VĂN HÓA TRANG PHỤC CỦA NGƯỜI SÀI GÒN
Thạc sĩ, Họa sĩ, Nhà Thiết kế
LÊ SĨ HOÀNG
I. Khái niệm về văn hóa trang phục
I. Khái niệm chung về văn hóa
Một hệ thống các giá trị vật chất và tinh thần, tĩnh và động, vật thể và phi
vật thể do con người sáng tạo ra và tích luỹ qua quá trình hoạt động thực tiễn,
trong sự tương tác với môi trường tự nhiên và xã hội. Toàn bộ những sáng
tạo và phát minh đó là văn hóa, nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và
đòi hỏi của sự sinh tồn. Con người có hai loại nhu cầu cơ bản là tinh thần và
vật chấtừ đó, văn hoá như một hệ thống thường được chia làm hai dạng:
văn hoá tinh thần và văn hoá vật chất. Văn hoá tinh thần bao gồm toàn bộ
những sản phẩm do hoạt động sản xuất tinh thần của con người tạo ra: tư
tưởng, tín ngưỡng tôn giáo, nghệ thuật, lễ hội, phong tục, đạo đức, ngôn ngữ,
văn chương..ăn hoá vật chất bao gồm toàn bộ những sản phẩm do hoạt
động sản xuất vật chất của con người tạo ra: đồ ăn, đồ mặc, nhà cửa, đồ
dùng sinh hoạt hàng ngày, công cụ sản xuất, phương tiện đi lại…
I. Khái niệm về văn hóa trang phục
Trang phục có chức năng cơ bản nhất là bảo vệ thân thể cùng với chức
năng thẩm mỹ, làm đẹp cho con người. Do những khác biệt về văn hóa nên
trang phục của từng quốc gia và địa phương có những điểm khác nhau. Lý
do xuất phát từ những điểm khác biệt thuộc về lịch sử, trình độ văn minh ,
quan niệm thẩm mỹ, điều kiện kinh tế, địa lý, khí hậu, tín ngưỡng, phong tục ,
tập quán. Bên cạnh đó trang phục còn giúp nhận biết đẳng cấp, giai cấp của
người mặc. Trang phục là một thành tố văn hóa có nội dung đa dạng và
phong ph ừ trước đến na, đã có khái niệm, thuật ngữ đề cập đến hiện
tượng văn hóa trang phục như:
a. Y phục : để chỉ những đồ mặc của người nam và nữ, tr m đến người già như khăn, áo, vá, khố, quần, th t sống lưng, … được làm ra từnhiều loại vật liệu khác nhau trong vạn vật thiên nhiên ( tơ tằm, vỏ cây, cây lanh, cây bông, da lông thú ) hay tự tạo ( sợi tổng hợp ) .b. Trang sức : chỉ những đồ vật thường mang trên khung hình, vừa có tính năng làm đẹp cho con người, d ng để trừ tà khí, vừa g n với những ý niệm tín ngưỡng của những tộc người rang ức thường là vòng cổ, vòng ta, tr m cài tóc, hoa tai, khu ên tai, nh n, kiềng, xà tích … được tạo hình từ vật liệu sẵn có trong tự nhiên như ngọc trai, vỏ ò, đá quý, đồi mồi, ngà voi quý hiếm … đến sắt kẽm kim loại quý như vàng, bạc, đồng .c. Phục sức : là một từ gh p để chỉ nội dung phục và trang ức .d. Trang phục : là một từ gh p chỉ nội dung phục và trang ức. Giữa hai thuật ngữ phục ức và trang phục, người ta ha d ng thuật ngữ trang phục hơn Trang phục hoàn toàn có thể chia thành nhiều loại :
- Trang phục truyền thống ( áo dài của người Việt )
- Trang phục dân tộc ( Việt Nam có trang phục 54 dân tộc thiểu số )
- Trang phục thể thao
- Trang phục tôn giáo
- Trang phục lễ hội
- Trang phục sân khấu
- Trang phục tr em
- Trang phục theo mùa
- Đồng phục trường học, công sở
- Quân phục
Là v bề ngoài của con người Văn hóa trang phục không đồng nghĩa với
trình độ học vấn mà là khả năng ứng xử với cộng đồng hợp với những quy t c
và chuẩn mực đạo đức nói chung của xã hội. Văn hóa trang phục là một phần
không thể thiếu đối với con người. Trang phục sẽ thể hiện trình độ văn hóa
của người mặc. o đó con người luôn tìm tòi áng tạo để tìm ra được trang
phục ph hợp với môi trường, điều kiện sống, hoàn cảnh, hoạt động kinh tế,
lứa tuổi, giới tính và mục đích ử dụng trang phục. Văn hóa trang phục là kết
quả của hoạt động ống và sáng tạo của con người, là văn hóa ứng xử với
môi trường tự nhiên và xã hội, qua đó thể hiện bản c d n tộc r n t.
