần thể người cổ địa phương, và họ có thành phần di truyền Neanderthal và Denisova cao hơn so với những quần thể ở châu Phi, [ 152 ] tuy nhiên gen Neanderthal ở những quần thể châu Phi có lẽ rằng bị nhìn nhận thấp hơn mức thực tiễn. [ 208 ] Hơn nữa, những điều tra và nghiên cứu gần đây đã phát hiện rằng những quần thể người ở châu Phi cận Sahara, và đặc biệt quan trọng là Tây Phi, chiếm hữu những biến thể di truyền tổ tiên vốn sống sót trước loài người tân tiến ( về mặt giải phẫu ) và đã tiêu biến ở hầu hết những quần thể ngoài châu Phi. Số gen tổ tiên này được cho là bắt nguồn từ sự lai tạp với một hominin cổ xưa chưa xác lập đã phân tách trước khi dòng dõi Neanderthal chia cắt khỏi dòng dõi người tân tiến. [ 209 ] [ 210 ]
Hình minh họa não người, trình diễn 1 số ít cấu trúc quan trọngNão người là tiêu điểm của hệ thần kinh TW, có năng lực tinh chỉnh và điều khiển hệ thần kinh ngoại biên. Ngoài tính năng trấn áp những hoạt động giải trí ” cấp thấp “, tức những hoạt động giải trí không tùy ý hoặc khái yếu tự chủ, như hô hấp hoặc tiêu hóa ; bộ não còn là TT tinh chỉnh và điều khiển những hoạt động giải trí ” cấp cao ” như tư duy, lý luận và trừu tượng. [ 211 ] Các quy trình nhận thức này cấu thành tâm lý và sinh ra những hành vi hệ quả, đều là những yếu tố được ngành tâm lý học điều tra và nghiên cứu .Con người có vỏ não trán trước lớn và tăng trưởng hơn so với những loài linh trưởng khác, một phân khu não bộ liên hệ đến năng lực nhận thức cấp cao. [ 212 ] Điều này đã khiến con người tự cho mình mưu trí hơn bất kể giống loài nào khác. [ 213 ] Xác định trí mưu trí một cách khách quan là một điều rất khó hoàn toàn có thể làm được, bởi động vật hoang dã cũng có những giác quan thích nghi tiêu biểu vượt trội hơn so với sở trường của con người. [ 214 ]
Con người sở hữu một số đặc điểm, mà không nhất thiết độc đáo, giúp tách biệt họ khỏi giới động vật.[215] Chẳng hạn, con người có lẽ là động vật duy nhất có trí nhớ từng hồi và có khả năng “du hành thời gian tâm trí” (mental time travel).[216] Ngay cả khi so sánh với các loài động vật xã hội khác, con người có mức độ linh hoạt cao bất thường trong biểu cảm khuôn mặt.[217] Tới nay, con người là loài động vật duy nhất khóc khi xúc động.[218] Con người là một trong số ít động vật có thể tự nhận ra mình trong bài kiểm tra gương.[219] Khẳng định con người là động vật duy nhất có lý thuyết tâm trí hiện đang bị tranh cãi.[220]
Ngủ và mơ[sửa|sửa mã nguồn]
Bài chi tiết cụ thể : Ngủ và MơCon người thường hoạt động và sinh hoạt vào ban ngày. Nhu cầu ngủ thường nhật của con người là 7-9 tiếng so với người lớn, 9-10 tiếng so với trẻ nhỏ và 6-7 tiếng so với người già. Tuy nhiên, con người hay ngủ không đủ giấc mặc dầu điều đó gây ra nhiều hệ lụy khôn lường đến sức khỏe thể chất. Theo nghiên cứu và điều tra của Đại học Pennsylvania ( 2009 ), những nhà nghiên cứu số lượng giới hạn giấc ngủ của những đối tượng người tiêu dùng chỉ 4 tiếng / ngày và tìm thấy đối sánh tương quan với những biến hóa về sinh lý lẫn thần kinh, gồm có suy giảm trí nhớ, căng thẳng mệt mỏi, cáu giận và không dễ chịu body toàn thân. [ 221 ]
Con người mơ khi ngủ, một hiện tượng tâm trí cho họ những trải nghiệm hình ảnh và âm thanh giống như thật. Mơ được kích thích bởi các cầu não (pons) và chủ yếu diễn ra ở giai đoạn ngủ REM.[222] Thời lượng giấc mơ biến thiên từ vài giây đến 30 phút.[223] Con người mơ 3-5 lần mỗi đêm, đôi khi có có thể lên đến 7 lần mỗi đêm.[224] Hầu hết các giấc mơ đều bị lãng quên ngay lập tức hoặc nhanh chóng khi tỉnh dậy,[225] nhưng nếu người ngủ đang ở giai đoạn REM mà bị đánh thức thì khả năng giấc mơ được lưu lại sẽ cao hơn. Các sự kiện trong giấc mơ nói chung nằm ngoài tầm kiểm soát của người mơ, ngoại trừ khi mơ giấc mơ sáng suốt..[226] Những giấc mộng đôi lúc khởi phát các ý tưởng sáng tạo hoặc truyền cảm hứng cho người mơ.[227]
Ý thức và tư duy[sửa|sửa mã nguồn]
Nói theo cách đơn thuần nhất, ý thức con người là ” cảm tính hoặc nhận thức về sự hiện hữu nội tại hoặc ngoại tại “. [ 228 ] Bất chấp hàng thế kỷ những triết gia và những nhà khoa học đã nghiên cứu và phân tích, định nghĩa, lý giải và tranh luận về nan đề này, ý thức vẫn còn là điều khó hiểu bị bàn cãi, [ 229 ] hoàn toàn có thể coi là ” góc nhìn quen thuộc nhất và huyền bí nhất trong đời sống của ta “. [ 230 ] Trực giác về sự sống sót của ý thức là điều duy nhất được hầu hết mọi người chấp thuận đồng ý. [ 231 ]
Bộ kiến thức và kỹ năng trí tuệ chưa từng có tiền lệ trong tự nhiên của loài người là tác nhân then chốt dẫn đến sự diễn tiến công nghệ tiên tiến và sự sở hữu sinh quyển đồng phát như ta thấy lúc bấy giờ. [ 235 ] Không kể những loài hominid đã tuyệt chủng, con người là động vật hoang dã duy nhất hoàn toàn có thể truyền dạy những thông tin tổng quát, [ 236 ] tiến hành bẩm sinh chiêu thức nhúng đệ quy để tạo câu cú và tiếp xúc những khái niệm phức tạp, [ 237 ] hiểu ” vật lý thường thức ” để phong cách thiết kế được những công cụ hữu dụng, [ 238 ] [ 239 ] và nấu thức ăn trong hoang dã. [ 240 ] Giảng dạy và học hỏi là phương pháp bảo tồn truyền thống văn hóa truyền thống và dân tộc bản địa của những xã hội loài người. [ 241 ] Những đặc thù và hành vi hoàn toàn có thể coi là độc nhất của con người gồm có khởi lửa, [ 242 ] xây đắp âm vị [ 243 ] và sản xuất thanh âm. [ 244 ]
Nghệ thuật của con người có những hình thức gồm có thị giác, văn học và màn biểu diễn. Nghệ thuật thị giác gồm có tranh vẽ, điêu khắc, phim ảnh, phong cách thiết kế tương tác và kiến trúc. [ 245 ] Nghệ thuật văn học gồm có văn xuôi, thơ và kịch ; thẩm mỹ và nghệ thuật trình diễn nói chung gồm có sân khấu, âm nhạc và khiêu vũ. [ 246 ] [ 247 ] Con người thường tích hợp nhiều hình thức lại với nhau ( ví dụ, video âm nhạc ). [ 248 ] Một số hình thức được xem như mang phẩm chất nghệ thuật và thẩm mỹ ví dụ điển hình siêu thị nhà hàng, game show điện tử và nghề dược. [ 249 ] [ 250 ] [ 251 ] Ngoài việc phân phối vui chơi và Viral kiến thức, nghệ thuật và thẩm mỹ còn được sử dụng cho những mục tiêu chính trị. [ 252 ]