Ngoại trừ những người công chức ha tư chức ăn vận theo kiểu phương, chân mang giày. Ðàn bà, thiếu nữ mặc áo bà ba hay áo dài màu s c rực rỡ tỏa nắng, quần a tanh đ n bóng
b. Khăn rằn
Gia Ðịnh – Hồ Chí Minh là v ng đất hai m a mưa n ng, thời tiết cũng góp thêm phần làm tha đổi cách trang phục Khăn đội đầu của người phụ nữ lớn tuổi sống ở TP HCM hoàn toàn có thể phân biệt người từ đ u đến Người B c di cư vào TP HCM từ 1945 thường mặc áo dài hoặc áo cánh màu tối, quần vải lãnh đ n, đầu chít khăn mỏ quạ, mãi đến hai ba thập niên sau v n còn thông dụng rong khi người phụ nữ miền Nam chịu tác động ảnh hưởng cách mặc của người miền Trung từ lâu do di d n vào khám phá đất phương Nam và những đợt di dân sau này. Chiếc nón lá, khăn vuông đội đầu hay chiếc khăn rằn của người phụ nữ miền Nam và người miền Trung không còn ranh giới, v n còn sống sót đến thời nay .Khăn rằn có nguồn gốc từ người Khmer và trong quy trình cộng cư của những dân tộc bản địa trên v ng đất đồng bằng sông Cửu Long, nó đã được chuyển thành thứ trang phục đặc trưng của nhiều dân tộc bản địa khác Khăn rằn đã sát cánh cùng những con người thời khai hoang mở cõi phía Nam của người Việt .Khăn rằn thường có hai màu đ n và tr ng hoặc nâu và tr ng. Hai màu này đan ch o nhau, tạo thành ô vuông nhỏ, trải dài kh p mặt khăn và có lẽ rằng những lằn ngang dọc ấy là gốc gác của tên gọi khăn rằn Khăn có chiều dài khoảng chừng 1, m rộng chừng 40 – 50 cm, không cầu kỳ sặc sỡ mà bình dị đơn thuần .Nam giới khi thao tác đồng thường lấ khăn buộc ngang trán, lật hai đầu khăn đưa lên trời để ngăn mồ hôi không chảy xuống mặt cản trở việc làm. Các cô gái khi cày cấy, gánh mạ trên đồng cũng thường quấn khăn ở cổ, nếu đổ mồ hôi thì sẵn có khăn lau nga Người lớn tuổi thì khăn được quàng trên cổ, một đầu thả trước ngực, một đầu thả au sống lưng Đôi khi hai đầu khăn được buông xuôi xuống phía trước ngực, đi với bộ quần áo bà ba trở thành hình ảnh đẹp nhưng thân thiện của người phụ nữ đồng bằng sông Cửu Long .
Chiếc khăn rằn còn xuất hiện trong hình ảnh quân du kích Miền Nam. Ngày
nay, chiếc khăn rằn v n được đón nhận sử dụng rộng rãi trong đời sống giới tr
, trở thành một biểu tượng phiêu lưu phóng khoáng của những chuyến đi
khám phá, của sự xê dịch. c. Áo Dài
Vào đầu thế kỷ XX, y phục chính của phụ nữ Sài Gòn là áo dài nền nã, kín
đáo đi kèm với các món trang sức tinh xảo. Ở nhà phụ nữ mặc áo bà ba
nhưng khi đi chợ thường thay một chiếc áo dài thâm, trên tay có khi c p cái rổ
mây, có khi xách cái giỏ đan bằng tre. Chiếc áo chỉ là loại vải đ n bình d n,
nhưng có lẽ do thói qu n khi bước chân ra khỏi nhà dù gần ha xa người Sài
Gòn cần ăn mặc cho phải cách.
Luôn thường mặc áo dài là do thói quen của người phụ nữ Nam Bộ từ xưa
khi còn sống ở quê trong một gia đình trung nông X m lại hình ảnh những
sinh hoạt chợ quê xưa cách na một thế kỷ, không ít các bà buôn bán ở chợ,
thậm chí người đi mua m, mặc chiếc áo dài vải thô. Chiếc áo dài g n liền với
người phụ nữ từ hơn ba trăm năm trước, nó vừa kín đáo vừa tôn dáng v
thướt tha của người mặc. Do vậy bản thân chiếc áo dài ơ khai không định
hình nên giai cấp giàu nghèo. Chỉ khác nhau, người lớp lao động bình dân
mặc vải thô, người tầng lớp khá giả giàu có mặc tơ lụa. Kiểu Áo ài Năm th n
gồm hai khổ vải được may nối lại với nhau thành th n trước kín đáo, có một
thân phụ nằm dưới về phía bên phải. Bốn th n áo bên ngoài tượng trưng cho
tứ thân phụ m u là cha mẹ mình và cha mẹ người thương, còn th n áo thứ
năm tượng trưng cho người mặc.Áo luôn có 5 cúc ( khuy) cài áo thể hiện đạo
lý làm người của người Việt Nam là nhân – lễ – nghĩa – trí – tín. Có 2 loại là áo
năm th n ta hẹp và áo năm th n ta rộng. Từ 1958 kiểu áo dài cổ thuyền độc
đáo đã g chấn động trong thế giới thời trang quý bà, điển hình là v n phổ
biến đến ngày nay. Bởi khi mặc chiếc áo dài kiểu này, thì cảm nhận ngay sự
tôn lên phần thân trên của cái cổ và bờ vai đẹp của người phụ nữ, hợp lý với
thời tiết nhiệt đới của miền Nam Việt Nam. Năm 1948 Ông Đỗ Thành thành
lập tiệm ma UNG Đakao tại Sài gònừ 1957 thời trang áo dài b t đầu thịnh
hành, đó cũng là thời điểm ông áp dụng lối ráp tay raglan xéo vai trong âu
phục vào áo dài, để vai áo dài bớt nhăn Ý tưởng sáng tạo nà đã cho ra đời
chiếc áo dài ta raglan đầu tiên vào năm 1958 Ông đã thực hiện hai chương
trình diễn thời trang tại Sài Gòn vào năm 1958 tại hí viện Grand Mond Năm
Áo dài trong thế kỷ 21 với mong ước Thế giới trong tà áo dài Nước Ta. Cần phải hướng mẫu mã áo dài truyền thống cuội nguồn thành quốc tế hóa, dung hòa nền văn hoá địa phương từng vương quốc cộng hưởng được với bản s c văn hóa Việt. Tạo thành một trào lưu thời trang áo dài hội nhập, người quốc tế hoàn toàn có thể làm quen, yêu dấu và mặc áo dài như một trang phục mang hơi thở thời đại, đẹp và tiện lợi .V đẹp của phụ nữ Hồ Chí Minh xưa không chỉ thuyết phục mọi người bởi cách ăn mặc hợp thời trang, thần thái tự tin mà còn ở sự cởi mở trong tiếp xúc, luôn tiếp đón những điều mới m. Họ phá cách, tân tiến nhưng v n toát lên nét lịch sự và tr trung vốn có. Phụ nữ Hồ Chí Minh xưa đã mang tới những chuẩn mực về v đẹp khó bị mai một theo thời hạn, và v n là nguồn cảm hứng cho tới tận giờ đây. N t đẹp áo dài Hồ Chí Minh xưa dần khuất mờ. Sự biến hóa của lối sống theo thời hạn khiến cho việc cải cách diễn ra như thể quy luật tất yếu Áo dài TP HCM hôm na mang n t đẹp đồng điệu với áo dài những miền của quốc gia à áo được cách điệu nhiều, tà rộng dài chấm gót, đường