Nghệ thuật là một đặc tính độc nhất ở con người và có bằng chứng chỉ đến mối liên hệ giữa sự sáng tạo và ngôn ngữ.[253] Bằng chứng sớm nhất của nghệ thuật là những bản khắc vỏ sò được Homo erectus tạo ra 300.000 năm trước khi con người hiện đại tiến hóa.[254] Bằng chứng sớm nhất về nghệ thuật của H. sapiens là đồ trang sức và hình vẽ được tìm thấy trong các hang động ở Nam Phi có niên đại cách đây ít nhất 75.000 năm.[255][256] Có nhiều giả thuyết khác nhau về việc tại sao con người phát triển nghệ thuật, có lẽ nó cho phép họ giải quyết vấn đề tốt hơn, cung cấp cho họ phương tiện để kiểm soát hoặc ảnh hưởng đến người xung quanh, khuyến khích sự hợp tác và đóng góp trong xã hội của họ hoặc tăng cơ hội thu hút bạn đời tiềm năng của họ.[257] Trí tưởng tượng của con người được rèn rũa thông qua nghệ thuật, kết hợp với logic có lẽ đã mang lại cho loài người sơ khai một lợi thế tiến hóa nhất định.[253]
Bằng chứng về âm nhạc của người có niên đại sớm hơn tranh hang động, và cho đến nay thì âm nhạc là đặc điểm xuất hiện ở mọi nền văn hóa loài người.[258] Tồn tại rất nhiều thể loại âm nhạc và còn biến thiên theo từng dân tộc; khả năng âm nhạc của con người thường sẽ ngụ ý sự tồn tại của những khả năng cấp cao khác ở người, chẳng hạn như hành vi xã hội phức tạp.[258] Một nghiên cứu năm 2014 đã phát hiện rằng: khi nghe nhạc, não người sẽ đồng bộ với nhịp điệu của bản nhạc đó hay chính là lúc một cá nhân dậm chân theo nhịp điệp, gọi theo thuật ngữ là sự cuốn theo (entrainment).[259] Khiêu vũ cũng là một hình thức biểu đạt của con người xuất hiện ở tất cả các nền văn hóa[260] và có lẽ đã phát sinh như một cách giúp con người sơ khai giao tiếp.[261] Nghe nhạc và quan sát điệu nhảy sẽ kích thích vỏ não trán-ổ mắt và các vùng tiếp nhận khoái cảm của não.[262]
Không giống như nói, đọc và viết không được thụ đắc tự nhiên mà phải được truyền dạy.[263] Tuy nhiên, tự sự đã có mặt trước cả từ viết và ngôn ngữ nói miệng, bằng chứng là những bức tranh tường 30.000 năm tuổi bên trong các hang động thuật lại một loạt các cảnh tượng.[264] Một trong những tác phẩm văn học cổ nhất còn sót lại là Sử thi Gilgamesh, được khắc lần đầu tiên trên các bia ký Babylon cổ cách đây khoảng 4.000 năm.[265] Mục đích của văn không đơn thuần là truyền lại kiến thức, việc sử dụng và chia sẻ những hư cấu tưởng tượng thông qua các câu truyện có lẽ đã giúp con người phát triển khả năng giao tiếp và thu hút bạn tình.[266] Kể chuyện cũng là một cách cung cấp cho thính giả những bài học đạo đức và khuyến khích sự tương thân tương ái.[264]
Công cụ và công nghệ tiên tiến[sửa|sửa mã nguồn]
Tôn giáo và tâm linh[sửa|sửa mã nguồn]
Khoa học và triết học[sửa|sửa mã nguồn]
- ^ [90][91]Thống kê dân số quốc tế và tỷ lệ dân số được update tự động hóa bởi những bản mẫu lấy số liệu từ CIA World Factbook và United Nations World Population Prospects .
- ^ [92]Các thành phố trên 10 triệu người tính vào năm 2018 .
- ^ [166][167]Giả thuyết truyền thống cuội nguồn cho rằng đây là loại sản phẩm của sự xích míc giữa những áp lực đè nén tiến hóa tạo nên sự-đi-đứng-bằng-hai-chân và sự tăng trưởng size não ( còn gọi là nghịch lý sản khoa ), tuy nhiên những nghiên cứu và điều tra hiện tại cho rằng lời lý giải phức tạp hơn thế .
Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]