eo mượt không còn th t eo nhấn u à còn được làm nhiều lớp bay bổng tựa chiếc vá đầm. Chất liệu cũng được đưa vào nhiều loại như r n, gấm, chiffon với dáng áo gần như bó át phần trên cơ Hàng c c bấm, cúc cài bên cổ áo và mạn ườn cũng được cách tân bằng nhiều cách tiện lợi hơn xưa như thể mở khóa k o au sống lưng Hiện na, người dân TP HCM mặc áo dài trong những hoạt động và sinh hoạt đời thường đang dần nhiều hơn nhằm mục đích làm điển hình nổi bật n t đẹp và giá trị sử dụng của áo dài Đ chính là hiệu quả của Uỷ Ban Nhân Dân Tp và Sở Du Lịch đã tổ chức triển khai định kỳ hàng năm Lễ Hội Áo Dài từ năm trước, thiết kế xây dựng tên thương hiệu “ hành phố Hồ Chí Minh – Thành phố Áo ài ”
MỘT SỐ HÌNH ẢNH MINH HỌA
Bữa cơm mái ấm gia đình của phụ nữ trung lưu thành thị 1901. Y phục của phụ nữ không có sự cách biệt, đều là áo dài s m đ n, ma rộng, uông đuột không eo, cổ thấp hoặc đứng. Lúc này mọi người chưa qu n là ủi trang phục. Hầu hết thích đ o vòng cổ bằng bạc, nhưng không thấy ai đ o kho n tai óc b i au cổ .Phụ nữ vùng nông thôn của Hồ Chí Minh xưa mặc áo dài trong bữa cơm mái ấm gia đìnhY phục chưng diện của phụ nữ năm 1908 Vòng cổ là nhiều xâu hạt bằng vàng ha cườm nhỏ. Đôi hài trăm năm trước không khác với giờ đây .Năm 1908, phụ nữ cũng mang guốc gỗ có đế nhỏ, dáng đá thu ền. Bức ảnh nà người chụp tạo dáng trong tiệm ảnh. Bên trái có chiếc đôn tinh xảo của lò gốm Hồ Chí Minh ngà xưaPhụ nữ đang chơi bài năm 1910 Hai người bên phải mặc váy, chiếc váy nâu sậm phủ ra ngoài áo. Trên sập gỗ có hai ống nhổ, phụ nữ xưa qu n ăn trầu. Giữa là chiếc hộp tròn s t Tây .Bức ảnh kh c họa người mẹ tr ẵm bé gái. Cả hai mẹ con đều đ o vòng cổ Áo dài đ n hoặc màu chàm ( nhuộm với lá bàng ) là y phục thông dụng của lao động nhà nông. Vua quan phong kiến xưa cấm dân mặc màu nổi răm năm trước, người Việt qu n đi ch n trần vì lộ đất lồi lõm. Giày guốc chưa g n đế, guốc gỗ trơn trợt .Ngay cả khi đời sống ở quê có chút tăng trưởng, những cô thôn nữ lên TP HCM vào thập niên 1950 – 1960 mặc áo dài không khác những cô Hồ Chí Minh, nhưng người ta v n dễ nhận ra qua mái tóc thả dài kẹp ngang chứ không c t tóc ng n, uốn lọn hay thả suối tóc dài như những cô Hồ Chí Minh thứ thiệt .Phụ nữ thị thành Hồ Chí Minh trong hai thập kỷ 1950 – 1960 đi lại với ba phương tiện đi lại : x đạp, xích lô hoặc xe máy ( Vélo Solex, Mobyllete ) .Khéo léo lựa chọn phụ kiện khi diện áo dài. Từ những chiếc kính m t thời thượng, ngọc trai cổ xưa cho tới những kiểu t i đ o đều được vận dụng thời thượng .
Từ 1958 b t đầu thịnh hành kiểu áo dài cách tân với cổ thuyền, được cho là phù hợp với khí
hậu nóng bức của miền Nam.
Áo ài Hipp năm 1970 với họa tiết và màu s c tươi tr, mặc với quần tây .Hình ảnh năng động với cô gái TP HCM mặc Áo ài Hipp đi x Honda am 50 ccÁo Dài MiDi 3 mảnh
